گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو_سیده زهرا حسینی؛ عزاداری در رثای آزاد مردان تاریخ از سال‌های دورِ افسانه‌ها و عزا بر مرگ سیاوش تا اسلام و اقامه ماتم بر شهدای دشت کربلا در فرهنگ و تاریخ ایرانیان سبقه‌ای غنی دارد؛ دهه اول محرم، اما بیشتر از هر زمان دیگری حال و هوای خاصی در میان شیعیان پدید می‌آورد و بی شک آنچه که در این ایام بسیار ارزشمند است توجه به نماد‌ها و آیین‌ها است چراکه بررسی رسوم در محرم خود به نوعی مردم‌شناسی و دین‌شناسی است و به دلیل ارزش بالای آن، در جامعه دینی اهمیت دارد؛ این دهه فرصت مناسبی است تا به مهم‌ترین نماد‌ها و معانی در این آیین دیرینه نگاهی داشته باشیم و حسینیه دانشجو با انتخاب تعدادی از این آیین‌ها و نماد‌ها و همچنین بازخوانی کوتاهی از تاریخچه و فرهنگ آیین عزاداری در ماه محرم سعی دارد به آگاهی و معرفتی نسبت به این آیین دست پیدا کند، پس در این ایام با ما همراه باشید تا تاریخ و فرهنگ آیینی‌مان را با هم ورق بزنیم.
روز ششم محرم‌الحرام؛ سینه‌زنی
سینه‌زنی از رایج‌ترین آیین‌های سنتی در عزاداری برای امامان به خصوص امام حسین(ع) است که عزاداران همراه با نوحه‌خوانی و هماهنگ با ریتم نوحه با دست به سینه خود می‌زنند، این آیین مرسوم‌ترین نوع عزاداری در بین دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری در بین شیعیان کشور ایران و دیگر کشورها است.
آیینه سینه‌زنی در عزاداری، از صدر اسلام مرسوم بوده است؛ نقل شده است که برخی زنان مسلمان در عزای پیامبر اسلام(ص) به سر و سینه خود می‌زدند و عزاداری می‌کردند؛ مردم مدینه از زن و مرد به گریه و ندبه پرداختند و بنا بر قول عثمان بن عفان «برخی از اصحاب چنان اندوهگین شدند که چیزی نمانده بود به وهم دچار آیند».
ریشه‌یابی سینه‌زنی
پس از شهادت امام حسین(ع)، عزاداری بسته به فرهنگ‌های مختلف، اشکال گوناگون یافت که از جمله آنها سینه‌زنی بود و به نظر می‌رسد سینه‌زنی، علاوه بر عزاداری، نوعی ریاضت است که سینه‌زن، خود را در رنجی که امام حسین(ع) تحمل کرد، سهیم می‌کند.
در ابتدا باید گفت ریشه این کار نوعی عکس العمل عاطفی است؛ انسان در اوج هیجان، حزن و اندوه کارهایی را به صورت عکس العمل از خود بروز می‌دهد که منشا عاطفی دارد مثلا به هنگام شادی به ناگاه فریاد سر می‌دهد یا دست می‌زند. به همین صورت به هنگام عزا نیز گاه شیون کرده دست بر روی دست می‌زند یا به سر، صورت و یا سینه خود می‌کوبد پس در ادامه ریشه یابی می‌توان به این نتیجه رسید که برخی زنان حاضر در صحرای کربلا پس از مشاهده آن فجایع، با زدن بر سینه خود به عزاداری پرداختند؛ می‌توان چنین حدس زد که: با به حرکت در آمدن کاروان اسرای کربلا و اقامه عزا از سوی آنان در شهرها و اقامتگاه های بین راه و همراهی برخی از مردم با آنان این روش به مرور زمان تبدیل به سنت و شیوه‌ای عزاداری در رثای امام حسین(ع) شد.
