همشهری محله_ سمیرا باباجانپور: موزه محله، جای عجیبی نیست. می‌تواند یک اتاق کوچک در دل یک «سرای محله» باشد و یا در ساختمان شهرداری‌های منطقه و نواحی، فضایی را برای شکل‌گیری موزه محله در نظر گرفت. جایی که شهروندان بتوانند هویت و پشتوانه فرهنگی و اجتماعی محله خود را مرور کنند. هویت یک محله و به دنبال آن تقویت حس تعلق محلی برای توسعه و آبادانی آنجا، نقش بسزایی دارد. بی‌تردید مشارکت اهالی محله زمانی می‌تواند معنا پیدا کند که نسبت به محله خود احساس تعلق‌خاطر داشته باشند و بر اصالت و هویت آن پافشاری کنند. نکته مهمی که وجهه مشترک بسیاری از محله‌های قدیمی پایتخت بوده است و موضوعی که متأسفانه، بسیاری از محله‌های نوساز تهران از آن بی‌بهره‌اند.
سال گذشته، بر اساس یک پویش محلی، زمینه برای شکل‌گیری موزه محله در منطقه ۵ پایتخت فراهم شد. زمانی که برای نخستین بار اهالی محله قدیمی و تاریخی «کن» به همت گروه فرهنگی کن قدیمی، تصمیم گرفتند اشیا و وسایل قدیمی و تاریخی محله را از دل خانه‌ها بیرون بکشند و در محلی نگهداری کنند. این طرح در روستای «سولقان» نیز پیگیری شد و دهیاری روستا طی فراخوانی از روستانشینان درخواست کرد تا در صورت تمایل اشیا و وسایل قدیمی خود را به دهیاری تحویل دهند تا زمینه برای ساخت نخستین «موزه روستا» میسر شود. این ایده جذاب بهانه‌ای شد تا امسال به مناسبت «روز جهانی موزه»، طرحی را پیگیری کنیم که شاید بتواند ۳۵۴ موزه کوچک را برای پایتخت به ارمغان بیاورد. طرح موزه محله، مکانی برای حفظ یادگارهای ارزشمند شهروندان خواهد بود.
- طرح موزه محله را اجرایی خواهیم کرد
پهنه غربی پایتخت برای راه‌اندازی نخستین موزه محله‌های تهران، قابلیت‌های زیادی دارد. وجود محله‌های قدیمی و با اصالت در کنار روستاهای حاشیه «البرز»، شرایط زیست‌محیطی و اقلیمی طبیعت غرب تهران شرایط را برای راه‌اندازی این موزه‌های کوچک فراهم می‌کند. وقتی ایده طرح موزه محله را با معاون فرهنگی و اجتماعی شهردار منطقه ۵ تهران مطرح می‌کنیم، استقبال می‌کند و آن را برای محله‌ها ضروری می‌داند و می‌گوید: «مؤلفه‌هایی که می‌تواند ماهیت یک محله را شکل دهد، سرمایه‌های محله است. سرمایه‌های محله می‌تواند طیف گسترده‌ای را شامل شود. برای مثال، مشاهیر محله، سرمایه مهمی برای فرهنگ و هویت محله محسوب می‌شوند که ما در منطقه ۵ توصیه‌مان این بوده است که درسراهای محله‌ها «دیوار مشاهیر» راه‌اندازی کنیم و چهره‌های محله در حوزه‌های مختلف فرهنگی، هنری، ورزشی و... معرفی شوند. موضوع موزه محله که همشهری محله مطرح می‌کند، یکی از طرح‌های خوب و کاربردی است که مغفول مانده است. اگر بتوانیم مشارکت شهروندان یک محله را برای جمع‌آوری آثار قدیمی و تاریخی محله ترغیب کنیم، بسیار ارزشمند خواهد بود. یکی از شیوه‌هایی که