درآستانه برگزاری «نشست ویژه شورای حکام» که مقرر است امروز ۱۵ ژوئن (دوشنبه ۲۶ خردادماه) درباره ایران برگزار شود، فارغ از هرگونه مواجهه سیاسی یا حقوقی این شورا با پرونده ایران، ضروری‌ست نقش و جایگاه حقوقی تصمیم‌های شورا بازخوانی شود. به‌گزارش ایرنا؛ متعاقب انتشار گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در روز جمعه ۵ ژوئن (۱۶ خردادماه) درخصوص برنامه هسته‌ای ایران و باتوجه‌به افزایش ذخیره اورانیوم غنی‌شده در ایران، آمریکا درصدد بهره‌برداری سیاسی از این نهاد تخصصی بین‌المللی بوده و خبرها حاکی از تلاش این کشور برای تصویب قطعنامه‌ای ضدایرانی مبنی‌بر عدم همکاری ایران با پادمان‌های آژانس است.
آمریکا درحالی برای موفقیت در ایران‌هراسی به تقلا افتاده که خروج یک‌جانبه این کشور از برجام، باوجود ایفای کامل تعهدات ایران، فاقد هرگونه توجیه حقوقی بوده و شرکای اروپایی آمریکا نیز نتوانستند هیچ اقدامی برای بهره‌برداری ایران از عواید قانونی برجام انجام دهند؛ امری‌که ایران را بر آن داشت همچنان در چهارچوب مفاد برجام تعهدات خود را کاسته و گام‌های منظمی دراین‌راستا بردارد. همه این‌سال‌ها که غرب و در صدر آن آمریکا، پرونده هسته‌ای ایران را به دستاویزی برای اعمال تحریم و فشارهای سیاسی ناروا بر ایران قرار داده است؛ جمهوری اسلامی در چهارچوب تعهدات حقوقی خود و البته بسیار فراتر‌از‌آن درراستای ایجاد اعتماد حداکثری، بیشترین تعامل و همکاری را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی داشته و همواره بر استیفای کامل حقوق بین‌المللی خود، وفق پیمان منع گسترش هسته‌ای (ان‌پی‌تی) ۱۹۶۸ تأکید داشته است و غنی‌سازی، دستیابی و استفاده از انرژی هسته‌ای را از حقوق ذاتی خود می‌داند. شورای حکام
(Board of Governors) آژانس، شامل نمایندگان ۳۵ کشور عضو آژانس بین‌المللی اتمی‌ست. ماده (۶) اساسنامه آژانس، مقرر می‌دارد که اعضای شورای حکام از‌طرف اجلاس عمومی (General Conference؛ عالی‌ترین نهاد سیاست‌گذار در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی متشکل از نمایندگان دولت‌های عضو آژانس) انتخاب می‌شوند. شورای حکام باتوجه‌به مسئولیت‌هایی که در برابر اجلاس عمومی دارد، عهده‌دار انجام وظایفی‌ست که به‌موجب اساسنامه تعیین شده است. وظایف آن شامل تائید عضو جدید، تائید توافق‌های مربوط به پادمان‌ها، انتشار استانداردها پادمان‌ها و انتصاب مدیرکل آژانس با تائید اجلاس عمومی‌ست. این شورای هرساله، چهار یا پنج اجلاس برگزار می‌کند. شورای حکام به‌همراه اجلاس عمومی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که هرسال یک‌بار برگزار می‌شود، دو نهاد تصمیم‌ساز آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هستند.
