ورود و آغاز به کار ابزارهای جدید معاملاتی یکی از اساسی‌ترین موضوعاتی است که می‌تواند تعمیق هرچه بیشتر بازار سرمایه را به دنبال داشته باشد. در واقع ورود این ابزارها نه تنها باعث پرشدن بسیاری از خلأهای بازار خواهد شد، بلکه با افزایش تنوع سرمایه‌گذاری ایجاد شده، می‌تواند سرمایه‌گذاران بیشتری را به این بازار جذب کند. یکی از ابزارهایی که در دنیا با استقبال زیادی روبه‌رو‌ شده و معامله‌گران زیادی از آنها استفاده‌ کرده و در معاملات خود به‌کار می‌گیرند، معاملات آتی شاخص‌های بورس است. در این راستا بورس اوراق بهادار تهران نیز تلاش کرده با زمینه‌سازی مناسب، توسعه ابزارهای مشتقه را در دستور کار خود قرار دهد. در حالی جای معاملات صندوق‌های سرمایه‌گذاری در این ابزار جدید خالی است، که طبق وعده‌های مطرح شده مراحل ورود صندوق‌ها به این بازار نیز نهایی شده و طی روزهای آتی ابلاغ می‌شود. البته در این راستا فعالان بازار سرمایه پیشنهاد داده‌اند که سازمان بورس تمامی محدودیت‌ها را برای این نهادهای مالی درنظر نگیرد و بخشی را به عهده مدیرپرتفوی صندوق‌ها قرار دهد. تا به این ترتیب مدیران صندوق‌ها قادر باشند، استراتژی مناسب خود برای استفاده از ظرفیت‌های سبد آتی سهام را در معاملات خود به‌کار گیرند.

لزوم ورود ابزار جدید

در همین راستا نگار نظری، رئیس اداره عملیات بازار ابزارهای نوین شرکت بورس اوراق بهادار تهران عنوان کرد: امروزه با پیشرفت‌های صورت گرفته در حوزه‌های اقتصاد کلان و بازار سرمایه، افزایش سطح دانش مالی و سرمایه‌گذاری افراد در جامعه و نیز تغییر سلایق افراد، شاهد استقبال گسترده سرمایه‌‌گذاران از بازار‌های ساختار یافته مانند بورس در مقابل بازار‌های سنتی هستیم.

وی در ادامه با اظهار این مطلب که بررسی وضعیت فعلی بازار سرمایه ایران و نیازسنجی آن در حوزه مدیریت ریسک، لزوم طراحی، توسعه و ایجاد ابزارهای جدید مالی را در پی داشته، گفت: هدف اصلی از این کار، افزایش‌ کارآیی و توسعه‌یافتگی بازار و پاسخگویی به نیاز‌های سرمایه‌گذاران، مدیریت نقدینگی و تخصیص بهینه منابع بوده است. نظری ادامه داد: یکی از مهم‌ترین‌ برنامه‌‌های راهبردی بورس تهران که در سال‌های اخیر با جدیت پیگیری می‌شود، تعریف ابزارهای نوین مالی به ویژه در حوزه مشتقات و ابزارهای پوشش ریسک است. در میان انواع قراردادهای آتی قابل معامله در بورس ‌های جهان، قراردادهای آتی شاخص جزو پرطرفدارترین ابزارهای مشتقه به شمار رفته و کارآیی بالایی در پوشش ریسک سرمایه‌گذاران دارد.