می‌توانیم این حس تعلق‌خاطر را تقویت کنیم، همین طرح موزه محله است. اگر قدیمی‌های محله پا پیش بگذارند و یا چهره‌ها و مشاهیر محله وارد کار شوند و هرکدام در این طرح مشارکت کنند، کم‌کم همه شهروندان محله با دیدن آثار موزه کوچک محلی، خودشان را در فعالیت‌های محله سهیم می‌دانند و حس تعلق در آنها ایجاد می‌شود در نتیجه مشارکت اجتماعی در این محله‌ها بهتر شکل می‌گیرد و کم‌کم این زنجیره مشارکت محله‌ها می‌تواند مشارکت کلان اجتماعی را در شهر تهران رقم بزند. »
«حسین دلبری» در ادامه می‌گوید: «هویت‌سازی و ماهیت‌سازی از همین روش شکل می‌گیرد. برای مثال، به بعضی از کشورهای غربی نگاه کنید، سابقه طولانی و تاریخی ویژه‌ای ندارند، حتی در کشورهایی، بومی‌های آنجا را هم حذف کرده‌اند اما از همان سابقه جدید نیز دائم در حال ساخت موزه و جمع‌آوری آثار شهروندان هستند، از عکس و تصویر گرفته تا آثار و تألیفات شهروندان. این فعالیت‌ها به یک محله یا یک شهر ماهیت می‌دهد. بی‌شک ما باید در این مسیر ورود پیدا کنیم. به گمانم ایده بسیار خوبی است و ما به حتم در منطقه ۵ روی آن مطالعه خواهیم کرد. اگر در ۲۹ محله هم نتوانیم این کار را اجرایی کنیم، حداقل در چند محله این طرح موزه محله را به‌عنوان «پایلوت» پیش خواهیم برد. »
- محله‌هایی که گنجینه تهران هستند
اگرچه در تقسیم‌بندی شهری، منطقه ۵ جزو مناطق نوساز تهران محسوب می‌شود، ولی محله‌های قدیمی که روزگاری روستاهای اصیل پایتخت بوده‌اند، در این تقسیم‌بندی قرارگرفته و نام محله به خود گرفته‌اند. محله‌های کن، «باغ فیض»، «حصارک» و بخشی از محله «پونک»، جزو محله‌هایی هستند که پیشینه تاریخی طولانی دارند. بی تردید حفظ تاریخ این محله‌ها و هویت و اصالت آنها، حفظ گنجینه گران‌بهایی است که تاریخ تهران را رقم می‌زند. «امین نورقربان»، دبیر کارگروه فرهنگی محله کن، می‌گوید: «سال گذشته، طی فراخوانی از شهروندان محله کن درخواست کردیم تا وسایل قدیمی و اشیاء تاریخی خود را در صورت تمایل به گروه فرهنگی کن قدیم تحویل دهند تا بتوانیم نخستین موزه محله را راه‌اندازی کنیم. مدت‌ها بود که ضرورت این کار حس می‌شد. چون بسیاری از وسایل و اشیاء قدیمی در خانه‌ها وجود داشت که بخشی از تاریخ و هویت محله کن را شکل می‌داد. نسخه‌ها و سندهای قدیمی، وسایل کشاورزی، آشپزی و خانه‌داری، عکس‌ها و تصویرهایی که از گذشتگان به یادگار مانده بود و کتیبه‌ها و سنگ‌نوشته‌های جذاب و منحصربه‌فرد، جمع‌آوری شد. هرچند استقبال از این طرح خوب بود و اهالی مشارکت کردند ولی نتوانستیم مکان مناسبی برای نگهداری از این وسایل پیدا کنیم. »
- موزه نخبگان و چهره‌های محله
