همان گونه که بر جمعیت جهان افزوده می شود و دمای کره زمین رو به افزایش است، ما به انتشار مواد کثیف و آلاینده در هوا ادامه می دهیم، تقریبا نیمی از جهان به سوخت ها یا فناوری های پاک دسترسی ندارند، و هوایی که تنفس می کنیم به طرز خطرناکی در حال آلوده‌تر شدن است. بنابر گزارش سازمان بهداشت جهانی، از هر ده نفر، نه نفر هوایی آلوده را تنفس می کنند که هر ساله موجب مرگ هفت میلیون نفر می شود.

به گزارش گروه سلامت عصر ایران، آثار آلودگی هوا بر سلامت انسان جدی بوده و حدود یک سوم آمار مرگ و میر ناشی از سکته های مغزی، سرطان ریه و بیماری قلبی با آلودگی هوا مرتبط هستند.

این در شرایطی است که عدم وجود مه‌دود نمی تواند به معنای سالم بودن هوا باشد. آلودگی هوا اطراف ما را فرا گرفته است و پرهیز از آن بسیار دشوار است. ذرات آلاینده میکروسکوپی در هوا می توانند از دیوارهای دفاعی بدن عبور کرده و به عمق دستگاه تنفسی و گردش خون نفوذ کنند و در نهایت به اندام های مختلف بدن مانند ریه ها، قلب و مغز آسیب برسانند.

انواع آلودگی هوا

دو نوع اصلی از آلودگی هوا شامل آلودگی هوای محیطی (آلودگی فضای باز) ناشی از فعالیت کارخانه ها، نیروگاه ها و وسایل نقلیه که از سوخت های فسیلی استفاده می کنند و آلودگی هوای خانگی (یا درون ساختمان) می شوند که به واسطه سوختن موادی مانند زغال سنگ، چوب یا نفت سفید در فضاهایی با تهویه نامناسب شکل می گیرد. آلودگی هوای محیطی و خانگی هر دو می توانند در شکل‌گیری یکدیگر نقش داشته باشند زیرا هوا از داخل ساختمان به بیرون می رود و بالعکس.

آلاینده های اصلی هوا شامل موارد زیر می شوند:

- ذرات معلق، ترکیبی از ذرات جامد و مایع هستند که از احتراق سوخت و ترافیک جاده ای سرچشمه می گیرند.

- دی اکسید نیتروژن که از ترافیک جاده ای یا چراغ های خوراک پزی داخلی سرچشمه می گیرد.

- دی اکسید گوگرد که از احتراق سوخت های فسیلی سرچشمه می گیرد.

- ازن در سطح زمین که از واکنش نور خوشید با آلاینده های منتشر شده از وسایل نقلیه شکل می گیرد.

آثار آلودگی هوا بر سلامت انسان

اگرچه آلودگی هوا می تواند هر فردی را تحت تاثیر قرار دهد، اما افرادی که به طور خاص در معرض خطر بیشتری قرار دارند شامل گروه های زیر می شوند:

- افراد مبتلا به بیماری آسم

- افراد مبتلا به بیماری قلبی

- افراد مبتلا به بیماری های تنفسی

- افرادی که از نظر بدنی فعال هستند و در فضای باز ورزش می کنند

- کودکان

- سالمندان

- افراد مبتلا به دیابت

- زنان باردار

نادیده گرفتن آثار فوری آلودگی هوا دشوار است. سوزش و آبریزش بینی، سوزش و آبریزش چشم، سرفه، خس خس سینه و دشواری در تنفس واکنش هایی حاد و شایع هستند.

در این میان، ذرات معلق آلاینده ای است که بیشتر سلامت مردم را تحت تاثیر قرار می دهد و به عنوان شاخصی برای بررسی آلودگی هوا نیز استفاده می شود.

در شرایطی که ذراتی با قطر 10 میکرون یا کمتر می توانند به اعماق ریه ها نفوذ کرده و در آن جا بگیرند، ذرات مضرتر برای سلامت انسان آنهایی هستند که قطری 2.5 میکرونی یا کمتر دارند. ذرات معلق 2.5 میکرونی می توانند از سد ریه عبور کرده و وارد سیستم گردش خون انسان شوند. آنها می توانند خطر بیماری های قلبی و تنفسی از جمله سرطان ریه را افزایش دهند.

