اتحادیه اروپا به عنوان یکی از طرف های مهم و بازیگر فعال توافق برجام اگرچه پس از خروج دولت ترامپ تلاش کرده تا نقش محوری خود را برای حفظ این توافق  چندجانبه بین المللی ایفا کند اما به دلیل فقدان یک ظرفیت راهبردی وفشارهای آمریکا  هنوز نتوانسته به تعهدات برجامی خود عمل کند.

اما روزگذشته(جمعه) کشورهای بلژیک، دانمارک، سوئد، فنلاند، نروژ و هلند در بیانیه‌ای مشترک ضمن حمایت از برجام اعلام کردند که در فرایند پیوستن به اینستکس برای تجارت با ایران هستند.

این کشورهای اروپایی در بیانیه مشترکی که در تارنمای رسمی وزارت خارجه فنلاند منتشر شد، بر اهمیت حفظ و اجرای کامل برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که میان ایران و پنج قدرت جهانی بسته شده، تاکید کردند.

در این بیانیه آمده است: توافق هسته‌ای (برجام) به اتفاق آرا به تایید شورای امنیت سازمان ملل رسید و عنصری مهم در رژیم منع گسترش (هسته‌ای) جهان است و نقشی عمده در ثبات منطقه‌ای دارد.

بلژیک، دانمارک، سوئد، فنلاند، نروژ و هلند اعلام کردند که در راستای تداوم حمایت اروپایی‌ها از برجام و اجرای بخش اقتصادی آن، اکنون در فرایند پیوستن به «ابزار حمایت از تبادلات تجاری» موسوم به «اینستکس» هستند که پس از طی فرایندهای قانون داخلی مربوط به هر کشور، تکمیل خواهد شد.

این شش کشور همچنین در بیانیه خود بدون اشاره به عدم تحقق وعده اروپایی‌ها پیرامون عمل به تعهدات اقتصادی خود در برجام و تعهدات ۱۱گانه پس از خروج آمریکا از این توافق، از ایران خواستند که بدون فوت وقت به پایبندی کامل به مفاد برجام بازگردد.

اعلام جدید شش کشور اروپایی برای پیوستن به ساز و کاری که تا به امروز روی کاغذ باقی مانده و خروجی موثر و ملموسی برای ایران نداشته است، درصورتی که منجر به برداشته گام های عملی اروپا در مسیر تعهداتش نشود، بیشتر به حرکتی نمایشی و توخالی باهدف ترغیب ایران به بازگشت از گام های کاهش تعهدات برجامی شبیه است.

اینستکس یا سازوکار حمایت از مبادلات تجاری ایران و اروپا یک ابزار ویژه مالی است که در 31 ژانویه 2019 (11 بهمن 1397) توسط آلمان، فرانسه و انگلیس، برای تسهیل تجارت غیر دلاری با ایران ایجاد شد. مقر اینستکس در پاریس فرانسه و مدیریت آن با یک آلمانی خواهد بود.

تاکنون دو مدیر آلمانی اینستکس به دلایل نامعلومی استعفا داده اند؛ «پرل فیشر» بانکدار آلمانی و «برند اربل» سفیر سابق آلمان در ایران، دو مدیر پیشین این ساز و کار بوده اند. هدف اصلی از ایجاد این کانال مالی ویژه، دادن امکانات به شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی است تا بتوانند مجاری متعارف مالی خود با ایران را حفظ کنند.  

این شش کشور اروپایی درحالی اعلام کرده اند که به ساز و کار اینستکس می پیوندند که «ژان ایو لودریان» وزیر امور خارجه فرانسه در سخنرانی خود در پارلمان این کشور با اشاره به اقدام ایران در کاهش تعهدات خود در برجام که هر دو ماه یکبار اعلام می‌شود، گفت که پاریس در حال بررسی اعلام مکانیسم حل اختلاف در این توافق موسوم به «مکانیسم ماشه» است.

لودریان در حالی این تهدید را مطرح می‌کند، که ایران تا یک سال پس از خروج یکجانبه و غیرقانونی آمریکا از برجام همچنان به همه تعهدات خود در این توافق پایبند و منتظر اقدامی از سوی طرف‌های اروپایی آن بود که بهره‌مندی‌های اقتصادی تهران را تضمین کند.

«سید عباس عراقچی» معاون وزیر امورخارجه ایران روز پنجشنبه(هفتم آذر) در مصاحبه با روزنامه "ان آر سی" هلند گفت: هنوز امیدهایی برای نجات توافق هسته ای (برجام) وجود دارد اما این مساله در گرو پایبندی اروپایی‌ها به اجرای تعهدات خود است.

عراقچی افزود: اروپا باید بیشتر تلاش کند تا توافق هسته ای با ایران را که رهبرانش بر حفظ و ادامه آن تاکید دارند، نجات یابد.

اقدامات اروپا و مواضع فرانسه درباره تعهدات برجامی ایران و تعهدات برجامی اروپا نشان می دهد که اساسا اروپا به دنبال اقدامات بنیادین نیست و گفتاردرمانی اروپایی هنوز ادامه دارد.

