گروه اقتصادی / چرا قیمت بنزین افزایش پیدا کرد؟ آیا قیمت بنزین برای کسری بودجه دولت افزایش یافته است؟ آیا افزایش قیمت بنزین برای پرداخت حقوق و دستمزد افزایش یافته است؟ چه کسانی از قیمت ارزان بنزین بهره‌مند می شوند؟ و چه کسانی قرار است از افزایش قیمت بنزین بهره‌مند شوند؟آیا افزایش قیمت بنزین به معنی تغییر قیمت همه حامل‌های انرژی است؟چرا قیمت گازوئیل گران نشد؟ چرا سهمیه بنزین موتور تقرییاً حدود 50 درصد کمتر از سهمیه خودرو است؟ 50 درصد از جمعیت کشور که فاقد خودرو است، چرا از یارانه بنزین بهره‌مند نمی‌شود؟ و ده‌ها سؤال دیگر با افزایش قیمت بنزین ذهن جامعه را فراگرفته است. اما طرح افزایش قیمت بنزین به معنای واقعی فقط طرح تغییر قیمت سوخت بنزین نیست، بلکه طرحی برای جابه‌جایی درآمدهای ملی از بخش پردرآمد جامعه به بخش کم درآمد جامعه است. بهای بنزین درحالی در بامداد جمعه تغییر کرد که این طرح صرفاً یک طرح افزایش قیمت سوخت نبود.بسیاری از منتقدان این طرح با یک سویه نگری صرفاً بخش آثار تورمی و افزایش قیمت آن را مورد توجه قرار می‌دهند در حالی که این طرح همچون طرح آوردن پول نفت سر سفره‌های مردم نیست و چنین ادعایی ندارد، چرا که درآمد حاصل از افزایش نرخ وارد بودجه یا هزینه و درآمد کشور و خزانه دولت نمی‌شود، در واقع، روشی برای ترمیم قدرت خرید افراد کم درآمد جامعه است.
عدالت و بازتوزیع درآمد
واقعیت این است که قدرت خرید اقشار کم درآمد جامعه در شرایطی است که در عمل دولت چاره‌ای جز تقویت خرید آنها و توان اقتصادی‌شان که بشدت تضعیف شده است، ندارد. شاخص‌های اقتصادی نظیر ضریب جینی نشان می‌دهد که شکاف درآمدی میان افراد کم درآمد و پردرآمد جامعه به‌طور معنا‌داری افزایش یافته و روند فاصله نابرابری توزیع درآمد و ثروت میان طبقات و دهک‌های 10 گانه در جامعه شتاب گرفته است.
ضریب جینی چیست؟ یک شاخص و سنجه محاسبه اندازه‌گیری نابرابری درآمدی میان افراد کم درآمد و پردرآمد جامعه است. به بیان ساده‌تر، شکاف درآمدی میان طبقات مختلف جامعه را توضیح می‌دهد، هر‌چه شاخص به سمت عدد یک حرکت کند، توضیح می‌دهد، نابرابری به‌سمت وضعیت بیشتر و هرچه از عدد یک فاصله بگیرد و به‌سمت صفر برود، نشان از کاهش شکاف و نابرابری درآمدی و توزیع مناسب ثروت است.
این شاخص در سال 1388 به عدد 4111/0 رسید. یعنی در آن زمان ساختار اجتماعی و اقتصادی جامعه به سمت نابرابری حرکت می‌کرد، همان چیزی که باعث شد، دولت وقت در سال 1389 به سمت پرداخت یارانه‌های نقدی برود. یا به‌دنبال شرایط ظهور و تحقق شعارهای انتخاباتی آن زمان باشد.