از سوی دیگر، ازن یکی از عوامل اصلی در ایجاد آسم یا تشدید این بیماری است و دی اکسید نیتروژن و دی اکسید گوگرد می توانند موجب آسم، علائم برونشی، التهاب ریه و کاهش عملکرد ریه شوند.

آلودگی هوا و کودکان

آلودگی هوا اثر مخربی بر کودکان دارد. بنابر گزارش سازمان جهانی بهداشت که در اکتبر 2018 منتشر شد، هر ساله 543 هزار کودک زیر پنج سال جان خود را به واسطه بیماری های تنفسی مرتبط با آلودگی هوا از دست می دهند. همچنین، آلودگی هوا با سرطان های دوران کودکی پیوند خورده است.

آلودگی هوا ممکن است به رشد مغزی کودک آسیب وارد کند و سینه پهلو که هر ساله تقریبا یک میلیون کودک زیر 5 سال را می کشد با آلودگی هوا مرتبط است. کودکانی که هوایی با سطوح بالای آلاینده ها را تنفس می کنند در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به عفونت های تنفسی کوتاه مدت و آسیب ریوی نیز قرار دارند.

آلودگی هوا و زنان باردار

زنان باردار یکی دیگر از گروه های حساس به آلودگی هوا هستند. قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا می تواند بر رشد مغز جنین تاثیرگذار باشد. همچنین، آلودگی هوا با اختلالات شناختی در کودکان و بزرگسالان پیوند خورده است.

افزون بر این، قرار گرفتن در معرض سطوح بالای آلودگی هوا طی دوران بارداری با سقط جنین، تولد زودرس، اختلال اوتیسم و آسم در کودکان پیوند خورده است.

آلودگی هوا چگونه به بدن آسیب می رساند

آلاینده های هوا می توانند پس از ورود به بدن انسان از طریق سخت کردن سرخرگ ها و افزایش خطر حمله قلبی و سکته های مغزی بر سلامت قلبی‌عروقی انسان تاثیرگذار باشند و همچنین شواهدی وجود دارند که آلودگی هوا ممکن است با شرایط سلامت روانی و بیماری های انحطاطی مغز مانند بیماری آلزایمر، بیماری پارکینسون و شیزوفرنی مرتبط باشد.

آلودگی هوا می تواند موجب التهاب در بدن شود. التهاب یکی از روش های مورد استفاده بدن برای ترمیم خود پس از یک آسیب دیدگی یا بیماری است، اما زمانی که حالت مزمن به خود می گیرد می تواند نتیجه ای معکوس به همراه داشته باشد.  

زمانی که ذرات جامد و مایع شیمیایی مضر منتشر شده از وسایل نقلیه، نیروگاه ها، آتش و کارخانه ها که به نام ذرات معلق شناخته می شوند وارد بدن می شوند می توانند مسیرهای بینی را تحریک کرده و به یک واکنش آلرژی گونه به آلودگی با علائمی مانند سرفه و آبریزش بینی منجر شود.

پژوهشگران بر این باورند که این ذرات ممکن است به اعماق بیشتری در مسیرهای هوایی و ریه ها نفوذ کرده و بدن ممکن است آن را به عنوان یک عفونت در نظر گرفته و واکنشی التهابی را برای مقابله با آن ارائه کند.

همچنین،برخی ذرات سمی ممکن است از ریه ها عبور کرده و وارد جریان خون شوند.

به طور خلاصه، زمانی که آلودگی هوا وارد بدن می شود می تواند موجب آثار کوتاه و بلند مدت بر سلامت انسان شود. از جمله مشکلات سلامت فوری ناشی از مواجهه با سطوح بالای آلودگی هوا می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- تشدید بیماری های قلبی عروقی و تنفسی

- وارد شدن استرس بیشتر به قلب و ریه ها که باید برای تامین اکسیژن مورد نیاز بدن سخت‌تر کار کنند

- آسیب دیدگی سلول ها در دستگاه تنفسی

مواجهه بلند مدت با سطوح بالای آلودگی هوا نیز می تواند موجب آثار سلامت دائمی مانند موارد زیر شود:

