خبرگزاری فارس مازندران؛ عمران اکبرنژاد: قلعه کنگلو و غار اسپهبد خورشید در استان سرسبز مازندران واقع شده‌اند که برای دیدن یکی از شاهکارهای دوره ساسانی باید راهی پل سفید و روستای کنگلو شوید؛ این روستا حدوداً در ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی دو آب قرار دارد.
در روستای کنگلو قرار است مسحور صلابت یکی دیگر از آثار ساسانی شوید، قلعه کنگلو مساحتی حدود ۳هزار متر دارد و در دامنه رشته کوه «خرو-نرو» با صلابت ایستاده است. اما تازه ابتدای راه هستید؛ در فاصله نه چندان دور از این قلعه، شگفتی دیگری انتظارتان را می‌کشد؛ در همین نزدیکی غاری است که به بزرگ‌ترین طاق جهان معروف است.
میزگرد «گذشته، حال و آینده غار قلعه اسپهبد خورشید» به میزبانی خبرگزاری فارس و با حضور مهدی ایزدی معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مازندران، سامان توفیق باستان‌شناس، احمد باوند پژوهش‌گر و مؤلف، محمد کشاورز دانشجو رشته مرمت و ابنیه و معماری و عبدالله شهمیر فعال رسانه‌ای برگزار شد.
عبدالله شهمیر‌شورمستی فعال رسانه‌ای درباره این منطقه هدف از برگزاری هم‌اندیشی‌ها، برنامه‌ها، مصاحبه‌ها و مطالعات خروج اسپهبد خورشید و دیگر ابنیه‌های باستانی و جاذبه‌های تاریخی از کم‌توجهی مسؤولان و ورود به مرحله معرفی به همگان دانست و گفت: معماری اصیل ایرانیان در عهد باستان کم‌نظیر است و تلاقی فرهنگ ایران و اسلام که بهترین تعبیر را علامه شهید مرتضی مطهری در خصوص خدمات متقابل اسلام و ایران را به رشته تحریر درآورد، تلفیق فرهنگ ایرانی و روح اسلامی آن معماری ایرانی و جلوه‌های اسلامی خلق شد.
وی احداث پایگاه پژوهشی را نیاز به همراهی و همکاری مدیران مرتبط و مسؤولان ارشد ملی، استانی و شهرستانی اعلام کرد.
این فعال رسانه‌ای با بیان اینکه استقرار پایگاه پژوهشی سبب می‌شود تا مقدمات توسعه گردشگری فراهم شود، شعار گردشگر‌پذیر‌شدن این اثر تاریخی و «اسپهبد خورشید؛ تخت جمشید دوم ایران» بدون پشتوانه است که با استقرار پایگاه پژوهشی پشتوانه‌سازی می‌شود، خاطرنشان کرد: وجود راهرو، آب‌انبار، دیده‌بانی، راه‌پلکانی با الوار، بنای چندین طبقه، شاه‌نشین در دل بزرگ‌ترین طاق طبیعی جهان در سطح شیبدار عمودی، منحصر‌به‌فرد است.
توانمند‌تر‌ین سایت باستان‌شناسی دنیا
محمد کشاورز دیوکلایی دانشجو رشته مرمت و شیمی و آثار و حوزه ابنیه و معماری که هم اکنون در ایتالیا مشغول آماده‌شدن برای دفاع از پایان نامه ارشد خود است در گفت‌و‌گوی مجازی درباره غار اسپهبد خورشید می‌گوید: برای آزمایش طیف‌سنجی، پرتو‌سنجی فیزیکی برای مطالعات کانی‌شناسی بر روی سنگ‌هایی که ۳ نمونه از روی آن کوه با مجوز پژوهشکده باستان‌شناسی تهران به ایتالیا آورده شد و در این زمینه متوجه شدیم که در کنار فلوریت و یا فلورین، عنصر و کانی دیگر با نام گالن که سولفات هستند هم دیده شد و ما به ازای وجود کربنات، مرمر سفید ایرانی را می‌بینیم.
