گروه سیاسی/ قرار گرفتن مخزن حاوی حدود ۲ هزار کیلوگرم گاز «هگزافلوراید اورانیوم UF6»تحت نظارت بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مجتمع شهید علیمحمدی فردو، پیام دیگری بود که جمهوری اسلامی روز گذشته 15آبان ماه در امتداد اقدامات تلافی‌جویانه خود در مقابل تحقق نیافتن منافع برجامی اش به جهان مخابره کرد. رئیس جمهوری ایران یک روز پیش از آن در مراسم افتتاح کارخانه نوآوری آزادی، برداشتن گام چهارم کاهش تعهدات برجامی ایران از روز چهارشنبه را اعلام کرد. به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست جمهوری، روحانی تأکید کرد: به کشورهای 1+4 و دوست اعلام می‌کنیم که فعالیت جدید ما با نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواهد بود و گام چهارم همانند گام‌های قبلی قابل بازگشت است و هر زمان که آنان به تعهدات اول ژانویه 2017 خود بازگردند ما نیز به تعهدات خود در این تاریخ باز خواهیم گشت.
وی با بیان اینکه طبق برجام قرار بر این شد که 1044 سانتریفیوژ در فردو بچرخند، اما گازی تزریق نشود، تصریح کرد: از فردا (چهارشنبه)گازدهی در فردو آغاز می‌شود که ممکن است با آغاز این گام سر و صداهایی ایجاد کنند و از حساسیت آنها نسبت به فردو باخبریم، اما هر وقت که آنها به تعهدات خود عمل کنند، این گام قابل بازگشت است و باید بدانند که نمی‌توانیم یکجانبه به برجام پایبند باشیم، اما آنها اقدامی نکنند. روحانی با بیان اینکه به تمام مذاکرات پشت پرده برای حل و فصل موضوع متعهد هستیم تا به جلو حرکت کنیم، تصریح کرد: برخی از کشورها تلاش کردند که قبل از امروز به نتیجه برسیم، اما ناچاریم گام چهارم را برداریم و ظرف 2 ماه آینده فرصت مذاکره وجود دارد تا به راه‌حل درستی دست یابیم تا کل تحریم‌ها از جمله بخش فلزات و بیمه برداشته شود، نفت را براحتی بفروشیم و از پول‌هایمان در بانک‌ها استفاده کنیم.رئیس جمهوری تأکید کرد: مطمئناً راهی که انتخاب کردیم، مسیری درست است و دنیا بداند ملت ایران همچنان که ملتی مقاوم و اهل ایستادگی است، اهل مذاکره و گفتوگو نیز هست.
روحانی دیروز هم در حساب کاربری خود در توئیتر نوشت: گام چهارم ایران در کاهش تعهدات برجامی امروز با گازدهی به ۱۰۴۴ سانتریفیوژ آغاز می‌شود. به‌جهت سیاست‌های امریکا و متحدانش فردو بزودی کاملاً فعال خواهد شد.
تزریق گاز با حضور کارشناسان آژانس
علی اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی نیز در تشریح اقدام چهارم ایران برای متوقف کردن بخش دیگری از تعهدات برجامی گفته است:«ما قبلاً در سایت فردو غنی‌سازی تا غنای ۵ درصدی و ۲۰ درصدی را انجام داده‌ایم. اکنون به اندازه کافی اورانیوم غنی شده تا ۲۰ درصد را در اختیار داریم اما اگر ذخیره‌مان تمام شود طبق برجام می‌توانیم آن را تولید کنیم». صالحی همچنین اعلام کرده بود که روند تزریق گاز UF6به سانتریفیوژها در سایت فردو از روز چهارشنبه (دیروز) با حضور بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انجام می‌شود. نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم خبر داده که تصمیم ایران به طور رسمی به اطلاع آژانس رسانده شده است. ایران از آژانس خواسته بازرسان این نهاد در زمان شروع گازدهی به سانتریفیوژها حاضر باشند.
