مقایسه صنعت فولاد ترکیه و ویژگی‌های آن به خصوص در بخش انرژی و نیروی انسانی، برای مسئولان و فعالان صنعت فولاد کشور خالی از فایده نخواهد بود. ترکیه در سال ۲۰۱۳ هشتمین فولاد‌ساز بزرگ دنیا و سومین فولاد ساز بزرگ اروپا بعد از روسیه و آلمان بود. اقتصاد ترکیه ترکیبی از صنایع سنتی و مدرن است که پایه‌های آن را صنایع نساجی، کشاورزی، گردشگری و همچنین دو صنعت بزرگ خودروسازی و فولادسازی تشکیل می‌دهند. در این میان صنعت فولاد یکی از مهم‌ترین عوامل رشد اقتصادی ترکیه در دو دهه اخیر بوده و هم‌اکنون سومین بخش بزرگ اقتصاد ترکیه محسوب می‌شود.

رشد صنعت فولاد ترکیه در ۱۰ سال گذشته بیشتر از هر کشور اروپایی دیگری بوده است. مجموع صادرات فولاد خام و محصولات فولادی کشور ترکیه در سال ۲۰۱۲ حدود ۱۹ میلیون تن بوده که ۸/۱۵ میلیارد دلار درآمد برای این کشور به ارمغان داشته است.

به غیر از سال ۲۰۰۹ که به علت بحران اقتصادی جهانی، تولید فولاد ترکیه کاهش داشته است، در ۱۰ سال گذشته این کشور به همراه کشورهای چین، هند و ایران سریع‌ترین رشد را در تولید فولاد داشته است به‌طوری‌که رشد ۱۷ درصدی سال ۲۰۱۱ ترکیه در تولید فولاد به عنوان یک رکورد تاریخی ثبت شده است. 

احداث اولین کارخانه‌های فولادی توسط دولت

بسیاری از افراد آغاز صنعت فولاد ترکیه را همزمان با ایران می‌دانند در حالی‌که قدمت فولاد‌سازی در ترکیه بیشتر از ایران است. اولین کارخانه فولاد ترکیه به نام Karabuk Demir Celik یا آهن و فولاد کارابوک، در سال ۱۹۳۶ (معادل ۱۳۱۵ هجری شمسی) در دوره مصطفی کمال پاشا ملقب به آتاتورک در محل روستای کارابوک در نزدیکی دریای سیاه و توسط انگلیسی‌ها احداث شد و در سال ۱۹۳۹ میلادی (۱۳۱۸ شمسی) اولین کوره بلند آن آغاز به کار کرد. در سال ۱۹۴۰ اولین خط نورد ترکیه به این کارخانه اضافه شد و تولید مقاطع طویل را نیز آغاز کرد. این کارخانه ۵/۱ میلیون تنی که به‌نام کاردمیر نیز شناخته می‌شود تا سال ۱۹۹۵ متعلق به دولت بود و در این سال به بخش خصوصی فروخته شده است.

دومین کارخانه فولاد ترکیه به‌نام Eregli Demir Celik یا اردمیر بود که توسط دولت در بندر ایرقلی احداث و در سال ۱۹۶۵ (۱۳۴۴ شمسی) به روش کوره بلند و نورد مقاطع تخت آغاز به کار کرد. امروزه این کارخانه با ظرفیت ۸/۳ میلیون تن بزرگ‌ترین تولید‌کننده محصولات تخت در ترکیه است. کارخانه اردمیر پس از خصوصی‌سازی توسط هولدینگ OYAK خریداری شد و هم‌اکنون تحت عنوان گروه فولاد اردمیر فعالیت می‌کند.