برخی معتقدند که بهترین راه برای زنده نگاه داشتن فجایع و وقایع کربلا، کارهای عملی می‌باشد. این کارهای عملی وقتی با هنرنمایی همراه باشند تاثیر عمیق‌تری از خود بر جای خواهند گذاشت و سینه زنی یکی از این کارهای عملی همراه با هنرنمایی است و به همین دلیل مورد استقبال همه قرار گرفت البته شاید بتوان گفت این کار نوعی بیداری قلب باشد که با ضربه زدن به قلب از خواب غفلت بیدار شود؛ با توجه به اینكه اعمال ما ناشی از خواست قلب و توجهات دل بوده و اینكه فهم و علم، فقط مقدمه عمل است، اگر بخواهیم زندگی خود را بر اساس سیرة معصومین (مخصوصاً امام حسین(ع)) قرار دهیم باید علاوه بر فهم دقیق واقعه عاشورا، تمایلات قلب را نیز متوجه قیام و اهداف امام حسین(ع) كنیم و از اموری كه قلب را آماده پذیرش افكار و اندیشه ها و سیره امام حسین(ع) می كند، همین عزاداری و گریه كردن وسینه زنی است و شیعیان با انجام این مراسمات در واقع افكار و عقاید خود را درمورد امام حسین(ع) از فكر به قلب می رسانند واین همان معرفی هست كه در روایاتبیان شده است و از شیعیان خواسته شده است تابا معرفت به زیارت قبور معصومین بروند.
تاریخچه سینه‌زنی
اصل این سنت ویژه در میان عربها رواج داشته‌است آنها به هنگام وارد شدن مصیبت، دستها را به صورت ضربدری(به گونه ای که کف دستها به طرف صورت باشد) روی هم قرار داده و به نشانه عزا به سینه می‌زدند؛ کاری که هم اکنون نیز در میان زنان عرب بسیار رواج دارد و بعدها به صورت موجود درآمده که با انتخاب نوحه‌های سنگین، حرکات دست بر سینه می‌خورد. اینگونه نوحه‌گری، ابتدا به صورت فردی بوده، اما با مرور زمان به شکل گروهی ودستجات سوگواری درآمده‌است.
با رسمی‌شدن مذهب شیعه در ایران در عصر صفویه، دسته گردانی و سینه زنی و نوحه خوانی رایج شد و مراسم سینه‌زنی در ایران توسعه یافت و نقل شده مردم از شدت تأثر از نقل موعظه‌کنندگان، با مشت بر سینه خود می‌کوبیدند همچنین در نقلی دیگر بیان شده است که در اصفهان (مرکز صفویان) مردم به تبعیت از آواز نوحه‌خوانان، ضمن حرکت دایره‌ای، پا بر زمین کوبیده و سینه می‌زدند.
در عصر قاجار بویژه در زمان ناصرالدین شاه، این آیین بهمراه دسته‌های عزاداری با توسعه و تجمل بیشتری در پایتخت رواج پیدا کرد و با آداب و تشریفات و تجمل بسیار برگزار می‌شد؛ دسته‌های روز با نقاره و موزیک جدید و علم و بیرق و کتل، و دسته‌های شب با طبق‌های چراغ زنبوری و حجله و مشعل به راه می‌افتاد و و در فواصل، دسته سینه‌زن‌ها با آهنگ موزون سینه می‌زدند، حتی در اندرونی شاهان قاجار نیز بین زنان اندرون، نوحه‌خوانی و سینه‌زنی متداول بود.
سینه‌زنی در عصر امروز و انواع آن
در دوران معاصر، سینه‌زنی، بخش عمده برخی مجالس عزاداری را تشکیل می‌دهد که به‌دلیل مداحی‌های شورانگیز، مورد توجه جوانان واقع شده است. سینه‌زنی انواع مختلفی دارد که ازجمله آنها، این موارد است:
واحد: نوعی سینه‌زنی است که در استان‌های خوزستان و بوشهر رواج دارد. در این نوع سینه‌زنی، عزاداران در قالب حلقه‌های تو در تو استقرار می‌یابند و با دست چپ کمر نفر سمت چپ خود را می‌گیرند و با دست راست سینه‌زنی می‌کنند. به هنگام سینه‌زنی حلقه‌ها آرام آرام می‌چرخند. نوحه‌های مناسب این نوع سینه زنی از نوع نوحه بوشهری است که وزنی سنگین دارد. سینه زنی واحد پس از نواختن سنج و دمام و بوق کم‌کم شروع می‌شود. ابتدا فردی که «سرخوان» نام دارد شروع به خواندن نوحه می‌کند تا کم‌کم افراد تجمع کنند و حلقه‌ها شکل بگیرد. سپس نوحه‌خوان اصلی با اعلام کلمه «واحد» شروع سینه زنی را اعلام می‌کند.
سنگین: سینه‌زنی با ریتم متوسط، ضربه‌ای محکم و با مکثی کوتاه میان ضربات
شور: سینه‌زنی با ریتم تند، ضربۀ آرام‌تر و بدون فاصله میان ضربات
دوضرب و سه‌ضرب و چهارضرب: دو یا سه یا چهار ضربه پشت سر هم با ریتم تند، با مکثی کوتاه میان هر نوبت.
