همدلی| پس از گذشت تنها یک سال از خروج یک‌جانبه و غیرمتعهدانه آمریکا از توافق جامع هسته‌ای که به برجام مشهور است، صبر ایران لبریز شد و با استناد به بندهای 26 و 36 این توافقنامه، رئیس جمهور روحانی از خودداری ایران از فروش مازاد بر 300 کیلوگرم مواد غنی‌شده و نیز فروش مازاد 130 تن آب سنگین خود، خبر داد. این گام نخست بود و برای ادامه، فرصت 60 روزه همراه با لحنی نه‌چندان دوستانه (با قدرت و صلابت) به طرف اروپایی اعلام شد تا برجام همچنان کارآمد بماند. اروپا در اولین واکنش به این فرصت، ایران را به خویشتن‌داری بیشتر دعوت کرد. در مرحله بعد دیپلمات‌ّهای اروپایی به ایران آمدند تا از میزان فعالیت‌های ایران در کاهش تعهدات برجامی اطلاعات میدانی کسب کنند. بعد از اعلام سازمان انرژی اتمی مبنی بر اینکه؛ ایران تا ۶ تیر از سقف ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده عبور می‌کند و در ادامه اعلام نظر وزارت امور خارجه با این تاکید که؛ فرصت 60 روزه ایران به اروپا برای کارآمدسازی برجام تمدید نخواهد شد، شاهد تکاپوی اروپایی‌ها بودیم.
راهکاری برای نجات برجام
ایران برای اینکه بتواند محصول برجام را همچنان بچیند، از درگاه دیپلماسی وارد شد و بر اساس تقسیم‌ مسئولیت‌ درون نظام، کسانی که در امر برجام دخیل بودند، به اظهار نظر پرداختند و این یعنی، ادعای ایران تهدید نبود؛ بلکه بیان راهکاری بود که برای نجات برجام ترسیم کرده بود. قصد ایران از این تصمیم بازگشت وضعیت فروش نفت ایران به دوران قبل از تحریم‌های جدید نفتی آمریکا (وضعیت دوران پیش از خروج آمریکا از برجام) و دستیابی به پول حاصل از این فروش از طریق عادی شدن روابط بانکی با جامعه بین‌الملل بود. اگر این اهداف محقق نمی‌شد، ایران بر اساس متن برجام این اجازه را به خود می‌داد از سطح غنی‌سازی 67/3 عبور کند و رآکتور آب سنگین اراک را به وضعیت پیش از برجام بازگرداند.
طبق برداشتی که از سخنان وزیر نفت ایران می‌تواند فهمید، فروش نفت ایران انجام می‌شود، هرچند به سختی؛ اما نفت ایران در بازارهای جهانی به‌فروش می‌رسد و به دست مشتریان می‌رسد. در پاییز سال گذشته که تحریم‌های نفتی از سوی آمریکا اعمال شد، برخی از کشورها که مشتریان بزرگ نفت ایران بودند و عمده نیازهای نفتی خود را از کشورمان تهیه می‌کردند، شامل معافیت‌های زمانی از سوی دولت آمریکا شدند. این معافیت‌ها در چند برهه بعدی تمدید شد و با شدت گرفتن کارزار تجاری آمریکا با برخی مشتریان نفت ایران، شاهد این بودیم که برای نمونه کشوری مثل چین، بی‌توجه به تحریم‌های آمریکا، خود را مشتری طلای سیاه ایران معرفی کند. هنوز نفتکش‌هایی از مبدا جزیره خارک به مقصد هند، کره‌جنوبی، ژاپن و... نفت حمل می‌کنند و عراق، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده گاز ایران است که رقم کنتور ماهانه این معامله حتی به 200 میلیون دلار هم می‌رسد. اما مشکل بزرگ در این میان، اخذ پول حاصل از فروش انرژی است. بانک‌های بزرگ بین‌المللی تحریم‌های مالی آمریکا علیه ایران را خیلی جدی گرفته‌اند و بانک‌های کوچک هم چون جریمه‌های مالی سنگین هم‌صنفان خود را دیده‌اند، تمایل و اشتیاقی برای ریسک در این عرصه را نمی‌پذیرند. کما اینکه حمل و تحویل نفت توسط نفتکش‌های بزرگ (که هر کدام به اندازه یک محموله معمولی هستند) باید با تضمینی به نام «بیمه» انجام شود که این مهم ذیل تحریم‌های نفتی و مالی ایران، ممکن نیست.