اما سومین کارخانه فولاد ترکیه که عنوان بزرگ‌ترین سایت فولادسازی ترکیه را به خود اختصاص داده همان کارخانه فولاد اسکندورن یا ایزدمیر (ISDEMIR) است که در بندر اسکندرون در جنوب ترکیه و ساحل مدیترانه واقع شده است. این کارخانه ۳/۵ میلیون تنی که از روش کوره بلند برای تولید فولاد خام استفاده می‌کند در سال ۱۹۷۰ توسط بخش دولتی احداث و از ۱۹۷۵ تولید را آغاز کرد. ایزدمیر تنها کارخانه‌ای است که همزمان دو خط تولید مقاطع تخت و طویل را در فرآیند تولید خود در اختیار دارد. در سال ۲۰۰۲ تمام سهام دولتی این کارخانه توسط سازمان خصوصی‌سازی ترکیه به گروه فولاد اردمیر واگذار شد.

تحولات دهه هشتاد ترکیه یا جراحی اقتصادی

تا اواخر دهه ۷۰ میلادی، اقتصاد ترکیه اقتصادی دولتی بود که در آن کنترل تجارت، ارز واعتبارات بانکی توسط دولت انجام می‌شد. ارزش لیر به‌طور مصنوعی بالا نگه داشته شده بود و انگیزه‌ای برای صادرات وجود نداشت. در این راستا کارآفرینان کاملا وابسته به دولت و بوروکراسی بودند و به جای بهره‌گیری از فرصت‌های ایجاد شده توسط بازار، فقط در صدد استفاده از امکانات و یارانه‌های دولتی بودند. در این شرایط دوره اصلاحات اقتصادی ترکیه با روی کار آمدن حزب مام میهن توسط تورگوت اوزال در ۱۹۸۳ شروع شد. اقدامات تورگوت اوزال که به جراحی اقتصادی ترکیه معروف شد شامل: آزاد‌سازی نرخ ارز در جهت افزایش صادرات، تشویق سرمایه‌گذاری خارجی و همچنین کاهش دولت‌سالاری و واگذاری شرکت‌های دولتی به بخش خصوصی بود. نکته جالب اینجا است که بخشی از این سیاست‌ها در جهت بهره‌برداری هوشیارانه از فرصت گسترش مبادلات با ایران بود که در آن زمان تحت تاثیر شرایط جنگ تحمیلی قرار داشت. این الگوی اقتصادی در ادوار بعد نیز مورد استفاده دولتمردان قرار گرفت.

ظهور بخش خصوصی و تمرکز بر صادرات

سیاست‌های تورگوت اوزال مبنی بر آزادسازی اقتصاد دولتی ترکیه اگرچه موج تورم بی سابقه‌ای را در سال‌های بعد به دنبال داشت، اما برای بسیاری از صنایع این کشور به‌خصوص صنعت فولاد نقطه عطفی بود که سرآغاز رشد و توسعه این صنعت را رقم زد. در این دوره بود که انجمن مستقل تجار و صنعتگران شکل گرفت و زمینه فعالیت صاحبان حرفه و سرمایه بخش خصوصی پدید آمد. همچنین بالا رفتن قیمت ارزهای خارجی و گران شدن کالاهای وارداتی در این دوره موجب تشویق سرمایه‌گذاران برای تولید و صادرات محصولات شد.

به علت محدود بودن منابع سنگ‌آهن در ترکیه و همچنین سرعت بازگشت سرمایه در روش کوره قوس الکتریکی، حرکت صنعت فولاد در این دوره با نصب و راه‌اندازی کوره‌های قوس الکتریکی (EAF) آغاز شد و به‌طور پیوسته ادامه یافت. امروز انجمن تولید کنندگان فولاد ترکیه ۲۵ عضو دارد که به جز سه کارخانه ذکر شده فوق یعنی اردمیر، ایزدمیر و کاردمیر که از روش کوره بلند استفاده می‌کنند، تولید سایر کارخانه‌ها به روش کوره‌های قوس الکتریکی و ذوب قراضه انجام می‌شود. از جمله بزرگ‌ترین این واحدها می‌توان کارخانه ۳ میلیون تنی کولاک اوغلو متالورژی (colakoglu Metalurji) را نام برد که دارای یک کوره قوس با ظرفیت ۳۴۰ تن و توان ۲۵۰ مگاوات است. همچنین کارخانه‌های ICDAS، MMK، و EGE Celik که ظرفیت‌های ۲ تا ۵ میلیون تن دارند نیز در دوره توسعه یافتند.