در سال 1389 با مجموعه اقدامات برای پرداخت‌های انتقالی و همچنین توزیع یارانه‌ها، این شاخص به عدد 4099/0 کاهش یافت. یعنی نشانه اندک برای برابری توزیع درآمد در آن سال؛ از این سال به بعد، روند نزولی ضریب جینی همسو با تمام تحولات اقتصادی از جمله پرداخت یارانه‌ای غیر مستقیم و پنهان تا سال 1392 ادامه داشته و به عدد 3650/0 رسید که نمایانگر کاهش شکاف درآمدی در مقایسه با شرایط زمانی و تحولات ساختار اقتصاد ایران بود،  اما مجدداً روند صعودی آن از سال 1392 آغاز شد و از سطح عدد پایه 3659/0 در سال 1393 به عدد 3788/0 و تا سال 1396 به عدد 3981/0 رسید که سه دهم درصد نسبت به سال 1392 به‌سمت عدد یک بیشتر میل کرد.
این درحالی است که همسو با رشد بودجه سنواتی و شاخص نرخ تورم، مبلغ یارانه نقدی که دولت برای جلوگیری از آثار تورمی پرداخت کرده است، طی این سال‌ها افزایش نداشته و همچنان برنامه پرهزینه پرداخت یکسان یارانه‌ها، میان دهک‌های درآمدی ادامه داشته است.
یعنی ثروتمندان یا دهک‌های درآمدی بالا در جامعه از قبال پرداخت‌های یارانه‌های یکسان شام مجانی می‌خوردند و سواری مجانی می‌گرفتند و می‌گیرند.بنابراین دولت دوازدهم راهی جز افزایش قیمت بنزین برای ترمیم قدرت خرید کم درآمدهای جامعه نداشته است.
حمایت از 18 میلیون خانوار
در تازه‌ترین طرح اصلاح قیمت بنزین، افزایش قیمت به حمایت از هفت دهک پایین جامعه گره خورده است به این معنا که همزمان با افزایش قیمت بنزین، طرح حمایت اقتصادی از 18 میلیون خانوار یا 60 میلیون ایرانی نیز کلید خورد به طوری که تا 10 روز آینده نخستین مرحله یارانه نقدی اصلاح قیمت بنزین به حساب سرپرستان خانوار واریز می‌شود.
 یارانه‌های پنهان
براساس اطلاعات ارائه شده از سوی سازمان برنامه و بودجه در سال‌جاری 1300 هزار میلیارد تومان یارانه آشکار و پنهان درکشور پرداخت می‌شود که ازاین مبلغ 987 هزار میلیارد تومان آن را یارانه‌های پنهان تشکیل می‌دهد و سهم یارانه‌ای که برای بنزین پرداخت می‌شود به 180 هزار میلیارد تومان می‌رسد. یعنی فاصله میان قیمت واقعی و آنچه در داخل به فروش می‌رسد.
نابرابری 23 برابری مصرف یارانه بنزین
هرچند درنگاه اول تقبل هزینه برای پایین نگهداشتن قیمت سوخت توسط دولت، امری منطقی و پسندیده تلقی می‌شود، ولی زمانی که میزان بهره‌مندی اقشار مختلف از یارانه‌ها را بررسی کنیم، می‌بینیم که بخش عمده یارانه‌ای که دولت برای بنزین پرداخت می‌کند به جیب پردرآمدها می‌رود. طبق اطلاعات ارائه شده از سوی سازمان برنامه و بودجه ثروتمندترین دهک جامعه 23 برابر فقیرترین دهک جامعه از یارانه بنزین بهره‌مند می‌شود. بدین ترتیب با وجود هزینه سنگینی که دولت برای پایین نگهداشتن قیمت بنزین پرداخت می‌کند درنهایت این یارانه به دست کسانی که باید از آن بهره‌مند شوند نمی‌رسد. ضمن اینکه همین یارانه‌ای که سالانه پرداخت می‌شود، آثارزیانباری هم روی بودجه و رشد هزینه‌های عمومی کشور دارد.