پرسش اساسی آن‌است‌که جایگاه حقوقی قطعنامه‌های شورای حکام در چهارچوب اساسنامه آژانس چیست؟ ارزش و اعتبار حقوقی این تصمیم‌ها کدم‌اند؟ ارتباط شورای حکام آژانس با شورای امنیت سازمان ملل متحد چیست؟ براساس جزء (۴) بند (ب) ماده (۳) اساسنامه، آژانس خواهد توانست درصورت طرح مسائلی که در صلاحیت شورای امینت باشد، این رکن را مطلع سازد. همچنین طبق بند (ج) ماده (۱۲) اساسنامه آژانس، بخشی از تصمیم‌های شورای حکام متوجه دولت‌ها نیز می‌شود؛ زیرا در این ماده آمده است: «چنانچه در جریان بازرسی‌ها، بازرسان آژانس دریافتند که فعالیت‌های هسته‌ای یک دولت عضو به اهداف نظامی انجام پذیرفته یا اینکه مطابق با شرایط و مفاد موافقت‌نامه ضمانت نباشد، بازرسان باید هرگونه ناپایبندی را به مدیرکل گزارش کرده و مدیرکل به شورای حکام و شورای حکام این موارد ناپایبندی را به دولت‌های عضو، شورای امنیت و مجمع عمومی گزارش کند». همان‌گونه که از متن این ماده روشن می‌شود، عناصر عدم‌پایبندی مشخص نیست. نیز طبق ماده (۱۹) موافقت‌نامه پادمان میان ایران و آژانس ۱۹۷۴، درصورت ناتوانی آژانس در راستی‌آزمایی براساس اطلاعات و اعطای فرصت معقول به ایران با هدف ارائه بازتضمینات ضروری به شورا، آژانس خواهد توانست گزارش‌های مطابق بند (ج) ماده (۱۲) اساسنامه ارائه کند. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود؛ آنچه از آن باعنوان «قطعنامه شورای حکام» نام برده می‌شود، درواقع، نوعی گزارش‌دهی محسوب شده و نقش واسطه را ایفاء می‌کند. به‌عبارتی، گزارش‌های بازرسان آژانس را به دولت‌های عضو، شورای امنیت و مجمع عمومی انتقال می‌دهد که البته سرنوشت انتقال آن به شورای امنیت به‌عنوان رکنی سیاسی در سازمان ملل متحد و نفوذ و اعمال فشار کشورهایی همچون آمریکا، مسائل و شیوه‌های حقوقی تا حدود زیادی تحت‌الشعاع قرار گرفته. بررسی تاریخچه تصمیم‌ها و قطعنامه‌های شورای حکام، گویای حرکت دقیق این رکن در مدار حقوقی نبوده. اقدام شورای حکام در قطعنامه فوریه ۲۰۰۶ در ارجاع برنامه هسته‌ای ایران به شورای امنیت و به‌دنبال‌آن وضع برخی تحریم‌ها (قطعنامه‌های ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳ و ۱۹۲۹) ازسوی شورای امنیت، گواهی بر شیوه سیاسی گزارش‌دهی به شورای امنیت بوده است که وفق اساسنامه و موافقت‌نامه پادمان وجاهت قانونی نداشته و ایران همواره تأکید داشته روند پیش‌بینی‌شده در ماده ۱۲ (ج) اساسنامه آژانس، طی نشده است.
اینک درآستانه برگزاری جلسه ویژه شورای حکام، باید به انتظار نشست تا شاهد خروجی نشست شورای حکام بود؛ نشستی که در شرایط کنونی شیوع ویروس کرونا به‌صورت وبینار برگزار خواهد شد و ابهام‌های بسیاری درباره امکان یا عدم‌امکان رأی‌گیری مطرح شده و برخلاف آمریکا و کشورهای غربی که تلاش دارند درصورت لزوم، امکان تصمیم‌گیری؛ ازجمله ازطریق رأی‌گیری نیز در این نشست مجازی وجود داشته باشد. بااین‌حال، برخی نظیر «میخاییل اولیانوف» (نماینده روسیه در آژانس) گفته، رأی‌گیری از اعضا باتوجه‌به نبود شرایط پیش‌بینی‌شده در چنین مواردی ممکن نیست. نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین، اعلام کرد: «در نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران موضوع اصلی موردبحث خواهد بود». اولیانوف در توئیتی نوشت: «جلسه مجازی شورای حکام قرار است ساعت ۱۰ صبح روز دوشنبه (امروز) برگزار شود. البته ممکن است باتوجه‌به موضوعات متعدد در دستورکار، جلسه‌ای طولانی داشته باشیم؛ بااین‌وجود، انتظار می‌رود که بیشتر توجه بر موضوع ایران استوار باشد». آژانس بین‌المللی انرژی اتمی جمعه ۱۶ خردادماه در گزارشی که دراختیار کشورهای عضو شورای حکام قرار داد، اعلام کرد که ذخیره اورانیوم غنی‌شده ایران تقریباً به هشت‌برابر حد مجاز در برجام رسیده است. در این گزارش آمده بود که ذخیره اورانیوم غنی‌شده ایران تا ۳۱ اردیبهشت‌ماه به ۱۵۷۱.۶کیلوگرم رسید. آژانس پیش‌ازاین میزان ذخیره اورانیوم غنی‌شده ایران تا ۳۰ بهمن‌ماه سال گذشته را بیش از یک‌هزار و ۲۰کیلوگرم گزارش کرده بود. ایران براساس توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با گروه ۱+۵ اجازه ذخیره ۳۰۰کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده را دارد. ازسویی، در برجام پیش‌بینی شده بود که ایران اجازه غنی‌سازی اورانیوم با غلظت بیش از ۳.۶۷درصد را ندارد. در گزارش اخیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آمده، ایران اکنون به غنی‌سازی اورانیوم تا سطح ۴.۵درصد ادامه می‌دهد. نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین پس‌ازاین گزارش اعلام کرده بود که محافل ضدایرانی سعی دارند هراس به‌وجود آورند و ادعا می‌کنند که گزارش اخیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، اقدامات فوری ازنقطه‌نظر عدم‌انتشار سلاح هسته‌ای را می‌طلبد. اولیانوف توضیح داد: «درواقع، هیچ‌گونه فوریتی وجود ندارد. در گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ابعاد احتمالی فعالیت‌های هسته‌ای ایران اشاره شده است که اگر هم انجام شده بود، در سال ۲۰۰۴ توسط ایران متوقف شد».