وی وجود کانی‌های موجود را به عنوان یک مطالعه بزرگ و جامع در زیورآلات و سازه ذکر کرد که در راستای غار اسپهبد خورشید، با عنوان یک اثر تاریخی و طبیعی بحث کرد، گفت: سنگ‌های تکه‌شده بی‌نظم همان سنگ‌لاشه، اصلاح معماری سنتی و به کار بردن ملات گچ نیم‌کوب که نوعی ملات آهکی است که با گچ و درصدی ماسه ساخته می‌شود که درصد آهک پایین‌تر است که یکی از ملات‌های رایج در دوران ساسانیان در کشور بود و درصد اندک آهک در مناطق کوهستانی شمال کشور به این سازه قدرتی داده‌شد که تا به امروز ماندگار ماند.
کارشناس حوزه ابنیه و معماری با بیان اینکه درصد مصالح بین گچ و ماسه، یک به ۲ است و در بناهای کنگلو، قلعه چل‌در، برج دلکینگه و بناهای دیگر سوادکوه که در حال مطالعه هستیم، این درصد را می‌بینیم، اظهار کرد: از چوب در اسپهبد خورشید به عنوان کف‌سازی و یا سقف‌سازی و در جاهایی برای استفاده سازه‌ای در برابر مقاومت فیزیکی استفاده شد.
کشاورز با بیان اینکه با مطالعاتی که در آزمایشگاه گیاه باستان‌شناسی شهر رم و سازمان ایزمئو انجام داده‌ایم، با سه نمونه چوب که به ابعاد ۵ تا ۷ سانتیمتر بود، متوجه شدیم چوب‌های به کار برده شده در سازه اسپهبد خورشید از چوب بلوط و زبان گنجشکی که بلوط در زبان علمی به نام کوارکوس و زبان گنجشک با نام فراکسینوس، شناسایی شده‌اند که این موضوع پایان‌نامه بنده شده است، بیان کرد: در مراحل بالاتر تحصیلی در مورد مطالعه نمونه‌های دیگر چوب و گیاهان هستیم که یکی از نکات جالب این مسئله در سلول چوب فراکسینوس یا همان زبان گنجشک است و ۳۰ سال رشد ناقص چوب در سلول را می‌بینیم که نشان از سرمای شدید در منطقه دارد.
وی از مطالعه درباره چگونگی برداشت چوب، ابزار کار، فصل‌هایی که درختان بریده شدند، خبر داد و بیان کرد: با خروجی آزمایش‌ها و مطالعات می‌توان تاریخ دقیق غار اسپهبد خورشید را معرفی کرد.
کارشناس حوزه مرمت و حوزه شیمی آثار باستانی یادآور شد: عدم باستان‌شناسی دقیق اسپهبد خورشید امکان بیان دقیق تاریخ این بنا را دشوار می‌کند ولی با مطالعه زمین‌شناسی، گیاه‌شناسی، مطالعه تاریخی و باستان‌شناسی در سایر مناطق باستان‌شناسی اطراف آن می توانیم بیان کنیم که این بناها و اسپهبد خورشید می‌توانند به هزار و ۴۰۰ سال پیش مرتبط باشند.
کشاورز درباره به دست آمدن سفال‌هایی که آن را به دوران اشکانی نزدیک می‌کند، افزود: تکه‌های سفال به دست‌آمده قدمت اسپهبد خورشید را به دوران اشکانی هم نزدیک کرده است، اما هنوز حفاری اتفاق نیفتاد و بررسی‌ها سطحی است و معماری آن هم یک سازه بر سطح عمود است که ۱۰ هزار مترمربع حداقل در این دایره‌ای که از بیرون ۱۰۰ متر در ۹۰ متر، برپا کرده‌اند و یکی از زیباترین معماری‌های بر جای مانده در دوران ایران باستان و صدر اسلام است و در صورت ثبت جهانی یکی از توانمند‌تر‌ین سایت‌های باستان‌شناسی دنیا می‌تواند باشد.
اسامی متفاوت و متعدد آثار باستانی و تاریخی سوادکوه
احمد باوند تاریخ نگار و پژوهش‌گر در میزگرد «گذشته، حال و آینده غار قلعه اسپهبد خورشید» با بیان اینکه انتشار فصلنامه تاریخ و باستان‌شناسی مازندران را تبریک می‌گویم، گفت: منابع مورد مطالعه اسپهبد خورشید در سه دوره قبل از اسلام (منابع رومی و یونانی)، دوران اسلامی ابن فقیه، طبری، ابن اسفندیار و کتب فتوحات اسلامی و تحقیقات صد سال اخیر استاد نوبخت، مهجوری، کشاورز قابل بررسی هستند.