- تسریع پیری ریه ها

- از دست رفتن ظرفیت ریه ها و افت عملکرد آنها

- ابتلا به بیماری هایی مانند آسم، برونشیت، آمفیزم، سرطان

- کاهش طول عمر

استنشاق ذرات معلق می تواند بافت حفره بینی را تحریک کرده و موجب سرفه و آبریزش بینی شود. در شرایطی که ذرات بزرگ‌تر می توانند در بینی گرفتار شده و با عطسه از بدن دفع شوند، اما ذرات کوچک‌تر می توانند وارد ریه شده و همانگونه که پیشتر اشاره شد بدن فکر می کند که با یک عفونت مواجه است. این می تواند محرکی برای بروز التهاب باشد که می تواند موجب تنگی نفس و تشدید علائم تنفسی در افراد مبتلا به آسم یا بیماری مزمن انسدادی ریه شود.

به نظر دانشمندان، این التهاب می تواند از ریه ها به دیگر بخش های بدن گسترش یابد و خطر حمله قلبی، سکته مغزی و دیگر انواع بیماری قلبی‌عروقی را افزایش دهد.

در زنان باردار آلودگی هوا ممکن است محرکی برای التهاب در سراسر بدن، از جمله رحم باشد که خطر زایمان زودرس را افزایش می دهد.

در کودکان، آلودگی هوا با آسیب ریوی پیوند خورده است و می تواند رشد عملکرد ریه را مختل کند.

آلودگی هوا می تواند بر باروری مردان نیز تاثیرگذار باشد. نتایج یک مطالعه کیفیت پایین اسپرم را با آلودگی هوا پیوند داد و همچنین دانشمندان در حال بررسی این مساله هستند که آیا آلودگی هوا می تواند به صورت مستقیم موجب ناباروری شود یا خیر.

افت سلامت استخوانی ممکن است یکی دیگر از موارد مرتبط با آلودگی هوا باشد. بنابر مطالعه ای که در نشریه The Lancet Planetary Health منتشر شد، آلودگی هوا ممکن است خطر پوکی استخوان و شکستگی های مرتبط با آن را افزایش دهد. این مطالعه نشان داد حتی افزایش اندک در سطوح ذرات معلق 2.5 میکرونی و کوچک‌تر نیز ممکن است به افزایش خطر شکستگی های استخوان در سالمندان منجر شود.

آسیب کلیوی را می توان یکی دیگر از پیامدهای ناخوشایند مرتبط با آلودگی هوا در نظر گرفت. آلاینده های هوا می توانند وارد جریان خون شوند و از آنجایی که وظیفه اصلی کلیه ها تصفیه خون است، این اندام می تواند با انباشت این مواد مضر در خود مواجه شود. هرچه سطوح آلودگی هوا بیشتر باشد می تواند شرایط وخیم‌تری را برای کلیه ها ایجاد کند.

پوست به عنوان بزرگترین اندام بدن انسان یکی دیگر از بخش هایی است که می تواند تحت تاثیر آلودگی هوا قرار بگیرد. آلاینده های هوا می توانند به سلول های پوست آسیب رسانده و در توانایی این اندام برای ترمیم خود اختلال ایجاد کنند. این شرایط می تواند به پیری سریع‌تر پوست و بروز چین و چروک و لکه های مرتبط با افزایش سن و کاهش انعطاف پذیری آن منجر شود.

همچنین، آلودگی هوا ممکن است محرکی برای سردرد باشد. البته نتایج مطالعات در این زمینه یکدست نیستند.

محدود کردن آثار منفی آلودگی هوا بر سلامت

هوایی که امروز افراد بسیاری در جهان تنفس می کنند به شدت آلوده است. افرادی که حتی به مشکلات و بیماری تنفسی مبتلا نیستند ممکن است به واسطه تاثیر منفی آلودگی هوا بر بدن خود در بخش اورژانس بیمارستان بستری شوند. در واقع، آلودگی هوا یکی از دلایل اصلی مرگ انسان ها در بسیاری از نقاط جهان است.

ترکیبات آلی فرار و مواد شیمیایی مانند اکسیدهای نیتروژن، آمونیاک، متان، سولفید هیدروژن، و مونوکسید گوگرد تنها برخی از گازها و مواد خطرناکی هستند که در اتمسفر کره زمین وجود دارند و ما روزانه آنها را تنفس می کنیم.