ایران، اتحادیه اروپا و برجام

با خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت‌ماه سال گذشته، چشم‌ها به سمت اتحادیه اروپا به خصوص سه کشور اروپایی حاضر در توافق هسته‌ای (تروئیکای آلمان، انگلیس و فرانسه) دوخته شد تا بلکه راهی برای نجات توافق بیابند. در این مدت بارها شاهد اتخاذ راهکارها و سازوکارهایی از جانب اتحادیه اروپا بوده‌ایم که هیچ یک حاصلی دربر نداشت.

کشورهای اروپایی طرف برجام که تلاششان برای متقاعد کردن ترامپ برای باقی ماندن در برجام شکست خورده بود، ابتدا قانون مسدودساز اتحادیه اروپا را برای جلوگیری از خروج شرکت‌های اروپایی از ایران فعال کردند که کارآیی چندانی نداشت.

کشورهای اروپایی سپس اقدام به تأسیس سازوکاری برای انجام تبادلات مالی میان ایران و شرکت‌های اروپایی بدون نیاز به نظام مالی آمریکا ایجاد کردند که در بهمن ماه سال گذشته با تأسیس شرکت «اینستکس» عملی شد، اما تاکنون هیچ تراکنش مالی از طریق این ابزار انجام نشده است.

تهران نیز در مقابل، ناگزیر اقداماتی در مسیر کاهش تعهدات برجامی بر پایه برخی بندهای مندرج در برجام انجام داده است. ۱۸ آبان‌ماه «بهروز کمالوندی» سخنگوی سازمان انرژی اتمی در نشستی خبری در محل تاسیسات غنی‌سازی شهید «مسعود علیمحمدی» (فردو) به تشریح آخرین اقدامات انجام شده در راستای اجرای گام چهارم کاهش تعهدات برجامی پرداخت.

وی با بیان اینکه گام چهارم بنابه دستور رئیس جمهوری برداشته شد که به ۱۰۴۴ سانتریفیوژ سایت فردو گاز تزریق شود، اظهار کرد: به تدریج ظرفیت غنی سازی در فردو طی روزهای آینده افزایش می یابد. با گازدهی سانتریفیوژها در فردو ظرفیت ۸ هزار و ۶۰۰ سویی به ۹ هزار و ۵۰۰ سو می رسد و نسبت به قبل از برجام فاصله زیادی نداریم.

اقدام های کاهنده ایران که در گام‌های اول و دوم، ابتدا از سقف ۳۰۰ کیلوگرم برای ذخایر اورانیوم غنی شده عبور کرد و سپس میزان غنای آن از ۳.۶۷ تعیین شده در برجام به ۴.۵ درصد افزایش یافت، در گام سوم با تحقیق و توسعه در زمینه سانتریفیوژهای جدید همراه بود. گام چهارم اما به تاسیسات فردو کشیده شد؛ تاسیساتی که بر پایه برجام هزار و ۴۴ ماشین سانتریفیوژ برای کارهای تحقیقاتی در تاسیسات هسته‌ای در آن فعالیت داشت، اما به این ماشین‌ها گازدهی انجام نمی‌شد.

ایران بارها اعلام کرده که اگر سایر طرف‌های باقی‌مانده در برجام تصمیم بگیرند تعهدات خود را مطابق با توافق اجرا کنند، گام‌های کاهش تعهدات برجامی ایران قابل بازگشت خواهد بود.

نگاه و انتظارات جمهوری اسلامی ایران از اروپا همواره مبتنی بر اقدامات عملی با اهداف راهبردی برای طراحی ساز وکاربوده است. اما اتحادیه اروپا در یک فرایند زمانی تقریبا طولانی تنها توانسته یک فرایند را شکل دهد که هنوز در مرحله اجرای کامل قرار ندارد و دریافت رهبران اروپایی نیز ایجاد ساختار راهبردی برای دور زدن تحریم ها نیست.

اروپا با اینستکس چه خواهد کرد؟

نگاه جمهوری اسلامی ایران به برجام همواره یک نگاه سازنده بوده است و تهران تلاش کرده اقدامات خود را درچارچوب دیپلماسی چندجانبه پیگیری کند،چراکه به نظر می رسد دیپلماسی چندجانبه یکی از ابزارهای دستگاه دیپلماسی ایران جهت پیگیری منافع ملی حاصل از برجام است.

اما اروپا تاکنون نتوانسته این منافع را در شکل متوازن اجرایی کند. این درحالی است که روز جمعه آینده نیز کمیسیون مشترک برجام طبق برنامه از پیش تعیین شده برگزار خواهد شد اما ایران همچنان خواستار اقدام جدید اروپا در قبال تعهدات برجامی خود است.

تلاش ها برای حفظ برجام کم و بیش ادامه دارد ولی اتخاذ رویکرد دوگانه اروپایی ها در قبال برجام موجب شده فرجام و سرنوشتی مبهم در انتظار این توافق بین المللی باشد. همانگونه که عراقچی در سفر جاری خود به پکن تاکید کرده، «برجام وضعیت مناسبی ندارد و ایران از منافعی که باید در قبال برجام منتفع شود برخوردار نیست».

به نظر می رسد فرجام برجام به دست طرف های باقی مانده دراین توافق رقم خواهد خورد و  اروپایی ها تنها درصورتی می توانند در حفظ و ادامه حیات برجام موثر باشند که فارغ و مستقل از فشارهای واشنگتن، تعهداتی که بانی و تعریف کننده آن در طول ماه ها مذاکرات سخت و نفس گیر بوده اند، جامعه عمل بپوشانند.