خبرنگار «وال‌استریت ژورنال» از تلاش آمریکا برای تصویب قطعنامه‌ای در نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وین علیه ایران خبر داد. «لورنس نورمن» (خبرنگار ارشد نشریه وال‌استریت ژورنال) عصر جمعه در پیامی توئیتری گفته بود که اطلاع یافته آمریکایی‌ها به‌دنبال تصویب قطعنامه‌ای در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هستند که حاوی «محکومیت عدم‌همکاری ایران با پادمان‌های آژانس» باشد. «نورمن» گفت فضای دیپلماتیک وین، مقر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به‌شدت آشفته است؛ اما این اقدام آمریکایی‌ها حمایتی ازسوی دیگر اعضای مهم آژانس؛ ازجمله چین و روسیه کسب نخواهد کرد. به‌گفته خبرنگار «وال‌استریت ژورنال»؛ روسیه و «میخائیل اولیانوف» نماینده دائم این کشور در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین تصریح کرده‌اند که این نشست به‌دلیل شیوع کرونا به‌صورت مجازی برگزار می‌شود و از‌این‌رو، تصمیمات رسمی ازسوی شورای حکام اخذ نخواهد شد. البته نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین پیش‌تر در پیامی توئیتری نوشت: «محافل ضدایرانی سعی دارند هراس به‌وجود آورند و ادعا دارند گزارش اخیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، اقدامات فوری ازنقطه‌نظر عدم‌اشاعه سلاح هسته‌ای را می‌طلبد». او افزود: «مسائل مربوط به دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به دو مرکز در ایران که ۲۰سال‌پیش احتمالاً فعالیت‌های اعلام‌نشده در آن انجام گرفت تا حدود زیادی به‌دلیل نبود دستورالعمل لازم ازسوی آژانس درمورد اطلاعات تجسسی‌ست». او افزود: «روسیه از مدت‌ها‌پیش پیشنهاد کرد تا چنین اصول و دستورالعملی برای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تدوین شود». گفتنی‌ست؛ مسئله مربوط به ادعاها درخصوص فعالیت‌های هسته‌ای ایران به‌دلیل ادعاهای آمریکا و برخی هم‌پیمانان آن و به‌ویژه رژیم صهیونیستی درمورد فعالیت هسته‌ای قانونی ایران مطرح شده بود تا شک و شبهه درمورد ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران به‌وجود آید. آمریکا و متحدانش این اطلاعات را در قالب پرونده مطالعات ادعایی درمورد برنامه هسته‌ای ایران یا «پی.ام.دی» علیه جمهوری اسلامی ایران مطرح کرده‌اند و ایران نیز به سؤالاتی که دراین‌مورد مطرح شده پاسخ داده است. شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در آذرماه سال ۹۴ با تصویب قطعنامه پیشنهادی گروه ۱+۵، پرونده ادعایی ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته‌ای ایران موسوم به «پی.ام.دی» را درباره مسائل گذشته پرونده هسته‌ای تهران بست تا روند اجرای برجام آغاز شود.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی جمعه ۱۶ خردادماه در گزارشی که دراختیار کشورهای عضو شورای حکام قرار داده، اعلام کرد که ذخیره اورانیوم غنی‌شده ایران تقریباً به هشت‌برابر حد مجاز در برجام رسیده است. در این گزارش همچنین آمده که ذخیره اورانیوم غنی‌شده ایران تا ۳۱ اردیبهشت‌ماه به ۱۵۷۱.۶کیلوگرم رسیده بود. آژانس پیش‌ازاین میزان ذخیره اورانیوم غنی‌شده ایران تا ۳۰ بهمن‌ماه سال گذشته را بیش از یک‌هزار و ۲۰کیلوگرم گزارش کرده بود. ایران براساس توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با گروه ۱+۵؛ اجازه ذخیره ۳۰۰کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده را دارد. ازسویی، در برجام پیش‌بینی شده بود که ایران اجازه غنی‌سازی اورانیوم با غلظت بیش از ۳.۶۷درصد را ندارد. در گزارش روز جمعه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آمده است که ایران اکنون به غنی‌سازی اورانیوم تا سطح ۴.۵درصد ادامه می‌دهد. انتظار می‌رود گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در نشست امروز شورای حکام که به‌صورت وبینار برگزار خواهد شد، مطرح و بررسی شود.