در سال ۱۹۹۶ ترکیه توافق‌نامه‌ای با انجمن فولاد و زغال سنگ اروپا (ECSC) امضا کرد که بر اساس آن کلیه عوارض گمرکی مبادلات فولاد بین ترکیه و کشورهای اتحادیه اروپا حذف می‌شد. این موافقت‌نامه که به ترکیه اجازه می‌داد محصولات فولادی خود را به کلیه کشورهای عضو اتحادیه اروپا صادر کند، باعث تسریع بیشتر در جذب سرمایه‌گذاری و توسعه صنعت فولاد این کشور شد. علاوه‌بر این موقعیت جغرافیایی مناسب این کشور و داشتن سواحل طولانی در مجاورت دریای مدیترانه باعث شد ترکیه به خوبی از عهده تولید و تامین فولادهای مورد نیاز بازارهای اروپایی برآید.

ترکیب تولید محصولات فولادی در کشور ترکیه بیشتر بر مقاطع طویل متمرکز است. به‌طوری‌که از تولید ۳۵ میلیون تنی فولاد این کشور ۸۱ درصد به مقاطع طویل، ۱۷ درصد به محصولات تخت و ۲ درصد به فولادهای آلیاژی و خاص اختصاص دارد. از لحاظ روش تولید نیز ۷۴ درصد تولید فولاد ترکیه از طریق بازیافت و ذوب قراضه انجام می‌گیرد. هم‌اکنون به خاطر رعایت الزامات زیست محیطی مورد نظر اتحادیه اروپا، فولادسازان ترکیه شدیدا به دنبال اجرای پروژه‌های زیست محیطی و کاهش آلاینده‌های صنعتی هستند.

تقریبا تمام کارخانه‌های فولاد ترکیه در مجاورت آب‌های آزاد و دریای مدیترانه و دریای سیاه قرار دارند . عمده فولادسازان ترکیه در چهار منطقه مرمره در شمال غرب کشور، کارادنیز در شمال، ازمیر در جنوب غرب و اسکندرون در جنوب شرق کشور مستقر هستند

خاورمیانه و حاشیه خلیج فارس- بزرگ‌ترین بازار صادراتی ترکیه

به‌رغم حضور گسترده چین در بازارهای منطقه، کشور ترکیه توانسته جایگاه مناسبی در بازارهای منطقه به‌خصوص خاورمیانه برای خود کسب کند. صادرات ترکیه در سال ۲۰۱۲ بالغ بر ۱۹ میلیون تن بوده است؛ که از این مقدار حدود ۳۵ درصد به مقصد کشورهای خاورمیانه و حاشیه خلیج فارس بوده و در رتبه‌های بعدی کشورهای قاره آمریکا، منطقه شمال آفریقا، اتحادیه اروپا و کشورهای خاور دور قرار دارند. در کنار صادرات فولاد به کشورهای مختلف، سرانه مصرف داخلی فولاد ترکیه نیز در سال‌های گذشته همواره رو به افزایش بوده و از ۲۰۰ کیلوگرم در سال ۲۰۰۰ به بیش از ۳۸۰ کیلوگرم در سال ۲۰۱۲ رسیده است. 

جانمایی مناسب 

کارخانه‌های فولاد ترکیه 

کلید موفقیت در صادرات

تقریبا تمام کارخانه‌های فولاد ترکیه در مجاورت آب‌های آزاد و دریای مدیترانه و دریای سیاه قرار دارند . عمده فولادسازان ترکیه در چهار منطقه مرمره در شمال غرب کشور، کارادنیز در شمال، ازمیر در جنوب غرب و اسکندرون در جنوب شرق کشور مستقر هستند. مجاورت با آب‌های آزاد موقعیت استراتژیکی را برای دسترسی به مواد اولیه و همچنین صادرات محصولات فولادی ترکیه فراهم کرده است. بسیاری از فولادسازان ترکیه در کنار سایت‌های تولیدی خود دارای بنادر اختصاصی هستند. به عنوان مثال گروه فولاد اردمیر دارای دو بندر اختصاصی در دریای سیاه و دریای مدیترانه برای تخلیه و بارگیری مواد اولیه و محصولات فولادی است.