در شرایطی که تجهیزات کنترل آلودگی و قوانین و مقررات بین المللی و دولتی از جمله گزینه هایی هستند که امیدواریم به کاهش میزان آلودگی هوا کمک کنند، اما برخی اقدامات را می توانیم برای کاهش آثار منفی این شرایط بر سلامت خود مد نظر قرار دهیم.

یک رژیم غذایی سالم و متعادل

ارتباط آلودگی هوا با مشکلات سلامت قلبی‌عروقی و مرگ ناشی از بیماری قلبی مشخص شده است. برخی مطالعات نشان داده اند که رژیم های غذایی خاص می توانند به کاهش آثار منفی و خطر مرگ ناشی از آلودگی هوا کمک کنند. آلاینده های هوا می توانند میزان اکسیداسیون در بدن را افزایش دهند و برای مقابله با این شرایط و تقویت سیستم ایمنی به میزان کافی از آنتی اکسیدان هایی مانند ویتامین C و رزوراترول در بدن خود نیاز داریم.

میوه ها و سبزیجات سرشار از مواد مغذی مختلف هستند که به تقویت سیستم ایمنی بدن کمک می کنند. مواد مغذی زیر می توانند به مبارزه با آثار آلودگی هوا کمک کنند:

ویتامین C: این ویتامین یک آنتی اکسیدان قوی در بدن انسان است. ویتامین C محلول در آب است و می تواند در سراسر بدن با رادیکال های آزاد مضر مبارزه کند. از منابع غذایی خوب برای این ویتامین می توان به فلفل دلمه ای، برگ های گشنیز، جعفری، کلم، برگ های شلغم، پرتقال، لیمو، گریپ فروت و کیوی اشاره کرد.

ویتامین E: این ویتامین محلول در چربی یکی از نخستین خطوط دفاعی در برابر آسیب دیدگی هایی است که به بافت های بدن وارد می شود. از منابع غذایی خوب برای این ماده مغذی می توان به بادام، دانه های آفتابگردان، ماهی سالمون، روغن زیتون، تخم مرغ، توت ها، ارگانو، ریحان و جعفری اشاره کرد.

بتا کاروتن: این ماده مغذی نقش مهمی در کنترل التهاب ایفا می کند زیرا از خواص آنتی اکسیدانی برخوردار است. بتا کاروتن در بدن انسان به ویتامین A تبدیل می شود. از منابع غذایی خوب برای بتا کاروتن می توان به گشنیز، اسفناج، برگ های تربچه و هویج اشاره کرد.

اسیدهای چرب امگا-3: این مواد مغذی با تقویت ایمنی از بدن در برابر آثار مضر آلودگی هوا محافظت می کنند. از منابع غذایی خوب برای اسیدهای چرب امگا-3 می توان به گردو، دانه های چیا، بذر کتان، ماهی های چرب مانند سالمون، و آووکادو اشاره کرد.

رزوراترول: یک آنتی اکسیدان قدرتمند است که به مبارزه با استرس اکسیداتیو و بازسازی بدن در سطح سلولی کمک می کند. از جمله منابع خوب برای این ماده مغذی می توان به انگور قرمز، انواع توت، و کاکائو اشاره کرد.

سولفورافان: یک ترکیب گیاهی است که به تقویت سلامت و سمزدایی بدن کمک می کند. سبزیجات چلیپایی مانند بروکلی، گل کلم، کلم سرشار از سولفورافان هستند.   

پرهیز از ورزش در فضای باز

ورزش یکی از بهترین اقداماتی است که می توانید برای محافظت از سلامت بدن خود در برابر آلودگی هوا انجام دهید. دستگاه قلبی‌عروقی به طور قابل توجهی می تواند تحت تاثیر آلودگی هوا قرار بگیرد، از این رو، حفظ سلامت و قدرت قلب و ریه ها اهمیت دارد که ورزش می تواند گزینه ای مفید در این زمینه باشد. اما طی ساعات پر ترافیک روز یا زمانی که آلودگی هوا در سطوح هشدار دهنده قرار دارد پرهیز از انجام ورزش در فضای باز توصیه شده است. سطوح بالای ترکیبات و ذرات معلق مضر موجود در هوا می تواند خطر استنشاق میزان بیشتر از آنها را افزایش دهد.