غنی‌سازی 5/4 درصدی در فردو
بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی در سخنانی که روز گذشته مطرح کرد با اعلام اینکه گاز را به سانتریفیوژها تزریق می‌کنیم، گفت:«چند ساعت طول می‌کشد تا به مرحله پایداری برسد و تا روز شنبه (۱۸ آبان) که مجدداً بازرسان آژانس خواهند آمد، ما به مرحله‌ای می‌رسیم که حدود ۴.۵ درصد غنی‌سازی خواهیم داشت. کمالوندی با بیان اینکه غنی‌سازی در چند سال گذشته و بعد از برجام در سایت شهید احمدی‌روشن نطنز انجام می‌شد، افزود: «ترجیح دادیم مواد را با توجه به فاصله جغرافیایی کوتاه‌تر و مدت زمان سریع‌تر از نطنز به فردو منتقل کنیم و این کار انجام شد».
فردو فراتر از تحقیق و توسعه
ایران در شرایطی بخش دیگری از اقدامات خود را در چارچوب برجام متوقف کرده است که این بار دست روی سایت هسته‌ای فردو گذاشته است. مرکزی که با هدف پشتیبانی از کارخانه غنی‌سازی اورانیوم نطنز ساخته شد و به یکی از اصلی‌ترین محورهای مورد بحث ایران و کشورهای 1+5 تبدیل شد. طرف‌های مذاکره خواهان متوقف کردن کلیه فعالیت‌های این مرکز هسته‌ای بودند اما در نهایت این موضوع مورد توافق قرار گرفت که فردو از یک مرکز غنی‌سازی به مرکز تحقیق و توسعه تبدیل شود و تعداد سانتریفیوژهای آن به هزار و ۴۴ ماشین کاهش پیدا کند و ایران به آنها گاز تزریق نکند. گام چهارم ایران به انجام این تعهد پایان داد و گازدهی به سانتریفیوژها از روز گذشته در ادامه اجرای تصمیم برای کاهش تعهدات برجامی در فردو آغاز شد. ایران براساس برجام می‌بایست به مدت ۱۵ سال، فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی اورانیوم، از جمله تحقیق و توسعه تحت نظارت پادمانی خود را صرفاً در تأسیسات غنی‌سازی نطنز انجام دهد، سطح غنی‌سازی اورانیوم خود را تا سقف ۳.۶۷ درصد نگه داشته و در فردو، از هرگونه غنی‌سازی اورانیوم و تحقیق و توسعه غنی سازی اورانیوم و از نگه داشتن هرگونه مواد شکاف پذیر خودداری کند و تأسیسات فردو را به یک مرکز هسته‌ای، فیزیک و فناوری تبدیل کند.
این در حالی بود که شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران در نخستین سالگرد خروج امریکا از برجام در 18 اردیبهشت ماه و در واکنش به محقق نشدن اهداف اقتصادی جمهوری اسلامی، در بیانیه‌ای از کاهش تعهدات برجامی کشورمان خبر داد و فرصتی 60 روزه به طرف‌های باقیمانده در برجام داد تا تعهداتشان در زمینه بانکی و نفتی را عملیاتی کنند. در همین چارچوب مقام‌های ایران در ۶ ماه اخیر در سه مرحله دو ماهه به توقف بخش‌هایی از تعهدات هسته‌ای خود اقدام کردند و هدف از این اقدامات را که بر اساس مواد 26 و 36 برجام صورت گرفته، پاسخگویی تلافی جویانه با هدف متوازن کردن تعهدات برجامی هر دو طرف عنوان کردند. عبور از سقف ۳۰۰کیلوگرمی ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۳.۶۷درصد، خودداری از فروش آب سنگین و مازاد اورانیوم غنی‌شده گام اول کاهش تعهدات بوده است. دولت ایران در دومین گام سطح غنی‌سازی را از سطح ۳.۶۷ درصد افزایش داد. افزایش دامنه تحقیق و توسعه و راه‌اندازی نسل جدید سانتریفیوژها هم به‌عنوان گام سوم مطرح شد. در خلال این ماه‌ها که ضرب الاجل‌های دو ماهه ایران تمدید می‌شد، از یک سو دیپلماسی فشرده‌ای میان مقام‌های ایرانی و اروپایی با هدف طراحی سازوکاری برای تحقق بخشیدن به منافع اقتصادی ایران و از سوی دیگر بازگشت امریکا به این توافق ذیل لغو تحریم‌های هسته‌ای جریان داشته است. تلاش‌هایی که هرچند تاکنون به نتیجه مشخصی نرسیده است اما به نظر می‌رسد که ایران و شرکای برجامی اش در حال گفتوگو بر سر طرحی هستند که چندی پیش از سوی فرانسه مطرح شد و رایزنی‌های فشرده‌ای هم برای نهایی کردن آن میان مقام‌های ایرانی و فرانسوی صورت گرفت حالا در شرایطی که این مذاکرات همچنان ادامه دارد، ایران بتدریج بخشی از تعهدات خود را در چارچوب برجام متوقف می‌کند تا در کنار نشان دادن جدیت خود در تلافی‌جویی به کم کاری طرف مقابل، همچنان فرصت دیپلماسی را زنده نگه دارد.