ترکیه بزرگ‌ترین بازیگر 

در بازار قراضه جهان

ترکیه بیشترین تعداد کارخانه‌های قوس الکتریکی را در جهان دارد که این کشور را به بزرگ‌ترین وارد‌کننده قراضه در دنیا تبدیل کرده است.

واردات قراضه این کشور در سال ۲۰۱۲ بیش از ۲۲ میلیون تن بوده که ۶۰ درصد آن از کشورهای اتحادیه اروپا و CIS، و ۲۶ درصد از ایالات متحده تامین شده است، بنابراین بی جهت نیست که تمام فعالان بازار جهانی قراضه نگاه ویژه‌ای به ترکیه داشته و تحولات این بازار را به دقت رصد می‌کنند. امروزه در تجارت بین‌المللی مبنای قیمت قراضه در جهان بر اساس قیمت CFR قراضه در بنادر ترکیه تعیین می‌شود.

هزینه‌های بالای تولید - تلاش برای افزایش بهره‌وری

یکی از موضوعات مهمی که فولاد‌سازان ترکیه با آن سروکار دارند بالا بودن هزینه‌های تولید به‌خصوصی قیمت انرژی است. قیمت برق در ترکیه از اکثر کشورهای اروپایی بالاتر است. در سال ۲۰۱۳ قیمت برق مشترکین خانگی به‌طور متوسط ۳۶/۰ لیر به ازای هر کیلو وات ساعت (با احتساب لیر ۱۵۰۰ تومانی تقریبا معادل ۵۴۰ تومان) و قیمت برق مشترکین صنعتی به‌طور متوسط ۲۴/۰ لیر (حدود ۳۶۰ تومان) 

به علت محدود بودن منابع سنگ‌آهن در ترکیه و همچنین سرعت بازگشت سرمایه در روش کوره قوس الکتریکی، حرکت صنعت فولاد در این دوره با نصب و راه‌اندازی کوره‌های قوس الکتریکی (EAF) آغاز شد و به‌طور پیوسته ادامه یافت

بوده است.  همچنین بهای پرداختی مشترکین صنعتی برای یک متر مکعب گاز در همین سال ۸۹/۰ لیر (حدود ۱۳۳۰ تومان) بوده است. تعرفه برق در همین سال برای صنایع ایران به ازای هر کیلووات ساعت به‌طور متوسط ۴۳ تومان و قیمت گاز برای بخش صنعت ۷۰ تومان در هر متر مکعب بوده است. در همین شرایط میلگرد ترکیه برای صادرات به عراق در ماه آوریل ۲۰۱۴ به قیمت ۵۸۰ دلار (معادل ۱۸۰۰ تومان) درب کارخانه پیشنهاد می‌شود که از قیمت میلگرد در بازار ایران پایین‌تر است! با توجه به اینکه عمده مواد اولیه اصلی فولاد ترکیه مانند قراضه از خارج کشور وارد می‌شود و رشد اقتصادی سال‌های اخیر نیز موجب بالا رفتن دستمزدها شده است، بنابراین صنایع فولاد به سرعت در حال پیگیری پروژه‌های ارتقای تکنولوژی و افزایش بهره‌وری انرژی و نیروی انسانی جهت افزایش توان رقابت در بازارهای جهانی هستند. با این حال حاشیه سود فولادسازان ترکیه هیچ‌گاه بالا نبوده است. به عنوان مثال حاشیه سودگروه فولاد‌سازی اردمیر شامل دو کارخانه ارغلی و اسکندرون با مجموع ۸ میلیون تن تولید فولاد، در سال ۲۰۱۲ حدود ۴/۴ درصد بوده و در بهترین سال‌ها نیز از ۱۱ درصد فراتر نرفته است.