وی ادامه داد: نام اسپهبد در دوره قبل از اسلام غار «دارا» بود و سرگذشت اسپهبد و ساکنان غار توسط ابن‌اسفندیار بهتر بازگو شد و در سال ۱۳۱۱ کتاب فتوحات اسلامی در چاپخانه هرات با برداشت از ابن‌اسفندیار و طبری چاپ شد و در دوره پهلوی، شاهنامه ۵ جلدی استاد نوبخت با ۴۰ هزار بیت که از ساسانیان تا دوره زندیه نگارش یافت و در جلد سوم، ۵۰۰ بیت درباره اسپهبد خورشید است و از خوبی‌های این شاهنامه اشاره استاد نوبخت به منابعی است که استفاده کرد.
این تاریخ نگار و پژوهش‌گر افزود: بنا بر نقل‌قول موثق در سال ۱۲۹۹ هژبر‌سلطان وارد غار شد و تعدادی جسد پیدا کرد که بر گردن یکی گردنبند قرار داشت و در سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۶ گزارش مهندسین ایتالیایی راه آهن درباره غار را داریم و در سال ۱۳۳۷ سنجری اولین گزارش را درباره غار می‌دهد و در سال ۱۳۴۱ گزارش آقای شیخلی در مجله شکار و طبیعت چاپ می‌شود.
باوند یادآور شد: استاد ستوده و استاد عبدالرحمان عمادی ۳ سفر به این غار دارند و در جلد چهارم از آستارا تا استرآباد به آن اشاره شد و در سال ۱۳۵۶ دکتر مهدی نوری روان‌شناس در محله نیو‌آفریک مطلبی در مورد خطر تخریب غار چاپ می‌کند و در سال ۱۳۷۲ دکتر نوربخش رحیم‌زاده مقاله در مجله کهکشان درباره راز دژ اسپهبد خورشید و با کمک پرفسور آریاپارت کتاب شاهنامه نوبخت را معرفی می‌کند و در سال ۱۳۸۱ سامان سورتیجی در کتاب قلاع باستانی طبرستان به معرفی این غار می‌پردازد.
وی با اشاره به اینکه در سال ۱۳۸۷ اولین همایش غار قلعه اسپهبد خورشید برگزار و در این همایش غار لاپ‌کمر (اسپهبد خورشید) معرفی شد، خاطرنشان کرد: در اواسط دهه ۱۳۸۰ علی یوسفی پایان‌نامه خودش را به موضوع غار اسپهبد خورشید اختصاص می‌دهد و در سال ۱۳۹۱محمد کشاورز در کتاب اسپهبد خورشید این غار را از لحاظ معماری معرفی می‌کند و بنده در ۱۳۹۲ با چاپ کتاب «فریاد سکوت غار اسپهبد خورشید» که به چاپ چهارم رسید در معرفی غار اثر‌گذار بود.
پژوهش‌گر تاریخ با اشاره به دفاع محمد کشاورز از پایان‌نامه خود درباره چوب‌های بکار رفته در غار که با نمره عالی در سال ۱۳۹۶ دانشگاه روم انجام شد، اظهار کرد: آخرین مورد منظومه خاندان گیل گاوباره اثر شاعر سید‌حمزه کاظمی است که در این سال‌ها چاپ شد و کتاب اسپهبد از افسانه تا واقعیت اثر نگارنده در دست ویرایش است.
باوند با بیان اینکه یکی از اتفاقات بد درباره آثار باستانی و تاریخی سوادکوه، اسامی متفاوت و متعدد است که به بناها نسبت داده می‌شود و غار اسپهبد خورشید در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ بنام غار اسپهبد خورشید ثبت ملی شد و متأسفانه در این چند سال اخیر ده‌ها نام به‌خود گرفته است و میراث فرهنگی برای جلوگیری از اسامی متفاوت باید وارد شود.
وی با بیان اینکه غار اسپهبد خورشید در منابع یونانی و رومی به غار دارا معروف است و اسپهبد خورشید آخرین پادشاه خاندان گیل گاوباره است که در سال ۱۴۲ هجری، زن و فرزندان خود را وارد غار لاپ‌کمر می‌کند و به همین دلیل محققان در این ۱۰۰سال نام اسپهبد خورشید را برایش نامگذاری کردند.