اینستکس مطرح و اجرایی شد
از این‌رو و از ماه‌ها قبل، اروپا ساز و کار مالی جدیدی به نام اینستکس را به ایران پیشنهاد داد و کمی بعد از آن رونمایی کرد. طبق برنامه‌ریزی‌ها، برای اینستکس دو شعبه در ایران و اروپا پیش‌بینی شده و قرار است به عنوان یک نهاد واسط برای تسویه حساب شرکت‌های بدهکار و بستانکار در دو طرف عمل کند. اما به چه صورت؛ در این سازوکار، مبادلات با یورو انجام خواهد شد، با این حال قرار نیست ایران پولی دریافت کند؛ بلکه نفت را به کشور‌های اروپایی می‌دهد و در مقابل از آنها اقلام مورد نیاز خود را دریافت می‌کند. سازوکاری که برنامه نفت درباره غذا را از اذهان تداعی می‌کند؛ هرچند برنامه‌ای متفاوت از آن است.
برخی کارشناسان که از نگاه‌ بدبینانه‌تری برخوردارند، راه‌اندازی اینستکس را اقدامات ناچیز و غیرموثر اروپا می‌دانند تا ایران را به عملکرد خود خوش‌بین کنند. این نظریه از این باب مطرح شده که؛ اینستکس عملاً هیچ کاری علیه تحریم‌های آمریکا انجام نمی‌دهد؛ چون سفیر آلمان در تهران تاکید کرده بود: اینستکس تحریم‌های آمریکا را به رسمیت می‌شناسد. نگرانی اروپا از فعالیت اینستکس را می‌‌توان در اعلام نظر وزارت خزانه‌داری آمریکا رمزیابی کرد. معاون وزارت خزانه‌‌داری آمریکا در سالگرد خروج این کشور از برجام به مقامات اروپایی هشدار داد که سازوکار مالی اتحادیه اروپا برای تجارت با ایران (اینستکس) و همه اشخاصی که به نوعی با آن در ارتباطند، در صورت عملیاتی شدن این کانال مالی با خطر محرومیت از دسترسی به نظام مالی آمریکا مواجه خواهند شد.
اروپا در دوراهی مجاب کردن ایران برای ماندن در برجام و نیز فاصله گرفتن از عملی شدن تهدیدات آمریکا، به دنبال راهی است که پیچیده به نظر می‌رسد. آنها از اینستکس رونمایی کرده‌اند و در عین حال این اقدام آنها خیلی ایرانی‌ها را راضی نکرده است؛ شاید برای راضی نگه داشتن آمریکا.
اینستکس فعلی برای ایران راضی‌کننده نیست
هلگا اشمید، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و دبیرکل سرویس اقدام خارجی این اتحادیه در پایان نشست کمیسیون مشترک برجام در وین اتریش، اعلام کرد: سازوکار مالی اروپا موسوم به اینستکس برای تسهیل مبادلات تجاری بین اروپا و ایران عملیاتی شده است.
سیاست‌بازی اروپا در خصوص فعالیت‌های مالی، چیزی نبود که از انظار ایرانی‌ها به دور بماند. عباس عراقچی، عضو ارشد مذاکره‌کننده هسته‌ای‌ که نماینده ایران در کمیسیون مشترک برجام در وین اتریش بود، این اقدام اروپا را ناکافی دانست و گفت: اگرچه سه کشور اروپایی اقداماتی را در مورد اینستکس انجام داده‌اند؛ اما این اقدامات هنوز با خواسته‌های ایران فاصله زیادی دارد.
«ناکافی بودن» در ادبیات سیاسی به این معناست که ایران از این اقدام اروپا راضی نشده است. با این حال نشانه‌هایی از عکس‌العمل در ایرانی‌ها دیده نمی‌شود. همانطور که پیش از این بیان شد؛ طبق اعلام چندی قبل سازمان انرژی اتمی، ایران برای انجام گام دوم کاهش تعهدات برجامی خود، ششم تیرماه می‌بایست از سقف 300 کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده عبور می‌کرد ولی تا نگارش این گزارش، چنین اقدامی انجام نشده است، لااقل خبر انجام آن منتشر نشده است که می‌تواند به معنای لبخند ایران به اروپا تلقی شود.
این اتفاقات ریزودرشت که در مجموع دو ماه گذشته که جهانی را به تکاپو انداخت، حاصل یک روند دیپلماتیک بود که مدیریت و هدایت آن را ایران به عهده گرفت و به نظر می‌توان به نتایج آن خوشبین بود.
