جواد محرمي
دكتر حبيب زماني محجوب، مسئول پژوهشكده سياسي پژوهشگاه علوم انساني امام صادق(ع) وابسته به نمايندگي ولي فقيه در سپاه، در گفت و گويي با «جوان» به توصيف ابعادي از فعاليت‌هاي اين پژوهشگاه پرداخته است.
توضيحي درباره سابقه پژوهشگاه امام صادق(ع) بدهيد.
پژوهشگاه امام صادق (ع) يكي از قديمي‌ترين مراكز پژوهشي شهر قم است. هدف از ايجاد اين مركز تأمين محتواي فرهنگي و ديني رزمنده‌هاي دفاع مقدس در مجموعه سپاه بود كه نخستين مسئول اين مركز شهيد محلاتي، در سال 1359 به دستور امام راحل آن را راه‌اندازي كرد. نام ابتدايي آن هم مركز بررسي و تحقيقات عقيدتي- سياسي بود. اين مركز در سال سال 1373 با تأييد رسمي وزارت علوم به پژوهشكده تحقيقات اسلامي تبديل شد.
چه فعاليت‌هايي در اين پژوهشگاه انجام مي‌شود؟
تا سال 1393 اين پژوهشكده عمدتاً بسيج و سپاه را تغذيه فكري و محتوايي مي‌كرد اما با تبديل پژوهشكده به پژوهشگاه با حكم مقام معظم رهبري در سال 1393، دامنه فعاليت پژوهشگاه همه نيروهاي مسلح را دربرگرفت و پژوهشگاه موظف به تأمين نياز پژوهش‌هاي علوم انساني و اسلامي تمام نيروهاي مسلح شد. البته يكي از اصلي‌ترين كارهاي پژوهشگاه تهيه متون آموزشي مورد نياز نيروهاي مسلح شامل وزارت دفاع، ارتش، نيروي انتظامي و مجموعه سپاه و بسيج است كه تهيه و تدوين اين متون نيز بر عهده مركز تدوين متون پژوهشگاه است. پژوهشگاه امام صادق (ع) افزون بر مركز متون و انديشكده مطالعات راهبردي و آينده‌نگاري، سه پژوهشكده دارد: پژوهشكده علوم سياسي، الهيات و معارف اسلامي و پژوهشكده فرهنگي و اجتماعي. 21 نفر عضو هيئت علمي و حدود60 پژوهشگر در مراكز مختلف علمي پژوهشگاه مشغول تحقيق و پژوهش هستند.
براي جذب پژوهشگر و عضو هيئت علمي چه معيارهايي داريد؟
فراخوان‌هايي در داخل نيروهاي مسلح انجام مي‌شود. گاهي از طريق روزنامه صبح صادق اطلاع‌رساني مي‌كنيم. اعضاي داوطلب اين پژوهشگاه، در صورت داشتن رزومه علمي مناسب، ابتدا بايد به عضويت سپاه دربيايند. در آغاز جذب افراد به صورت پژوهشگر است، پس از چند سال پژوهش اگر امتيازات پژوهشي اعلام شده وزارت علوم را كسب كردند، عضو هيئت علمي مي‌شوند. البته پژوهشگران شاغل در نيروهاي مسلح در صورت داشتن امتيازات لازم و رزومه مناسب مي‌توانند به پژوهشگاه منتقل شوند و روال عضويت هيئت علمي آنان سريع‌تر خواهد بود.
در كشور ما تقريباً در همه حوزه‌ها ما با حلقه مفقوده‌اي به نام پژوهش مواجه هستيم. سرفصل سوژه‌هاي پژوهشي را شما به افراد ارائه مي‌دهيد يا اينكه خود افراد سوژه‌ها را انتخاب مي‌كنند؟
پژوهشگاه امام صادق(ع) در حوزه پژوهش مأموريت‌محور است. به اين معني كه نيروهاي مسلح نيازهاي پژوهشي و مسائل خود را به پژوهشگاه اعلام مي‌كنند. براي مثال قصد دارند ببينند وضعيت اعتقادي و ديني نيروهاي وظيفه آنان چگونه است؟ بر اين مبنا طرحي تهيه مي‌شود و تحقيقي صورت مي‌گيرد. البته گاه برخي موضوعات را خود پژوهشگاه شناسايي مي‌كند و انجام مي‌دهد مانند پروژه فرايند تحقق تمدن نوين اسلامي كه در پژوهشكده سياسي در حال انجام است.
محور پژوهش‌هاي پژوهشگاه چيست؟
تحقيقات و پژوهش‌ها به چند شكل است: گاه متن آموزشي است كه معمولاً يك فرد آن را مي‌نويسد و بيشتر جنبه تأليفي دارد. گاه متن مطالعاتي است، براي مثال مجموعه‌اي در مورد اديان، مذاهب و فرق سوريه يا لبنان و متقاضي متن مي‌شود. اين متون نيز بيشتر قالب تأليفي دارند يعني محقق با استفاده از منابع موجود متني را تهيه و تدوين مي‌كند اما پژوهش‌هاي تحقيقي ما كه تحت عنوان پروژه يا طرح پژوهشي از آنها ياد مي‌كنيم، معمولاً به شكل گروهي انجام مي‌شود؛ يعني يك نفر مي‌شود مدير پروژه و دو الي سه نفر با او همكار مي‌كنند. البته هنوز شاكله كار تيمي، به اصطلاح غربي «تيم ورك»، در كشور ما شكل نگرفته و به غناي كافي نرسيده است.