این تاریخ نگار و پژوهش‌گر از نگارش مقالاتی درباره اسناد مختلفی که از غار به دست آمد، خبر داد و گفت: ۶ مقاله ترجمه شد و چهار سند در ایران است و برخی اسناد در دانشگاه برلین آلمان در حال خوانش است و در دانشگاه برلین آلمان توسط متخصصین خط پهلوی پرفسور «زینی» در حال رمزگشایی و خوانش است و استاد زینی نخستین کسی است که این ۴ سند را خوانش می‌کند.
باوند از رونمایی اسناد غار قلعه اسپهبد خورشید خبر داد و افزود: برای اولین بار در خبرگزاری فارس بیان می‌شود که رونمایی از اسناد غار قلعه اسپهبد خورشید با هماهنگی میراث فرهنگی انجام می‌شود.
مستند‌سازی هزار و ۷۰۰ هکتار منطقه کوهستانی
سامان توفیق باستان‌شناس در میزگرد «گذشته، حال و آینده غار قلعه اسپهبد خورشید» با بیان اینکه بخشی از فعالیت مربوط به اسپهبد در دهه ۸۰ انجام شد و اگر کاری انجام شود و کسی نبیند دلیلی بر عدم کار نیست، اظهار کرد: سال ۱۳۸۵ رساله فوق لیسانس را با توجه به اینکه آقای یوسفی درباره اسپهبد کار کرده بود تصمیم گرفتم درباره قلاع سوادکوه با محوریت اسپهبد خورشید کار کنم و در سال ۹۰ مقاله درباره اسپهبد دارم و ۶۶ قلعه شناسایی شد که مقالات انگلیسی آن چاپ شد و در شهریور ۱۳۹۴ با پژوهشگاه میراث گفت‌وگو کردم و چند جلسه ارائه طرح شد و سپس با استان مذاکره کردم.
وی با اشاره به اینکه ۱۰ غار دژ در سوادکوه شناسایی کردم و طرحی تهیه کردم و با مدیران مرتبط صحبت کردم و این نوع فعالیت برای مسؤولان کشوری قابل درک نبود، افزود: ۲۶ مهر ۱۳۹۴ سرپرست مطالعات باستان‌شناسی محور دوآب تا خطیر‌کوه معرفی شدم و نتیجه کار هم تعریف دو کار مستندنگاری و بررسی باستان‌شناسی محور دوآب تا خطیر‌کوه و بررسی مطالعاتی عرصه و حریم اسپهبد خورشید بود.
باستان‌شناس با بیان اینکه پژوهشکده میراث فرهنگی خواستار تکرار پژوهش‌ها شد و این کار تکرار شد و گروه خبری را همراه کردند و مبلغی هم اختصاص دادند، اظهار کرد: فعالیت پژوهشی ما ۶ ماه به طول انجامید که مستند‌سازی هزار و ۷۰۰ هکتار منطقه کوهستانی که همه فراز و نشیب‌های منطقه را مطالعه کردم و حضور داشتم و در سال ۱۳۹۵ مقاله در مجله میراث کشور منتشر شد.
توفیق با بیان اینکه در موضوع‌های تخصصی باید در درجه اول از شخصی سوأل کنیم که در بطن موضوع و تخصص باشد و عدم توجه به تخصص‌گرایی از مهم‌ترین مشکلات ما است، عنوان کرد: استناد به نامی که یک کارشناس یا محقق بیان کرد دلیلی بر این نمی‌شود که همان نام بماند و از نام تخصصی استفاده نکنیم.
وی با بیان اینکه عمر کوه‌ها با توجه به مصالح و آورده‌های آن و سایر شاخص‌ها قابل تخمین است از ظرافت و دقت در فعالیت‌های باستان‌شناسی خبر داد و افزود: اسپهبد خورشید اولین و آخرین فردی نیست که در غار حضور داشت و در آثار تاریخی بیان شد که اسپهبد خورشید و نیز از دوران دوره پیشدادیان و منوچهر و دیگران هم حضور یافتند و باستان‌شناسی برخی فرضیات تاریخ را می‌پذیرد و یا رد می‌کند که بر طبق داده‌های زمین‌شناسی و مستندات و مطالعات تطبیقی دیگر به نتایج قابل قبول می‌رسد.
باستان شناس مازندرانی با یادآوری این نکته که در تاریخ طبری اشاره شد که در هنگام هجوم اعراب، «خورشید» به دژ اسپهبد می‌رود و بیانگر آن است که از قبل نام داشت و «لاپ» یعنی شکاف، چاک و بازشدگی و «کمر» به دیوارهای عمودی کوه گفته می‌شود و مترادف با طاق است.