واکنش‌های جهانی
چنانکه قابل انتظار بود ساعاتی بعد از اعلام گام چهارم ایران مبنی بر متوقف کردن اجرای بخش دیگری از تعهدات هسته‌ای اش از جمله گازدهی به سانتریفیوژهای فردو، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، امریکا، فرانسه، بریتانیا، روسیه و اتحادیه اروپا از این تصمیم ابراز نگرانی کردند. اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای خواستار بازگشت کامل ایران به تعهداتش در توافق هسته‌ای 2015 شد. «امانوئل گروسی»، مدیرکل جدید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفته که اقدامات ایران باید با دقت بیشتری مورد بررسی قرار گیرد. «برایان هوک»، نماینده ویژه وزارت خارجه امریکا در موضعی مدعی جویانه اقدام ایران را در کاهش تعهدات برجامی، باج خواهی هسته‌ای دانسته است. شماری از نمایندگان کنگره امریکا هم نسبت به گام چهارم ایران واکنش نشان دادند. از جمله سناتور برنی سندرز در حساب کاربری خود در توئیتر با بیان اینکه آغاز گازدهی به سانتریفیوژها در فردو گامی نگران‌کننده از سوی تهران است، به توافق هسته‌ای دوره باراک اوباما و خروج دولت ترامپ از آن اشاره کرده و خواستار بازگشت فوری دولت امریکا به برجام و گفتوگو با ایران در مورد مسائل دیگر منطقه شده است.
فرانسه با انتشار بیانیه‌ای از ایران خواست از تصمیم خود در غنی‌سازی مجدد در مرکز فردو منصرف شود و اجرای تعهدات خود در برجام را مجدد از سر بگیرد. در همین حال امانوئل مکرون، رئیس جمهوری فرانسه در واکنشی تند، با بیان اینکه شاید با تصمیم ایالات متحده برای خروج از برجام مخالف باشیم اما تصمیم به ازسرگیری غنی‌سازی اشتباه است، گفت:«این اولین بار است که ایران به گونه‌ای آشکار و بی‌پرده تصمیم گرفته است که از برجام خارج شود که این نشان‌دهنده یک تغییر موضع اساسی است». رئیس جمهوری فرانسه با اشاره به اینکه درهفته‌های آینده اعمال فشار بیشتر به ایران خواهد شد، تا ایران به چارچوب برجام بازگردانده شود و تحریم‌های مشخصی کاهش یابند تا بتوان موازنه بهتری را احیا کرد، ادامه داد:«آینده برجام امری است که دو امضاکننده اصلی آن ایران و امریکا باید در موردش تصمیم بگیرند. آنچه ما اکنون باید انجام دهیم، این است که با تمام شرکای خود بخصوص تمام اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل برای کاهش تنش تلاش کنیم. ما به ابتکار خود برای بازگشت به وضعیت عادی ادامه می‌دهیم. همانطور که در گفت‌وگویی که بزودی با رئیس جمهوری دونالد ترامپ خواهم داشت می‌گویم، این هدف تنها در صورتی محقق می‌شود که ایالات متحده و ایران دستور کاری مبتنی بر اعتماد در پیش گرفته و اقداماتی در این زمینه انجام دهند». او در عین حال مدعی شد که «باید توافق هسته‌ای را بر اساس بازه‌های زمانی کوتاه‌مدت و بلندمدت و همچنین در ارتباط با موشک‌های بالستیک و ثبات منطقه‌ای بازسازی کنیم».