اما با طرح حمایت اقتصادی از 18 میلیون خانوار، فرآیند توزیع یارانه بنزین به‌طور کامل تغییر و اصلاح می‌شود. درحالی که توزیع یارانه مساوی به تمام اقشار جامعه از پردرآمد و کم درآمد، نابرابری شدیدی در نحوه توزیع یارانه‌ها ایجاد کرده است، افزایش قیمت بنزین همزمان با بازگرداندن منابع آن میان هفت دهک درآمدی پایین که تحت فشار اقتصادی قرار دارند، این فرآیند را اصلاح می‌کند. بدین ترتیب سه دهک بالای درآمدی یا همان پردرآمدها ضمن اینکه باید هزینه بیشتری برای افزایش قیمت بنزین بپردازند، در لیست یارانه نقدی بنزین هم قرار ندارند. بدین ترتیب ضمن اینکه یک اصلاح بزرگ در قیمت و یارانه‌ها اجرا می‌شود، با بازگرداندن منابع حاصل از افزایش قیمت میان 60 میلیون ایرانی، آثار اقتصادی آن برای مردم به حداقل می‌رسد.
جمعیت خاموش؛50 درصد کشور خودرو ندارند
یکی از مزیت‌های مهم این طرح این است که حتی کسانی که صاحب خودرو یا موتورسیکلت هم نیستند از 180 هزار میلیارد تومانی که سالانه صرف پرداخت یارانه بنزین می‌شود، بهره‌مند شوند. براساس طرح هزینه درآمد خانوارهای بانک مرکزی در سال 1396 درحدود 49.4 درصد خانوارهای کشور از خودروی شخصی و 16 درصد نیز از موتورسیکلت استفاده می‌کنند که بدین ترتیب نیمی از خانوارهای کشور وسیله نقلیه ندارند و از هزاران میلیارد تومانی که سالانه یارانه برای بنزین پرداخت می‌شوند سهمی ندارند. این درحالی است که به طور معمول صدا و مطالبه این بخش از جامعه نیز به‌دلیل زندگی در حاشیه شهرها و روستاها به‌گوش سیاستگذاران نمی‌رسد. اما با اجرای طرح حمایت از خانوارهای ایرانی که هدف اصلی آن همین بخش از خانوارهاست، توزیع درآمد عادلانه‌تری صورت می‌گیرد.
بزرگنمایی در اثر تورم بنزینی
دولت با استفاده از تجربه پیشین افزایش قیمت بنزین، این اصلاحات برنامه جدید خود را عملیاتی کرده است تا کمترین آثار منفی تورمی را درپی داشته باشد. از 15 بار اصلاح قیمت بنزین که در 40 سال گذشته (یعنی از سال 57 تاکنون) صورت گرفته است، در 6 مرتبه اساساً تراز تورمی تغییری نکرده و در 6 مرتبه تراز تورمی با کاهش همراه بوده و تنها در 3 مرتبه تراز تورمی افزایش ناچیزی داشته است.
دراین دوره‌ها سه تجربه منفی وجود دارد که دولت باید از آن دوری کند. تثبیت اسمی قیمت، تجربه منفی اول بوده است. این درحالی است که قیمت انرژی باید متناسب با قیمت جهانی به‌صورت پویا تغییر کند. تجربه منفی دوم نیز قانون خوب، اجرای بد و وابستگی قانون هدفمندی یارانه‌ها به بودجه دولت، استقلال میزان بازتوزیع از عواید حاصل از اصلاح قیمت‌ها و عدم تداوم اصلاح قیمت‌ها بوده است. سومین تجربه منفی نیز فقدان نظام تأمین اجتماعی کارآمد بوده است. برهمین اساس عدم امکان حذف دهک‌ها، بی‌عدالتی در بازتوزیع از جمله این تجارب منفی بوده است که در طرح جدید سعی شده است دیگر تکرار نشود.
علاوه براین دولت برای جلوگیری از تزریق نقدینگی جدید به اقتصاد که آثار تورمی در پی خواهد داشت سازوکارهایی را در دست تدوین دارد که با مبلغ واریزی به کارت یارانه تنها امکان خرید کالا وجود داشته باشد. همچنین در طرح دولت، سازمان برنامه و بودجه و وزارتخانه‌های صمت و رفاه نظارت دقیق بر اجرای این طرح را برعهده دارند.