رسیدگی به پوست

پوست یکی از بخش های بدن است که می تواند تحت تاثیر آلودگی هوا قرار بگیرد، اما کمتر به آن توجه می کنیم. پوست بزرگترین اندام بدن انسان است و آلودگی هوا به طور خاص می تواند بر آن تاثیرگذار باشد. یک روش خوب برای کاهش آثار آلودگی هوا بر سلامت بدن پاکسازی پوست پس از گذران زمان در فضای باز یا حضور در مکان هایی با سطوح بالای آلودگی هوا است. حتی استفاده از یک حوله خیس یا دستمال مرطوب برای پاکسازی می تواند تفاوت های بزرگی ایجاد کند.

همچنین، هیدراته نگه داشتن پوست آن را کمتر مستعد جذب آلودگی می سازد زیرا زمانی که پوست خشک نباشد نیازی به جذب رطوبت از هوا ندارد. با استفاده روزانه از محصولات مرطوب کننده و نوشیدن آب فراوان می توانید این هدف را محقق سازید.

افزون بر این، ذرات کثیف و آلاینده های موجود در هوا می توانند موجب کدری پوست و انسداد منافذ آن شوند که می تواند به بروز جوش و آکنه منجر شود. از این رو، تمیز نگه داشتن منافذ پوست اهمیت دارد. روند سه مرحله ای پاکسازی، مرطوب کردن و لایه برداری می تواند در اینجا مفید باشد. زمانی که وارد خانه می شوید دست و صورت خود را بشووید. سپس، از محصولات مرطوب کننده استفاده کنید. هفته ای یک بار نیز لایه برداری پوست را انجام دهید.  

تصفیه هوا در خانه

اگرچه نتایج پژوهش ها درباره استفاده از دستگاه های تصفیه کننده هوا و تاثیر آنها بر کاهش آثار سلامت آلودگی هوا در خانه یکدست نیستند، اما این دستگاه ها به ویژه می توانند برای افراد مبتلا به آلرژی و همچنین استفاده در اتاق کودکان و سالمندان و حتی زنان باردار مفید باشند. این قبیل افراد هرچه بیشتر مستعد ابتلا به آثار ناخوشایند هوای آلوده هستند. همچنین استفاده از گیاهان می تواند به پاکسازی هوای داخل ساختمان کمک کند.

تهویه هوای آشپزخانه و حمام یکی از اقداماتی است که می تواند به کاهش آلودگی هوای داخل خانه کمک کند. استفاده از هود هنگام پخت و پز و یا روشن کردن هواکش در حمام می تواند به تحقق این هدف کمک کند.

همچنین، عدم استفاده از خوشبوکننده های هوا، محصولات شوینده و پاک کننده قوی و شمع های معطر می تواند از آلودگی هوای داخل خانه پیشگیری کند.

پاکسازی یا تعویض فیلترهای دستگاه های تهویه مطبوع یکی دیگر از اقداماتی است که می توانید برای پرهیز از آلودگی هوای داخل ساختمان مد نظر قرار دهید.

محدود کردن فعالیت های فضای باز برای کودکان

در زمانی که آلودگی هوا در سطوح هشدار قرار دارد، کودکان باید در خانه باقی بمانند و از فعالیت ها و ترددهای بی مورد در سطح شهر پرهیز شود.

استفاده از بخور

استفاده روزانه از بخور همراه با چند قطره روغن اکالیپتوس می تواند به آرامش مسیرهای هوایی منتج و به بدن در از بین بردن ذرات معلق مضر کمک کند.

پرهیز از سیگار و دود دست دوم سیگار

دود سیگار می تواند به افت سلامت قلبی‌عروقی انسان منجر شده و خطر ابتلا به سرطان ها را افزایش دهد. همچنین، دود سیگار یکی از عوامل آلودگی هوا، به ویژه هوای داخل ساختمان محسوب می شود.

استفاده از اپلیکیشن های آلودگی هوا و توجه به هشدار کارشناسان

اپلیکیشن های پیگیری شرایط آلودگی هوا طی سالیان اخیر از محبوبیت بیشتری برخوردار شده اند. با استفاده از اطلاعات ارائه شده توسط این اپلیکیشن ها و همچنین توجه به هشدارهای کارشناسان می توانید از حضور در مکان های آلوده پرهیز کرده و خطر مواجهه با آلاینده های مضر را کاهش دهید.