تکانه‌های شدید اقتصادی در یکی دو سال اخیر، بافت اجتماعی و ساخت جمعیتی در اقصی نقاط کشور را دستخوش تغییراتی کرده است و شاید این تحولات در تهران و حاشیه‌های آن، بیشتر از سایر نقاط کشور به چشم بیاید. واقعیت این است که با افزایش تورم و رشد شکاف طبقاتی، خانواده‌های متوسط به خیل خانوارهای فقیر با درآمدی زیر خط فقر، پیوسته‌اند و شوک عظیم اقتصادی اخیر ناشی از سه برابر شدن قیمت بنزین به جای کاهش ضریب جینی و کم کردن فاصله طبقاتی که ظاهراً هدف از اجرای این طرح اعلام شده، عملاً به چرخه فقرزایی و تبدیل آدم‌های متوسط به فقیر شتاب بخشیده است.
فرآیندی که در آن، فقرا فقیرتر و ثروتمندان ثروتمندتر می‌شوند. استطاعت اقتصادی خانواده‌ها هر سال تحلیل می‌رود و به مصداق ضرب‌المثل هر سال دریغ از پارسال، سال به سال توانایی‌شان را برای اجاره خانه‌ای معمولی در محله‌ای متوسط و ادامه زندگی در تهران از دست می‌دهند و چاره‌ای ندارند، جز آنکه هر سال از مرکز شهر بیشتر فاصله بگیرند و بالطبع، بخش قابل ملاحظه‌ای از عمر افراد شاغل، یعنی هر روز حدود ۳ تا ۵ ساعت، در مسیر طولانی رفت و برگشت بین منزل (خوابگاه) تا محل کار می‌گذرد.
اگر نگاهی گذرا به آنچه که طی یکی دو سال اخیر بر اقتصاد کشور گذشته است، بیندازیم و در آثار و نتایج آن اندکی درنگ کنیم، در می‌یابیم که امواج تلاطمات اقتصادی، هر بار طیفی از طبقه متوسط را به حاشیه شهر پرتاب کرده است و سیر تحولات اقتصادی و تغییرات اجتماعی، آنچنان سریع بوده که بسیاری از مبادلات اقتصادی و تعاملات اجتماعی را دچار تغییر و تحول کرده است؛ به گونه‌ای که دهک‌های پایین جامعه، عطای پایتخت نشینی را به لقای آن بخشیده‌اند و اخیراً، دهک‌های متوسط نیز چاره‌ای جز ترک تهران ندارند و جمعیت تهران، دهک به دهک به پشت دروازه‌های این شهر درندشت کوچ می‌کنند. توسعه حاشیه نشینی و ایجاد شهرک‌های خوابگاهی به منظور اسکان نیروی کار شاغل در پایتخت، باعث افزایش انواع آسیب‌ها و خشونت‌های اجتماعی می‌شود که هزینه آن را فرودستان و رانده شدگان به حاشیه شهر می‌پردازند اما شعله‌های این آتش به زودی دامان فرادستان را خواهد گرفت، زیرا سقوط طبقه متوسط به حاشیه و نزدیکی فضایی آنان با فرودستان، موجب افزایش آگاهی به حاشیه رانده شدگان از شکاف‌های طبقاتی و افزایش نارضایتی در بین آنان می‌شود که خود را در اعتراضات فرودستان شهری نشان خواهد داد.
امروز جابه‌جایی فرودستان و طبقه متوسط برای رهایی از هزینه‌های سنگین زندگی در تهران، علاوه بر دوقطبی «شمال – جنوب»، گسل بزرگ‌تر و گسست شدیدتر اقتصادی و اجتماعی را تحت عنوان دوقطبی «مرکز – پیرامون»، پدید آورده است که شکاف طبقاتی پایتخت را آشکارتر و عمیق‌تر ساخته و آثار و عوارض نامطلوبی، نه تنها بر تهران که در کل کشور بر جای گذاشته و خواهد گذاشت.
*کارشناس برنامه ریزی شهری
۲۳۵۲۳۷