اگرچه می‌توان رد باغ‌های قدیمی و عمارت‌های قدیمی را در کتاب‌های تاریخ، درباره منطقه ۹ گرفت، اما این منطقه این روزها با تراکم جمعیتی بالا و بافت فرسوده شهری دست‌وپنجه نرم می‌کند. «محمدبخشایشی»، دبیر دبیران شورایاری منطقه ۹، درباره راه‌اندازی موزه محله در این منطقه می‌گوید: «تا به امروز شرایطی برای راه‌اندازی چنین فضای فرهنگی فراهم نشده است. اگرچه وجود موزه «آزادی»، یکی از نقاط گردشگری و جذاب در این منطقه محسوب می‌شود ولی جا دارد که پیگیر راه‌اندازی موزه محله باشیم. » در منطقه ۲۱ نیز هنوز حرکتی در این زمینه انجام نشده است و «مسعود رضایی»، دبیر شورایاری محله تهرانسر، دراین‌باره می‌گوید: «موزه محله نباید به حتم جایی برا ی نگهداری اشیاء قدیمی و تاریخی باشد. جمع‌آوری دستاوردهای هنری و ورزشی اهالی و نخبگان محله هم می‌تواند مهم باشد. قلعه قدیمی «چیتگر» و حمام تاریخی «لیلا خانم» می‌تواند پس از مرمت و بازسازی به موزه محله تبدیل شود. با این روش هم آثار تاریخی محله حفظ می‌شوند و هم می‌توانیم یک موزه کوچک محلی داشته باشیم. »
- موزه خانه شهدا
شاید بتوان راه‌اندازی نخستین موزه محله را مختص به منطقه ۲۲ دانست. «موزه خانه» شهید «سیروس‌مهدی پور»، نخستین موزه‌ای بود که با هدف حفظ یادگارهای این شهید به همت خانواده او شکل گرفت و این روزها به یک پاتوق فرهنگی و مذهبی برای اهالی محله تبدیل‌شده است. در خانه موزه شهید سیروس مهدی پور، اتاقی به وسایل شهید اختصاص داده شده است. در و دیوار این اتاق پر است از عکس، پلاک، تسبیح و لوح تقدیر و در کنار همه این یادگارها، تابلویی وجود دارد که خانواده با جان و دل از آن محافظت می‌کنند. محتویات جیب شهید در هنگام شهادت، تکه‌ای از لباسش، ساعت مچی با عقربه‌های ثابت شده روی ساعت ۹:۱۵ دقیقه، یک نخ و سوزن مشکی، یک قاشق استیل، یک ۵۰۰ تومانی همراه یک سکه کوچک، یک جاسوئیچی و دفترچه کوچک یادداشت در این تابلو قرار دارد که حال هر بیننده‌ای را دگرگون می‌کنند. سال ۱۳۹۵ خانه او به پیشنهاد پدرش به خانه موزه تبدیل شد. از آن سال تا به امروز این خانه محل فعالیت‌های فرهنگی و هنری و قرآنی است. «علی‌اصغر قدیمی»، دبیر شورایاری منطقه ۲۲، درباره اجرای طرح موزه محله در این منطقه نوساز می‌گوید: «سال گذشته، طرحی مطرح شد که در آن تصمیم گرفتیم افتخارات و عکس‌های ورزشکاران منطقه را جمع‌آوری کنیم و در مکانی برای بازدید عموم نگهداری کنیم. قرار شد از چهره‌های ورزشی منطقه با مدال‌هایشان عکاسی کنیم و با ذکر زندگی‌نامه هر ورزش‌کار در کنار عکس‌ها از آنها نگهداری کنیم. این طرح قرار بود سال ۱۳۹۹ اجرایی شود که متأسفانه با بحران «کرونا» برخورد کردیم و در حال حاضر، کار متوقف شده است. »
- اتاق موزه در روستای سولقان