در مجالس مختلف، انواع مختلفی از سینه‌زنی برگزار می‌شود. سینه‌زنی به صورت نشسته، ایستاده، با حرکت و چرخیدن حول مرکزی واحد (که عموما نوحه‌خوان است) برگزار می‌شود.
برخی مناطق، سبک سینه‌زنی خاص خود را دارند؛ مثلا «سینه‌زنی قطاری» در لارستان، سینه‌زنی «چلاب» در خوزستان، سینه‌زنی «سه‌سنگ» در بهبهان که از دیگر سبک‌های سینه‌زنی در مناطق مختلف هستند.
سینه‌زنی عرب‌های خوزستان: بیشتر به سبک چلاب است. سینه‌زنهابر گردن چفیه می‌اندازند و به به موکب‌های حسینی می‌روند. جوان‌ها دوش به دوش هم قرار می‌گیرند و به صورت دایره می‌ایستند هرنفردست چپ را روی کمر کناری می‌گذارد سپس بعد از بالا بردن پای راست آن را محکم بر زمین می‌کوبند و سپس با دست بر سینه می‌زنند. در مداحی هنگامی که مداح سکوت می‌کند یکی از سینه زن‌ها فریاد می‌زند یا علی و دیگر چلاب زنان در پاسخ می‌گویند یا ابو حسین.
سینه‌زنی در میان زنان عرب
در زنان هنگامی که مداح زنان، ملایه روضه‌خوانی را شروع می‌کند، زنان که بیشترشان ثوب‌های عربی پوشیده‌اند چهارزانو دور اتاق را پر می‌کنند و شیله‌های مشکی (روسری عربی) خود را جلوی چشم‌های خود می‌آورند. پس از روضه، در سینه‌زنی زنان ابتدا بر پاهای خود می‌زنند. گاهی مداح زنان ریتم را تغییر می‌دهد و عزاداران باید با دست راست بر سینه و با دست چپ بر پای چپ بکوبند.
ازدیگر سبک‌های سینه‌زنی زنان، ایستاده سینه‌زدن است که دستها را به صورت ضربدر نگاه داشته و بر سینه می‌کوبند و با ریتمی‌کند سینه‌زنی را ادامه می‌دهند. آن جا که ریتم تندتر می‌شود، زنان با گفتن احو، احو، همراهی می‌کنند. به این نوع سینه‌زنی که زنان به تندی دستها را بر سینه می‌زنند رشگ گفته می‌شود.
حد و حدود فقهی و شرعی سینه زنی
حد و حدود فقهی و شرعی لازم در برگزاری آیین سینه‌زنی توسط مراجع تقلید معین و مشخص می‌گردد ولی قاعده کلی آن این است که باید خردمندانه باشد و نسبت به موضوع مورد نظر، اهانت به حساب نیاید؛ علمای شیعه، بیان داشته‌اند که عزاداری برای امامان معصوم (ع) به اشکال مختلف آن مستحب است همچنین از قدیم عالمان شیعه علاوه بر فتوا، خود در مجالس عزاداری، سینه‌زنی می‌کردند؛ آیت‌الله خویی در باره بیان داشته‌اند که: «آنچه که مصداق عزاداری و سوگواری است و اظهار مصیبت درباره ایشان محسوب باشد، مندوب و مرغوب فیه (مستحب) بوده، مانعی ندارد.» دیگر علما و مراجع نیز فتوای این عالم بزرگوار را تأیید و امضا کردند.
علمایی مانند سیدمحمدحسین فضل‌الله، سینه‌زنی خشن را حرام می‌دانند و برخی مراجع مانند آیت الله خامنه‌ای و آیت الله مکارم شیرازی، نیز بیان داشته‌اند برهنه‌شدن در سینه‌زنی، برازنده مجالس عزاداری نیست؛ به خصوص در مکان‌های عمومی و در حضور زنان.
واحد؛ آوای حزن انگیز بوشهریان در رثای سید و سالار شهیدان
از قدیمی‌ترین محله‌های بوشهر که از قدیم‌الایام مردم به برپایی مراسم سوگواری سید و سالار شهیدان پرداخته‌اند، چهار محل است که ازشب‌های ابتدایی ماه محرم بیشتر بوشهری‌ها به آنجا می‌روند و در فضای تاریک در غم شهدای دشت کربلا و حالات خاندان رسول‌الله (ص) اشک ماتم می‌ریزند.
نظر شما