توفیق با بیان اینکه هیچ دژی پتانسیل وجود درِ‌سنگی را ندارد و از امتیازات اسپهبد بر سایر موارد، وجود درب‌‌سنگی بوده که در منابع آمده است و معماری اقماری اسپهبدان را هم در غارک‌های دیگر شاهد هستیم، افزود: در نامگذاری‌ها اسناد جدید باید مورد نظر باشد و نام‌ها را محدود به شخص نکنیم
وی در توضیح پایگاه پژوهشی غاردژ اسپهبد خورشید، گفت: در سال ۱۳۹۵ پس از پایان دو فصل پروژه بررسی و مستندنگاری باستان‌شناسی غار دژ اسپهبد خورشید پیشنهاد پایگاه را با ریاست وقت پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری مطرح کردم و ایشان حمایت کرد و با معاونین سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور گفتگوهایی شد و اینجانب با مراجعه به امور پایگاه‌ها و مذاکرات با مسؤولان مربوطه، طرح پایگاه پژوهشی غار دژ اسپهبد خورشید تهیه و ارائه شد ولی برخی مشکلات مانع از محقق شدن آن تا به امروز شد و همچنان در تلاشیم پایگاه پژوهشی اثر ایجاد شود.
باستان شناس مازندرانی در مورد قدمت غار از منظر زمین‌شناسی و دژ طاق و مصالح بکار رفته در ابنیه با بیان اینکه اسپهبد از منظر زمین‌شناختی مرتبط با دوره تریاس (دوره میانه زیستی) است و عمده مصالح آن لاشه‌سنگ، گچ نیم‌کوب و ساروج هستند که ساروج برای پوشش مخازن ذخیره مایعات مانند آب و سیلوهای عسل استفاده شد.
مشابهت غار قلعه اسپهبد خورشید با طاق کسری
توفیق با بیان اینکه چوب‌های بومی منطقه مو.رد استفاده قرار گرفت و نوع معماری آن شیوه پارتی- ساسانی است که همان تداوم شیوه که نزدیک‌ترین معماری به طاق کسرا و ایوان مدائن است و در پژوهشی که با هدف گونه‌شناسی و بررسی قوس‌ها و پوشش‌های طاقی در دژ طاق انجام داده‌ام و این مقاله با عنوان «گونه‌شناسی قوس و طاق در غار دژ اسپهبدان دژِ طاق» در دست انتشار است.
وی از مشابهت غار قلعه اسپهبد خورشید با طاق کسری خبر داد و اظهار کرد: در پژوهش ما اجزای موردی سازه مورد بحث با دیگر سازه‌های اشکانی ساسانی مقایسه شد که بیشترین مشابهت را غار-دژ اسپهبدان، دژ طاق با طاق کسرا دارد و الگوهای تحول و کاربری در قوس و طاق‌ها شگفت‌آور است.
باستان شناس مازندرانی با اشاره به اینکه دژ طاق این مزیت را بر طاق کسرا دارد که کل ساختار بر روی دیواره سنگی به صورت معلق و نه بر سطح زمین ساخته شد، افزود: بخش‌های زیادی از غار قلعه اسپهبد خورشید، دست‌کند است و پوشش سقف در بالاترین نقطه و سقف طاق در ۱۴۰ متری از شرق به غرب پوشش گهواره‌ای شکل گرفته است.
توفیق با بیان اینکه کوچک‌ترین فضای پِرت و بدون‌استفاده وجود ندارد و با اندازه‌گیری درست، جانمایی چیدمان‌ها دقیق انجام شد و از ۷ تراس و طبقه در طرفین داشت که ساختار غربی بخشی از سازه‌هایش فروریخته است و در بخش ارگ چند اتاق و یک آب انبار داشت، بیان کرد: در مورد آبرسانی و مجاری آن از طریق نزولات جوی تأمین می‌شد و در زیر سقف و ارگ کلاهک‌هایی مشابه ناودانی ایجاد شد که آبریزگاه به داخل آب‌انبارها بود که مجموعاً چهار آب انبار قابل تشخیص است.
وی درباره کاوش باستان‌شناسی این غار - دژ و لزوم استفاده از تجهیزات ژئوفیزیکال خواستار بررسی و نقشه برداری شد و خاطرنشان کرد: غار‌قلعه در داخل بستر کوه سنگی است و ظرفیت کاوش در عمق ندارد و با آوار‌برداری و پیگردی می‌توان بخش اعظم معماری را بیرون آورد اما همزمان باید حفاظت انجام پذیرد.