قیمت حامل‌های تأثیرگذار ثابت است
هرچند همواره بنزین حساسیت زیادی در جامعه دارد اما واقعیت این است که تغییر قیمت بنزین در برابر گازوئیل آثار به مراتب محدودتری دارد چرا که بخش عمده جابه‌جایی بار و مسافر با خودروهای گازوئیلی صورت می‌گیرد و بدین ترتیب درصورتی که قیمت گازوئیل که مصرفی بیش از بنزین دارد، تغییر کند، آثار بیشتری خواهد داشت. ضمن اینکه قیمت گاز و سی ان جی نیز ثابت مانده است. ایران پس از ونزوئلا ارزان‌ترین بنزین جهان را عرضه می‌کند. 43 کشور جهان 426 میلیارد دلار یارانه انرژی می‌دهند که ایران با 69 میلیارد دلار یارانه در رتبه نخست این کشور‌ها در سال 2018 میلادی پس از عربستان و چین قرار دارد. چین با یک و نیم میلیارد جمعیت 44 میلیارد دلار یارانه انرژی می‌دهد.
مصرف مسرفانه
درحالی که از ابتدا توزیع بنزین با هدف رفاه مردم ارزان‌تر از نرخ واقعی توزیع شده است، اما هم‌اکنون همین فاصله قیمت باعث ایجاد و بروز پدیده‌های مضر دیگری شده است. درهمین راستا قاچاق بنزین از کشور که براساس اعلام مسئولان روزانه 3 میلیون لیتر بنزین از کشور به‌دلیل اختلاف قیمت به کشورهای همسایه از ایران خارج می‌شود. درکنار آن مصرف مسرفانه بنزین به‌دلیل قیمت پایین نیز ضمن هدررفت منابع کشور آلودگی هوا را به همراه داشته است.
در مجموع ارزش‌گذاری اندک ثروت‌های ملی، بالا بودن شدت انرژی در اقتصاد ایران، اثرات منفی بر محیط زیست، مصرف مسرفانه انرژی در بخش تولیدی و مصرفی، سرمایه‌گذاری در صنایع انرژی‌بر، قاچاق سوخت و گسترش زمینه‌های فساد و رانت، از جمله دلایل فنی تغییر قیمت بنزین است.
حمایت کور
افزون براین؛ حمایت کور از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان، برخورداری ناعادلانه افراد جامعه، هدررفت منابع دولت در شرایط تنگنای تحریم و فقدان رضایت خاطر مردم به‌رغم یارانه سنگین پرداخت شده توسط دولت از دیگر مشکلات توزیع یارانه‌ای بنزین بوده که با اجرای طرح جدید دولت انتظار می‌رود از بین برود.
نظام پرداخت‌های حمایتی و یارانه‌ها تعبیه شده ناعادلانه و ناکارا است. منابع مصرفی دولت برای یارانه، لزوماً در اختیار اقشار هدف سیاستگذار قرار نمی‌گیرند، بخشی در فرآیند توزیع تلف می‌شوند و بخشی با ضریب اصابت نامناسب به گروهی غیر از گروه هدف می‌رسند. در نتیجه، انتفاع مردم از یارانه‌های دریافتی با هزینه دولت در زمینه یارانه پرداختی همسان نیست.
در شرایطی که معیشت مردم به واسطه پیامدهای تحریم‌های ظالمانه در تنگنای سختی قرار دارد و بودجه دولت برای حمایت از معیشت و تولید بسیار محدود است، هدررفت منابع کشور بسیار نامطلوب‌تر است.
این در حالی‌ است که اسناد بالادستی (سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، قانون هدفمند کردن یارانه‌ها و قانون برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) بر حمایت هدفمند از معیشت و تولید و لحاظ مصالح عامه در مورد انفال و ثروت‌های ملی تأکید دارد.