روستاهای حاشیه منطقه ۵ و ۲۲ نقطه قوتی برای شکل‌گیری موزه محله‌های کوچک و فضایی برای ایجاد مجموعه‌های «بوم گردی» جذاب هستند. سال گذشته، دهیاری روستای «سولقان» از طریق فراخوانی از اهالی روستا درخواست کرد تا اشیای قدیمی و تاریخی روستا را در صورت تمایل به دهیاری تحویل دهند. «محمد میری»، روابط‌عمومی دهیاری سولقان، از راه‌اندازی نخستین موزه روستا در پایتخت خبر می‌دهد و می‌گوید: «ساختمان جدید دهیاری روستای سولقان در حال تکمیل است. در طبقه دوم این ساختمان، فضایی را برای موزه روستا در نظر گرفته‌ایم. در حقیقت این موزه یک اتاق موزه ویژه و دیدنی خواهد بود که با اشیا و وسایل قدیمی و تاریخی روستا ساخته خواهد شد. برای مثال، در ورودی این اتاق یک در قدیمی ۱۰۰ ساله است که از روزگار قدیم به یادگار مانده است. »
- موزه گیاهان دارویی تا نگارخانه عکس‌های قدیمی
راه‌اندازی نخستین «نگارخانه عکس‌های قدیمی روستا» در روستای «سنگان» خبر جذابی است. «علی بذرانبار»، شورای روستا، با اعلام این خبر می‌گوید: «حمام قدیمی در روستای سنگان بالا قرار دارد که سال‌ها مخروبه بود. اکنون در حال مرمت و بهسازی آن هستیم تا بخشی از آن را به موزه روستا و نگارخانه عکس‌های قدیمی اهالی و تصاویر روستا اختصاص دهیم. » سال گذشته، در این روستا نخستین «کلبه گردشگری روستایی» غرب پایتخت ساخته‌شده است. بذرانبار می‌گوید: «روستای سنگان جزو ۴ روستای حلقه گردشگری تهران انتخاب شده است. همین موضوع موجب شده تا کلبه گردشگری راه‌اندازی کنیم. این کلبه با مصالح طبیعی و بر اساس فرهنگ روستانشینی ساخته شده است و در حال حاضر به‌عنوان مرکز «صنایع‌دستی و فعالیت فرهنگی» سنگان فعال است. » بذرانبار درباره منابع طبیعی و جذابیت‌های ویژه آن بیشتر توضیح می‌دهد، منابعی که «موزه طبیعت» تهران خواهد بود: «سال گذشته، «آبشار» معروف روستای سنگان و «چنار» قدیمی و هزارساله روستا به ثبت ملی رسیده است و این نخستین ثبت ملی آثار طبیعی استان تهران است. » او درباره نخستین «موزه گیاهان دارویی» روستا می‌گوید: «موزه «ارگ سنگی سنگان» را چند سالی است راه‌اندازی کرده‌ایم. مجموعه بوم‌گردی که آنجا گیاهان دارویی پرورش داده می‌شوند و شهروندان می‌توانند با انواع گیاهان صحرایی و دارویی آشنا شوند. این مجموعه، گردشگران زیادی را جذب روستای سنگان کرده است. »
- موزه‌ای که پس از سال‌ها عمومی می‌شود
به‌زودی موزه آستان مقدس امامزاده داود(ع) به روی زائران باز می‌شود. «مجتبی فتحعلی»، عضو شورای روستای امامزاده داود(ع) می‌گوید: «در بخشی از امامزاده داود(ع)، اشیاء قدیمی و تاریخی مربوط به امامزاده و روستا وجود دارد که سال‌هاست به‌عنوان موزه اختصاصی فعال بوده است. یعنی بازدید از این موزه برای همگان میسر نبود. فضای موجود و نبود امکانات امنیتی مانع از ورود عموم به این موزه کوچک و جذاب می‌شد اما با رایزنی‌هایی که با میراث فرهنگی و مدیریت آستان مقدس داشته‌ایم، قرار شده است پس از مناسب‌سازی فضای موزه، امکان بازدید زائران فراهم شود. »