این باستان شناس با بیان اینکه با توجه به آئین نامه میراث فرهنگی کنده‌کاریِ حفاری در عرصه و حرایم اثر ممنوع و پیگرد قانونی دارد، گفت: به سرپرستی اینجانب ۲ فصل بررسی‌های باستان‌شناسی انجام گرفت که یافته‌هایی اعم از سرتیر سلوکی تا سفالینه و شیشه‌های ساسانی و صدر اسلام یافت شد که غالباً از نیمه دوم اشکانی تا صدر اسلام را در بر می‌گیرد.
راه‌اندازی پژوهشگاه اسپهبد خورشید در اولویت امسال
مهدی ایزدی معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران با تقدیر از خبرگزاری فارس برای توجه به موضوع‌های میراث فرهنگی و گردشگری و با بیان اینکه در یک مقطع زمانی ۱۰ پایگاه در استان مازندران با مدیریت سورتیچی فعال بود، گفت: تداوم فعالیت پایگاه‌های میراث فرهنگی نیاز به بودجه بود که در دولت اسبق اتفاق نیفتاد.
وی با بیان اینکه مقدمات حفاظت و مرمت غار قلعه اسپهبد خورشید را انجام دادیم و برای راه‌اندازی پایگاه پژوهشی غار هم پیگیری و جلساتی برگزار کردیم، افزود: تأخیر در راه‌اندازی پایگاه پژوهشی به دلیل عدم اختصاص بودجه بود و آغاز راه‌اندازی پژوهشگاه اسپهبد خورشید در اولویت امسال ما قرار دارد.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران با اشاره به اینکه یکی از کارشناسان ما به صورت ویژه در ارتباط تنگا‌تنگ با پژوهشکده و معاونت میراث فرهنگی برای راه‌اندازی پایگاه پژوهشی در غار قلعه اسپهبد خورشید است، ابراز کرد: حریم غار قلعه اسپهبد خورشید را به دستگاه‌های مختلف ابلاغ کرده بودیم.
ایزدی خاطر نشان کرد: در صورت ایجاد پایگاه پژوهشی شاهد اختصاص بودجه خواهیم بود و نصب ماکت می‌تواند بعد از پژوهش‌ها انجام می‌شود.
وی با بیان اینکه برای راه‌اندازی پایگاه پژوهشی نیاز به همکاری استاندار، نمایندگان مجلس و فرماندار هستیم، افزود: در صورت ثبت جهانی غار قلعه اسپهبد خورشید شاهد اختصاص بودجه‌های جهانی خواهیم بود و ما درخواست و مکاتبات لازم را ارائه کردیم.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران از وجود ۳ پایگاه فعال یوش، فرح‌آباد و عباس‌آباد در مازندران خبر داد و اظهار کرد: اختصاص بودجه ملی و ثبت و اختصاص بودجه جهانی به همراهی همگانی نیاز دارد و ما هم مکاتبات، جلسات و پیگیری‌های مختلفی را انجام دادیم.
ایزدی با بیان اینکه غار‌های تاریخی در حال ثبت هستند، عنوان کرد: در گذشته برای صدور مجوز از میراث فرهنگی استعلام نمی‌شد و صنعت، معدن و تجارت از محیط زیست استعلام می‌گرفت و این اداره از ما نظر‌خواهی نمی‌کرد و اگر این کار انجام می‌شد نظر ما در این‌باره منفی بود.
رونق تولید فرهنگی با راه‌اندازی پایگاه پژوهشی و ثبت جهانی اسپهبد خورشید
توجه به میراث فرهنگی علاوه بر احترام به زندگی گذشتگان دارای آثار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دیگر هم بوده که ابعاد مختلف آن در حوزه گردشگری و نیز رونق تولید فرهنگی مورد توجه است.
اسپهبد خورشید که با تلاش پژوهشگران، کوهنوردان، باستان‌شناسان و فعالان فرهنگی و سیاسی، قدم‌های اولیه برای احداث پایگاه پژوهشی را برداشته است که با راه‌اندازی آن و ثبت جهانی اتفاق جهشی در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری خواهد بود که تلاش و پیگیری مسؤولان مختلف را می‌طلبد.
انتهای پیام/۸۶۰۱۵/ج/س