آتی سبد سهام جایگزین مناسب برای آتی شاخص

نظری در ادامه افزود: با وجود قدرت این ابزار در مدیریت ریسک پرتفوی، به‌دلیل عدم قابلیت تحویل فیزیکی آن، امکان معرفی قراردادهای آتی شاخص در بازار وجود ندارد. بنابراین بورس تهران به‌عنوان بورس پیشتاز در توسعه ابزارهای مشتقه برآن شد تا با معرفی قراردادهای آتی سبد سهام، جایگزین مناسبی برای قراردادهای آتی شاخص طراحی کند، تا به این وسیله بازار آتی سهام را از رکود چندساله خارج کند. نظری به محوریت بورس تهران در مورد بازنگری در مورد دستورالعمل مربوط به قراردادهای آتی اشاره کرد و افزود: دستورالعمل جدید در اسفندماه سال ۹۶ نهایی شد. از جمله نکات لحاظ شده در تهیه دستورالعمل جدید، یکپارچه‌سازی فرآیندهای اجرایی و معاملاتی و نیز سامانه مدیریت ریسک قراردادهای آتی با قراردادهای اختیار معامله، تسهیل فرآیند تسویه نهایی با ایجاد امکان تسویه نقدی، حذف سطح کارگزار از فرآیند الزام تأمین وجوه تضمین و نیز تعمیم دارایی پایه قراردادهای آتی به همه انواع اوراق بهادار بوده است.

حلقه مکمل زنجیره ابزارهای مالی پوشش ریسک

رئیس اداره عملیات بازار ابزارهای نوین شرکت بورس اوراق بهادار تهران، قرارداد آتی سبد سهام را دارای تمام ویژگی‌ها و مزایای عمومی قراردادهای آتی دانست و گفت: به‌طور کلی، قرارداد آتی سبد سهام نوعی قرارداد آتی با کارکرد آتی شاخص و با قابلیت تحویل فیزیکی سبد سهام در سررسید بوده و تمامی ویژگی‌ها و مزایای عمومی قراردادهای آتی را دارد که عملا در کنار قراردادهای اختیارمعامله، حلقه کامل‌کننده زنجیره ابزارهای مالی پوشش ریسک موجود در بازار سرمایه ایران خواهد بود. وی به مزایای قرارداد آتی سبد سهام اشاره کرد و افزود: قرارداد آتی سبد سهام سرمایه‌گذاران را قادر می‌‌سازد تا بدون نیاز به تحلیل تک تک شرکت‌‌های پذیرفته شده در بورس تهران، با داشتن تحلیل از شرایط کلان بازار یا یک صنعت خاص اقدام به شناسایی سود کنند. به گفته نظری، نوسانات شاخص‌های بورسی از سوی فعالان بازار سرمایه و حتی افرادی که آشنایی چندانی با بازار سرمایه و بورس ندارند، قابل درک و فهم بوده و لذا دامنه مخاطبان و سرمایه‌گذاران بالقوه بازار آتی سبد سهام بسیار وسیع‌تر از قرارداد آتی تک‌سهم خواهد بود. وی در ادامه افزود: همچنین هزینه‌های معاملاتی این بازار (اعم از تک‌سهم و سبد سهام) بسیار کمتر از بازار سهام بوده و معاملات آن معاف از مالیات است. همچنین وجود ابزاری مانند آتی سبد سهام می‌تواند به پیش‌بینی صحیح‌تر جهت حرکت بازار سرمایه و تعدیل تحلیل‌های خوش‌بینانه یا بدبینانه از اهداف عدد شاخص‌‌های بورسی منجر شود.

نگاهی به محاسبات

نظری در ادامه به نحوه تشکیل سبد سهام و محاسبات آن پرداخت و گفت: مبنای محاسبات سبد سهام که به‌طور دقیق‌تر سبد پایه نامیده می‌‌شود، بر اساس تشکیل یک دارایی تحت عنوان سبد مرجع (سبدی متناظر با سبد شاخص موردنظر) و کوچک‌تر کردن سبد مرجع با یک مضرب معین (مضرب سبد) انجام می‌شود. سبد حاصله که همان سبد پایه است، سبدی همگن با سبد مرجع بوده و قابلیت تبدیل به دارایی پایه قرارداد آتی را دارد و باید توسط فروشنده قرارداد آتی سبد در سررسید، به خریدار قرارداد تحویل داده شود. به عبارت دیگر، درون سبد پایه دقیقا سهام متناظر شاخص مربوطه و با همان نسبت وجود دارد. نظری تصریح کرد: نکته حائز اهمیت در نحوه تعیین ترکیب سبد پایه قرارداد آتی سبد سهام، محاسبه مقدار مضرب سبد است که از نسبت ارزش سبد پایه به ارزش سبد مرجع به دست می‌آید. ارزش سبد مرجع در هر زمان مقداری قابل محاسبه و معلوم است. ولی تعیین مقدار پارامتر ارزش سبد پایه مستلزم رعایت سه شرط مهم است.