برش
منابع اصلاح قیمت بنزین، به خانوارها پرداخت می‌شود

رئیس سازمان برنامه و بودجه به ارائه توضیحاتی درباره سهمیه‌بندی و اعلام قیمت جدید بنزین پرداخت.به گزارش ایسنا، محمدباقر نوبخت با اشاره به اطلاعیه شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران درباره سهمیه‌بندی قیمت بنزین و اصلاح قیمت آن اظهار کرد: این اطلاعیه در راستای اجرایی‌ شدن مصوبه شورای عالی هماهنگی اقتصادی سه قوه صادر شده است. وی گفت: در سال‌های اخیر با افزایش مصرف فزاینده بنزین، کارشناسان اظهارنظر می‌کردند که اگر بنزین سهمیه‌بندی و قیمت آن نیز اصلاح شود، می‌تواند باعث کنترل مصرف شود اما دولت در شش سال گذشته فقط دومرتبه این اصلاح قیمت‌ها را انجام داد و منابع حاصل از آن نیز عمدتاً صرف پرداخت به خانواده‌های نیازمند و تحت پوشش کمیته امام و بهزیستی شد. رئیس سازمان برنامه و بودجه خاطرنشان کرد: این مرتبه آقای رئیس‌جمهوری در نظر داشت که اگر قرار است اصلاحی در قیمت بنزین انجام شود، حتماً همه منابع آن عیناً به خود مردم پرداخت شود؛ در این زمینه تعریفی که صورت گرفت و در شورای هماهنگی اقتصادی به تصویب رسید، این است که با این اصلاح قیمت، صددرصد منابع حاصل از سهمیه‌بندی و اصلاح به‌صورت حمایت معیشتی به خانوارهای مورد نظر توزیع شود. نوبخت با بیان اینکه بیش از ۱۸ میلیون خانوار متشکل از ۶۰ میلیون نفر از جمله دریافت‌کنندگان بسته‌های حمایت معیشتی محسوب می‌شوند، افزود: در این راستا شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی موظف شد که همه منابع حاصل از این برنامه را در یک حساب مشخصی که با همین عنوان در خزانه افتتاح می‌شود، واریز کند؛ همچنین وزارت رفاه موظف شد که لیست ۱۸ میلیون خانوار را آماده کند. وی خاطرنشان کرد: سازمان برنامه و بودجه موظف شده است که عیناً همه مبالغی را که به حساب واریز می‌شود، میان خانوارها اعم از یک نفره تا پنج نفره بین ۵۵ هزار تومان تا ۲۰۵ هزار تومان ماهانه پرداخت کند؛ بنابراین می‌توانیم بگوییم که از این به بعد سازمان برنامه و بودجه در ماه سه پرداختی خواهد داشت؛ یک پرداختی حقوق و مزایا و پرداخت‌های مربوط به طرح‌های عمرانی است که هر ماه انجام می‌شود، پرداخت دیگر مربوط به یارانه‌ها است که معمولاً ۲۶ هر ماه انجام می‌شود و پرداخت دیگری وجود دارد که بابت حمایت‌های معیشتی انجام خواهد شد. رئیس سازمان برنامه و بودجه گفت: طوری برنامه‌ریزی کرده‌ایم که قبل از اینکه یک ماه از این تاریخ بگذرد، حداکثر ظرف یک هفته تا ۱۰ روز آینده همه این وجوه به حساب سرپرست‌های خانوارها واریز شود. همچنین وزارت رفاه موظف شده که مازاد بر آن ۱۸ میلیون خانوار، هر کسی که خود را متقاضی دریافت این مبلغ می‌داند، با سازوکارهایی که تدارک دیده اعتراضاتشان را بررسی کند و آن دسته از افرادی که مشمول پرداخت می‌شوند، پرداخت را انجام دهند حتی اگر بعد از آغاز طرح مشخص شود که معترضان از افراد حائز شرایط هستند، مبنای محاسبه از روز اجرای طرح خواهد بود. وی در پایان خاطرنشان کرد: امیدواریم در آینده نزدیک آثار مثبت این اقدام را که با مصوبه شورای عالی هماهنگی اقتصادی سه قوه در حال انجام است و در چارچوب سیاست‌های حمایتی دولت است، در جامعه مشاهده کنیم. گفتنی است براساس اعلام سازمان برنامه و بودجه، میزان یارانه خانوار تک نفره 55 هزار تومان، دو نفره 103 هزار تومان، سه نفره 138 هزار تومان، چهار نفره 172 هزارتومان و پنج نفره و بیشتر 205 هزار تومان خواهد بود که به‌صورت ماهانه به حساب سرپرستان خانوار واریز می‌شود.