نگاهی به کمیسیون مشترک برجام در وین اتریش
از آخرین فعالیت‌های دیپلماتیک در خصوص برجام (نجات آن) برگزاری دوازدهمین نشست کمیسیون مشترک برجام بود. نشستی فوق‌العاده و بیش از سه ساعته که هفتم تیر در وین (پایتخت اتریش) و در هتل کوبورگ معروف برگزار شد. عباس عراقچی، معاون سیاسی وزارت امورخارجه که نماینده ایران در این نشست بود، برگزاری آن را یک گام رو به جلو دانست. وی البته در جمع خبرنگاران تاکید کرد: البته هنوز تا خواسته‌های جمهوری اسلامی فاصله قابل توجهی وجود دارد و با دستاوردهای ملموسی که جمهوری اسلامی ایران انتظار دارد، هنوز فاصله داریم.
عراقچی اینستکس را مهم‌ترین موضوع مطرح‌شده در این نشست عنوان کرد. او که فعالیت این ساز و کار مالی از سوی اروپا را برای راضی کردن ایران برای باقی ماندن در برجام ناکافی اعلام کرده بود، هرگونه تصمیم‌گیری در خصوص مذاکرات وین را بررسی کامل آن در تهران منوط دانست. بنابراین طی روزهای آینده احتمالاً در شورای امنیت ملی، بحث نشست دوازدهم کمیسیون مشترک برجام چکش خواهد خورد تا بهترین تصمیم ایران اعلام شود.
علاوه بر فرانسه، آلمان و انگلیس به عنوان طرف‌های اروپایی برجام، چند کشور از این قاره سبز هم برای انجام معاملات خود با ایران از طریق اینستکس اعلام آمادگی کرده‌اند. چین هم از علاقه‌مندان به پیوستن به سازوکار مالی اروپایی با ایران است تا بدون احساس خطر از جانب عواقب تحریم آمریکا، همچنان شریک اقتصادی بزرگ ایران باقی بماند.
اظهار نظر در خصوص نشست وین در خصوص نتیجه‌مند بودن آن علاوه بر عراقچی، اظهار و نظرهای ضد و نقیض دیگری هم داشت. میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در این نشست در توئیتر خود نوشت: نشست امروز کمیسیون مشترک برجام در وین را می‌توان تا اندازه‌ای رضایت‌بخش توصیف کرد. البته هرچند پیشرفتی حاصل نشد؛ اما قطعاً یک شکست نبود. همه شرکت‌کنندگان بر تعهد کامل به برجام به رغم وجود مشکلات تاکید کردند.
این دیپلمات روسیه در حالی از واژه «رضایت‌بخش» یاد کرده است که خود وی بدون اشاره به اولین تراکنش در اینستکس، به عبارت «حاصل نشدن پیشرفتی» در همین نوشته کوتاه خود اشاره می‌کند. این ضد و نقیض‌ها هستند که برخی در داخل کشور را نسبت به عملکرد اینستکس بدبین کرده است.
ابزاری به نام دیپلماسی
ایران در بزنگاه‌های مختلف رویه‌های مختلف در پیش گرفته است؛ رویه‌هایی که هر یک متناسب با اقدام طرف‌ها اعمال شده‌اند. در ماجرای تجاوز پهپاد آمریکایی در حریم سرزمینی ایران، دیپلماسی و گفت‌وگوهای غیرمستقیم خیلی جواب نداده است. بدون شک پیش از این عملیات جاسوسی پرنده‌های آمریکایی از حریم ایران بارها رخ داده‌اند، اما با اقدام سپاه در سرنگونی «گلوبال هاوک» در ده روز گذشته، پرونده تجاوز به حریم هوایی ایران بسته شد، مانند بسته شدن تجاوز قایق‌های نظامی آمریکایی به آب‌های سرزمینی که بعد از بازداشت دریانوردان آمریکایی از سوی سپاهیان ایران، دیگر شاهد تکرار آن نیستیم. اما در برخی از مسایل نمی‌توان به صورت سخت و مستقیم به مقابله پرداخت. مانند ماجرای برجام که با بدعهدی آمریکا شروع شد و با وعده‌های اروپا ادامه یافت، بدون آنکه ایران میوه‌ای از این مزرعه خوش‌محصول بچیند. و حالا،بلافاصله بعد از پایان فرصت 60روزه ایران به اروپا، این دیپلماسی بود که پیام‌های روشن ایران را به طرف‌های اروپایی و برجامی داد و در انتها با اولین تراکنش مالی در اینستکس توسط اروپا، امیدها برای زنده ماندن برجام زنده ماند؛ هر چند خیلی راضی‌کننده نیست؛ اما می‌توان نسبت به آینده برجام تا حدودی امیدوار بود.