تعیین مقدار ارزش سبد پایه چگونه است؟

نظری تعیین مقدار ارزش سبد پایه را وابسته به سه شرط دانست و گفت: ابتدا با فرض ثابت بودن دیگر پارامترها، قرارداد آتی مبتنی بر سبد پایه بازدهی‌‌ای دقیقا برابر با بازدهی شاخص داشته باشد. همچنین بتای سبد پایه نسبت به شاخص مربوطه، برابر با یک بوده و در نهایت مضرب سبد در کل دوره معاملاتی قرارداد آتی، ثابت بماند.وی در ادامه تاکید کرد: تنها در صورت اقدامات شرکتی سهام هر یک از ناشران موجود در سبد مرجع یا بازنگری ترکیب شاخص مربوطه، این عدد تغییر خواهد کرد. نظری در ادامه با اظهار این مطلب که جایگزینی عدد شاخص مربوطه به جای ارزش سبد پایه، هر سه شرط مذکور را می‌‌پوشاند، گفت: سرمایه‌گذاران در بازار آتی سبد سهام، تنها در سررسید نیاز به اطلاع از محتویات سبد پایه داشته و ترکیب سبد پایه و تعداد هر یک از سهام داخل آن، تاثیری بر تصمیمات آنها در اتخاذ موقعیت و استراتژی‌های معاملات ندارد. هرچند سرمایه‌گذار برای به دست آوردن ترکیب سبد پایه، کافی است تنها دو پارامتر عدد شاخص و ارزش بازار سبد مرجع را در اختیار داشته باشد.

اهرم به چه میزان است؟

نظری در ادامه به اهرم درنظر گرفته شده در این معاملات اشاره کرد و ادامه داد: اهرم در نظر گرفته شده برابر با ۵ بوده و در کل طول دوره معاملاتی ثابت است و تنها در صورت تغییر ضرایب وجوه تضمین تغییر می‌کند.  وی ادامه داد: بنابراین در بازار آتی بورس تهران، ریسک تغییر اهرم، ناشی از نوسانات قیمتی قراردادهای آتی یا دارایی پایه، وجود ندارد. همچنین در تسویه نهایی قراردادهای آتی سبد سهام، اولویت با تسویه فیزیکی بوده و تسویه نقدی تنها در صورت توافق طرفین در سررسید قرارداد قابل انجام است.

انتظار برای ورود تعداد بیشتر کارگزاری‌ها

رئیس اداره عملیات بازار ابزارهای نوین شرکت بورس اوراق بهادار تهران در ادامه با اشاره به ورود سه شرکت کارگزاری به این فرآیند گفت: در حال حاضر تنها سه کارگزاری قابلیت معامله آتی سبد سهام را دارند. انتظار می‌رود با ایجاد ابزارهای تشویقی برای کارگزاران و نیز پیوستن همه شرکت‌های OMS به بازار ابزارهای مشتقه بورس تهران به ویژه آتی سبد، شاهد شکوفایی این ابزارها، افزایش نقدشوندگی و بالارفتن میزان مشارکت سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی در این بازار باشیم. نظری ادامه داد: به این ترتیب حتی در آینده‌‌ای نزدیک بتوان قراردادهای اختیار معامله سبد سهام را که تاییدیه کمیته فقهی سبا را دارد، در بورس تهران عملیاتی کرد.

