سرمایه‌ای به نام یلدا

پر‌واضح است هر آیین اجتماعی، کارکرد خاص خودش را دارد. در کنار نهادهای مختلف اجتماعی که کارکردهای ویژه خود را دارند سنت‌های به جا مانده از گذشته هم دارای معانی قابل تفسیر هستند.

پاسداشت آیین‌های قدیمی آن هم در جوامع مدرن امروز می‌تواند روابط صمیمی میان مردم را افزایش دهد. این شاید از اولین کارکردهای اجتماعی شب یلدا باشد؛ راهی برای افزایش سرمایه اجتماعی بین خویشان و دوستان و نهایتا جامعه. سرمایه اجتماعی یا آن طور که برخی جامعه‌شناسان به آن معتقدند بعد معنوی یک اجتماع، میراثی تاریخی است که از طریق تشویق افراد به همکاری و مشارکت در تعاملات اجتماعی، قادر است به حل میزان بیشتری از معضلات موجود در آن اجتماع فائق آید و حرکت به سوی رشد و توسعه شتابان اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و... را امکانپذیر سازد.

در گذشته به‌واسطه نشستن دور کرسی‌ها و شب‌نشینی‌های طولانی که مشخصه شب یلداست پیوندهای خویشاوندی تقویت می‌شده و همین باعث افزایش سرمایه اجتماعی بوده است، دلیلی که پاسداشت آیینی مثل شب یلدا را بیش از پیش مهم می‌کند.

ایران زیر چتر یلدا

تنوع قومیتی بالای ایران هم نشانه دیگری است بر اهمیت پاسداشت آیین‌های گذشته؛ چرا که با این کار بسیاری از خرده‌فرهنگ‌ها در یک گروه بزرگ‌تر کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. به طور مثال اقوام مختلفی نظیر کرد، لر و بلوچ در گروهی بزرگتر و با هویت ایرانی به نام یلدا، با یکدیگر پیوند می‌خورند و با همه تفاوت‌های قومیتی‌شان از طریق آیینی ملی همچون یلدا، هویتی یکسان پیدا می‌کنند. همین ویژگی است که بسیاری از جامعه‌شناسان بر اساس آن معتقدند اگر این جشن‌های ملی کارکرد خودشان را به عنوان ملی بودن از دست بدهند، انسجام جامعه هم دچار آسیب می‌شود. آن هم درست در زمانه‌ای که به واسطه گسترش شبکه‌های مجازی، توهین به قومیت‌های ایرانی راه انتشار ساده‌تری پیدا کرده است.

زمانی برای گفت‌وگو

شاید کمی باورش سخت باشد که با هم بودن در این زمانه آنقدر مشکل شده است که بهانه‌ای سالانه به نام شب یلدا بتواند کمی ما را ترغیب کند به تحقق این باور سخت. پر رنگ‌ترین ویژگی شب یلدا را باید موهبتی به نام با هم بودن بدانیم آن هم در روزگاری که به گواه آمار یک پژوهش، در سال‌های پیش میانگین صحبت در خانواده‌های ایرانی به کمتر از 15 دقیقه رسیده است. اگر این پژوهش مجدد تکرار شود با توجه به گسترش فضای مجازی برآورد زمانی‌ این آمار بدون شک کاهش می‌یابد.

هر چند ماهیت با هم بودن‌ها هم در این زمانه تغییر کرده است. در گذشته افراد در شب یلدا راجع به گذشتگان خود حرف می‌زدند و صمیمیت و ارتباطات عاطفی درون خانواده‌ها بیشتر بود، اما امروزه این موضوع کمرنگ شده است و اعضای خانواده وقت کمتری را با هم صرف می‌کنند. این نکته از جایی مهم تلقی می‌شود که بدانیم با تقویت فرهنگ گفت‌وگو، آسیب‌های اجتماعی کاهش پیدا می‌کند البته به شرطی که مهارت گفت‌وگو کردن را هم یاد بگیرم.

حسن موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاری ایران در این رابطه می‌گوید: یکی از اشکالات ما در استفاده از مهارت گفت‌وگو این است که در بسیاری از مواقع صحبت به مشاجره ختم می‌شود. در باره موضوعات و زمانی که برای صحبت انتخاب می‌کنیم دقت لازم را به عمل نمی‌آوریم، ‌بنابراین ممکن است برای طرفین گفت‌وگو جذابیت نداشته باشد‌ ‌. با توجه به افزایش فشار‌های مختلف روانی و اجتماعی به دلیل مشکلات وگرفتاری‌هایی که مردم دارند، امروزه بیش از هر زمانی، نیاز به زندگی در کانون گرم خانوادگی احساس می‌شود. یلدا بهانه مناسبی است برای حضور در جمع خانواده و لذت بردن از آن به واسطه استفاده از مهارتی به نام گفت‌وگو. هر چند با رشد فناوری و گسترش فضای مجازی، میزان حرف زدن در خانواده‌ها کاهش یافته و دیگر چون گذشته اعضا برای صحبت کردن با هم وقت نمی‌گذارند.

شبی که یلدا پست می‌شود

جامعه مدرن، جامعه فردیت است. امروزه فردگرایی به دلیل مباحثی همچون جهانی شدن و حضور پر رنگ فضاهای مجازی شیوع بیشتری دارد. بسیاری از تغییرات این سال‌ها البته که گریزی نیست،‌ امروزه چیدمان مبلمان و صندلی‌ها براساس محل قرار گرفتن تلویزیون تعیین می‌شود. سفره‌ها جمع شده و میزها سربرآورده‌اند. دید و بازدیدها رنگ باخته و سُر خورده است میان شبکه‌های اجتماعی. آیین یلدا اتفاقا در این سال‌ها در شبکه‌های مجازی بسیار پر شورتر برگزار می‌شود و این با توجه به کارکردهای پررنگ اجتماعی این آیین تضاد مضحکی را پیش آورده است. این که پیام اصلی شب یلدا دید و بازدید و شب نشینی و گفت‌وگوست و در این میان با حضور شبکه‌های مجازی این کارکرد مهم به حاشیه رفته است، یلدا حالا محدود شده است به تصویر انار دانه شده روی پروفایل شخصی افراد، به شعرها و ضرب المثل‌هایی که پست می‌شود در صفحات شخصی اینستاگرام یا پیامک می‌شود به گوشی‌های هوشمند در دستانمان. آش آنقدر شور می‌شود که حالا چند سالی است با نزدیک شدن به شب یلدا، پویش‌هایی در همین شبکه‌های مجازی به راه می‌افتد که خواهان این هستند در شب یلدا تلفن‌های همراه را کنار بگذارند، پویشی که البته از پیش محکوم به شکست است، چرا که پیوستن به آن و عمل کردن به این پویش هم مستلزم استفاده از همین تلفن‌ها و شبکه‌های مجازی است.

میثم اسماعیلی

جامعه