دامینیک راب، وزیر امور خارجه انگلیس هم در واکنش به این تصمیم ایران مدعی شده که «این اقدام نه تنها برجام را به خطر می‌اندازد بلکه تهدید برای امنیت ملی بریتانیا محسوب می‌شود». این مقام انگلیسی در بیانیه‌ای از ایران خواسته است که به تعهداتش در برجام پایبند بماند و فوراً به وضعیت قبل از مراحل عقب‌نشینی تعهداتش برگردد.
سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در واکنش به گام چهارم برجامی ضمن حمایت از انگیزه ایران برای کاهش تعهداتش ذیل برجام گفت: «روسیه عمیقاً از اوضاع به وجود آمده برای توافق هسته‌ای نگران است. ایران در مقابل پایبندی به برجام، هیچ چیز دریافت نکرده است». لاوروف تصریح کرد که این اقدام ایران در تناقض با پیمان «ان‌پی‌تی» و پروتکل الحاقی توافق‌های پادمانی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نبوده است.
سرگئی ریابکوف معاون وزیر امورخارجه روسیه هم تأکید کرد که«اقدام جدید تهران بر پروژه مشترک ایران و روسیه در تأسیسات فردو تأثیر نخواهد داشت». همچنین استفان دوجاریک، سخنگوی سازمان ملل در واکنش به رونمایی نسل جدید سانتریفیوژها در آستانه گام چهارم کاهش تعهدات برجامی ایران گفت: «گوترش درخواست خود از اعضای برجام مبنی بر پایبندی کامل به تعهداتشان نسبت به توافق را تکرار کرده و همچنین از تمامی کشورهای عضو خواست که از این توافق حمایت کنند».
بــــرش
واکنش‌های بعضاً تند اروپایی‌ها به گام چهارم کاهش تعهدات برجامی ایران در حالی است که به نظر می‌رسد این پیام‌ها و هشدارهای تند و تیز نه علیه ایران بلکه باید خطاب به دولت امریکا صادر شود که با خروج از این توافق، آینده آن را در ابهام برده است. مضاف بر آنکه خود اروپایی‌ها نیز در انجام تعهدات برجامی خود تعلل داشته و در حقیقت گام‌های برداشته شده ایران حق طبیعی تهران و واکنشی است به بی‌توجهی اروپایی‌ها نسبت به اجرای تعهدات خود و بهره‌مند شدن ایران از مزایای اقتصادی برجام. بر خلاف ادعای رئیس جمهوری فرانسه، اقدام اخیر کشورمان نه تنها به منزله خروج از برجام نیست بلکه بر اساس بندهای 26 و 36 توافق یاد شده است. با این وصف اروپایی‌ها فراتر از سخن در عمل هم خواستار حیات برجام هستند، راه آن عمل به تعهدات است. ایران هم بارها اعلام کرده که در صورت عملیاتی شدن آن تعهدات، تهران هم به نقطه قبل از آغاز کاهش تعهدات برخواهد گشت.
گام‌های ایران
گام اول/ ۱۸ اردیبهشت 98: عبور از سقف ۳۰۰ کیلوگرمی ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۳.۶۷ درصدی و خودداری از فروش آب سنگین و مازاد اورانیوم غنی‌شده.
گام دوم/ 16 تیر 98: درصد یا خلوص غنی‌سازی اورانیوم از این تاریخ از سقف ۳.۶۷ درصدی مقرر در برجام فراتر رفت.
گام سوم/ 15 شهریور 98: تولید مواد غنی شده از زنجیره‌های تحقیقاتی، گازدهی ماشین «IR۶s» زودتر از موعد مقرر شده در برجام، راه‌اندازی زنجیره ۲۰ تایی ماشین IR۴ زودتر از موعد مقرری برجام و گازدهی به زنجیره ۲۰ تایی ماشین IR۶ دو ماه زودتر از موعد مقرر.
گام چهارم/ 15 آبان 98: تزریق گاز هگزافلوراید اورانیوم UF6 به 1044 سانتریفیوژ در فردو و آغاز غنی‌سازی 4.5 درصدی در این مرکز.