میزان کارمزد

نظری در ادامه به کارمزد معاملات آتی سبد سهام اشاره کرد و گفت: در حال حاضر کارمزد تسویه ۰۰۵/ ۰ ارزش بازار قرارداد در سررسید است. البته به سازمان بورس پیشنهادهایی در زمینه کارمزد ارائه شده است. به این‌صورت که کارمزد تسویه نقدی کمتر از تسویه فیزیکی باشد. وی در ادامه تاکید کرد: اما هنوز جوابی از سوی سازمان بورس در راستای تاکید یا رد این موضوع ارائه نشده است.

فعالیت صندوق‌ها در این بازار؟

نظری در ادامه در پاسخ به این سوال که آیا صندوق‌های سرمایه‌گذاری قادر خواهند بود در بازار آتی سبد سهام فعالیت داشته باشند، گفت: درخصوص مجاز بودن فعالیت صندوق‌ها در این بازار و رفع محدودیت‌های آنها، پیشنهادهایی به سازمان بورس داده شده و احتمال می‌رود در این هفته ابلاغیه مزبور از سوی سازمان ارائه شود. اما در حال حاضر مجوزی برای خرید صندوق‌ها اعلام نشده است.در همین راستا علی‌اکبر ایرانشاهی، سرپرست اداره بازرسی نهادهای مالی سازمان بورس درخصوص ورود صندوق‌های سرمایه‌گذاری به این بازار گفت: طبق بررسی‌های صورت‌گرفته مقرر شده تا صندوق‌های سرمایه‌گذاری امکان فعالیت در بازار آتی سبد سهام را داشته باشند؛ اما هنوز جزئیات و محدودیت‌های مورد‌نظر مشخص نیست. وی در ادامه افزود: به احتمال زیاد این مصوبه در هیات مدیره سازمان بورس تایید و در این هفته ابلاغ شود. اما نمی‌توان زمان دقیقی برای آن عنوان کرد. ایرانشاهی ادامه داد: آتی سبد سهام می‌تواند ابزاری مناسب و کابردی در اختیار مدیران سرمایه‌گذاری صندوق‌ها باشد تا با استفاده از آن، پوشش ریسک مناسبی داشته باشند. قطعا کارکرد واقعی این ابزار به استراتژی مدیر پرتفوی صندوق بستگی دارد و در اخذ موقعیت‌های مناسب و پوشش در برابر نوسانات قیمت سهام سپری مناسب خواهد بود.

همه محدودیت‌ها را سازمان اجرا نکند

در همین راستا بهنام چاوشی، رئیس سابق اداره امور نهادهای مالی سازمان بورس نیز معتقد است: با توجه به نوع صندوق‌های فعال در بازار سرمایه اعم از صندوق‌های سهامی، بادرآمد ثابت، مختلط و قابل‌معامله و همچنین اندازه صندوق‌های مزبور، به‌طور قطع نمی‌توان یک میزان ریسک مشخص را برای تمامی این صندوق‌ها درنظر گرفت. در واقع میزان ریسک ناشی از سود و زیان هر کدام از آنها با یکدیگر متفاوت خواهد بود. وی ادامه داد: به این ترتیب سازمان بورس اوراق بهادار باید بخشی از این ریسک را با تعیین محدودیت‌ها و اعلام حدنصاب‌ها پوشش دهد و  بخش دیگر را بر عهده مدیران خود صندوق‌ها قرار دهد. چاوشی در ادامه خاطرنشان کرد: درواقع پیشنهاد می‌شود سازمان بورس یک محدودیت کامل و جامع برای تمامی صندوق‌های سرمایه‌گذاری فعال در بازار درنظر نگیرد. این محدودیت‌ها را به‌صورت بخشی و تا حدودی بر عهده مدیر پرتفوی آنها قرار دهد تا به این ترتیب مدیران سرمایه‌گذاری صندوق‌ها قادر باشند بر اساس استراتژی مدیریتی خود و همچنین نوع فعالیت صندوق، خرید و فروش‌های مناسب در بازار آتی سهام داشته باشند.

ابزاری مناسب برای کنترل ریسک

چاوشی در ادامه با اظهار این مطلب که با راه‌اندازی بستر انجام معاملات آتی روی یک سبد مشخصی از سهام(شاخص) توسط شرکت بورس اوراق بهادار امکانی جدید برای سرمایه‌گذاران فراهم شده است، گفت: به این ترتیب معامله‌گران قادر خواهند بود که با ریسک غیرسیستماتیک پایین‌تر امکان استفاده از تحلیل خود پیرامون یک صنعت یا گروهی از سهام(۳۰شرکت بزرگ) را داشته باشند.

وی ادامه داد: طبق مقرراتی که اعلام شده، در حال حاضر امکان ورود به معاملات آتی سبد سهام صرفا از طریق معاملات برخط(Online) فراهم است و مشتریان آن دسته از شرکت‌های کارگزاری که روی دریافت مجوز مربوط را طی کرده‌اند، با تکمیل فرم «قرارداد فی مابین مشتری و کارگزار» و «بیانیه ریسک» از طریق دسترسی به سامانه برخط می‌توانند به معاملات ورود کنند. در انجام این معاملات برای مشتری کد سهامداری معمول خرید سهام کفایت می‌کند و نیازی به دریافت کد جدید نیست.

سیدرضا علوی، عضو هیات مدیره کانون کارگزاران نیز در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با اظهار این مطلب که از مهم‌ترین کارکردهایی که بازار سرمایه می‌تواند برای برآورده کردن انتظارات سرمایه‌گذاران ایفاکند، طراحی ابزارهای متنوع برای پوشش ریسک و کسب بازدهی در روندهای صعودی و نزولی بازار است، گفت: قراردادهای آتی سبد سهام از جمله ابزار مشتقه بسیار محبوب در بازارهای مالی دنیاست. به‌طوری‌که‌ از نظر حجم و ارزش معاملات، این ابزار در بین پنج ابزار پر دادوستد در دنیا مطرح است. وی ادامه داد: خوشبختانه پس از طراحی و پیاده‌سازی ابزار مشتقه آتی سهام و نیز آپشن سهام، شرکت بورس با تایید کمیته فقهی سازمان بورس نسبت به طراحی قراردادهای آتی سبد سهام مربوط به شاخص صنایع مختلف اقدام کرده است و سرمایه‌گذاران علاوه بر اینکه می‌توانند نسبت به پوشش ریسک پرتفوی خود اقدام کنند، با اتخاذ موقعیت‌های خرید یا فروش روی این قراردادها، حتی در روندهای منفی بازار نیز به کسب سود می‌پردازند.  علوی در ادامه با اشاره به اینکه از جمله مزیت‌هایی که قراردادهای آتی سبد سهام دارد می‌توان به اهرمی بودن آن و درگیر کردن فقط ۲۰درصد از ارزش قرارداد به‌عنوان وجه تضمین نام برد، گفت: این امر می‌تواند سودآوری بیشتری را برای سرمایه‌گذاران به دنبال داشته باشد. وی ادامه داد: از مزیت‌های دیگر این قراردادها می‌توان به نقش پررنگ آن در پیش‌بینی وضعیت آتی بازار اشاره کرد؛ به‌طوری‌که با دنبال کردن حجم و قیمت قراردادها، پیش‌بینی دقیق‌تری از وضعیت آتی شاخص صنعت مربوطه به‌دست آورد. همچنین زمانی که شاخص یا صنایع خاصی در روندهای نزولی قرار می‌گیرند، می‌توان با اتخاذ موقعیت فروش نسبت به کسب سود در روندهای منفی اقدام کرد.