آسيب پژوهش‌هاي ما در كشور چيست؟
متأسفانه جامعه ما خيلي پژوهش‌محور نيست. جوري جامعه را بار آورديم كه اگر براي مثال تيم ملي فوتبال به جام جهاني نرود همه عزا مي‌گيرند، اما درباره پژوهش و نتايج آن اصلاً دغدغه‌اي ديده نمي‌شود. در واقع نه مطالبه‌اي جدي از سوي محققان و نه اراده‌اي از سوي مسئولان در اين زمينه وجود دارد كه ارزش كار پژوهشي در جامعه به معناي واقعي ارج نهاده شود. ما در حوزه پژوهش با دو آسيب جدي روبه‌رو هستيم: يكي اينكه برخي از پژوهش‌هاي ما بر روش‌هاي علمي و دقيق استوار نيستند، براي مثال پرسشنامه‌ها يا مصاحبه‌هاي ما دقيق انجام نمي‌شوند يا به درستي تحليل نمي‌شوند. در حوزه علوم انساني كه عمدتاً مبتني بر روش‌هاي كيفي است، وضعيت خيلي بدتر است چون تسلط محققان اين حوزه بر اين روش ضعيف است بنابراين يا منجر به حصول نتيجه نمي‌شود يا خروجي‌هاي خوبي از پژوهش‌ها در نمي‌آيد. عمده چنين پژوهش‌هايي به كلي‌گويي ختم مي‌شود بنابراين روشمند نبودن خودش يك آسيب جدي است. شايد بتوان گفت بيش از 90درصد پايان‌نامه‌هاي كشور اساساً روش ندارند؛ يك موقع مي‌بينيد دانشجو فرسنگ‌ها با سوژه و هسته اصلي بحث فاصله گرفته و كسي هم نبوده او را به راه درست هدايت كند. در نتيجه حاصل چنين پژوهش‌هايي، نه تنها منجر به برداشتن موانع نمي‌شود، بلكه موانع تازه‌اي هم مي‌تواند ايجاد كند. مشكل ديگر عدم‌اشراف و آگاهي و استفاده از مباحث اسلامي و ديني و بهره‌مندي از رويكردهاي غربي مانند رويكرد پوزيتيويستي است. اينها عمدتاً بر روش مسلط هستند ولي بر منابع و مباني ديني مسلط نيستند بنابراين در راهي كه انديشمندان غربي پيش روي آنها نهاده‌اند، قدم بر مي‌دارند.
وضعيت پژوهش‌هاي پژوهشگاه امام صادق(ع) را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟ آيا نظارتي بر انجام دقيق پروژه‌هاي انجام مي‌شود؟
ما كميته و كميسيون علمي داريم براي اينكه طرح‌هاي پژوهشي راكه ارائه مي‌شود، مورد بررسي قرار دهند. وقتي پروژه پژوهشي به فرد واگذار شد يك ناظر علمي تعيين مي‌كنيم. اگر ناظر علمي و ناظر نهايي تأييد كرد بايد پژوهشگر از پژوهش خود در حضور رده كاربر دفاع بكند. در مراحل آماده‌سازي نيز ويرايش و كنترل نهايي انجام مي‌شود.
درباره پژوهشكده علوم سياسي توضيحاتي مي‌فرماييد؟
پژوهشكده علوم سياسي خود شامل سه گروه است: مسائل ايران و انقلاب اسلامي، انديشه سياسي اسلام و مطالعات منطقه‌اي و جهان اسلام. يك مجله علمي - پژوهشي با عنوان پژوهش‌هاي سياست اسلامي داريم كه دو فصلنامه است كه در تمامي سايت‌هاي معتبر علمي مانند نورمگز، مگ ايران و ... نمايه مي‌شود. اين مجله كاملاً تخصصي در حوزه سياست و اسلام منتشر مي‌شود و ويترين ما در مجامع پژوهشي است.
مهم‌ترين آثار سياسي تهيه شده در پژوهشكده را نام ببريد.
افزون بر متن‌هاي گوناگون سياسي، از سال 1378 دو كلان پروژه آغاز شد: يكي جريان‌شناسي سياسي احزاب است كه خروجي آن 13 جلد كتاب با عناويني چون جامعه روحانيت مبارز، مجمع روحانيون مبارز، حزب مؤتلفه اسلامي، حزب كارگزاران سازندگي، حزب مشاركت و ... است. اين پژوهش بر مبناي منابع كتابخانه‌اي و گاه مصاحبه با مسئولان احزاب انجام شده است. بسيار سعي شده است با رعايت بي‌طرفي و بدون موضعگيري انجام شود. متأسفانه تبليغات ما در معرفي اين آثار خوب نبوده است. البته در حوزه نيروهاي مسلح ديده شده اما در مجامع علمي معرفي نشده است. بدون شك اين كتاب‌هاي جريان‌شناسي سياسي احزاب در نوع خود در كشور بي‌نظير است و براي همه جناح‌ها و طيف‌ها مفيد خواهد بود.
كلان پروژه ديگر جريان‌شناسي فكري-سياسي ايران معاصر بود كه تحت نظر دكتر موسي حقاني انجام شد و در قالب آن جريان سلفي‌گري، عقلانيت اسلامي، انجمن حجتيه، بهائيت و فمنيسم تحليل و بررسي شد. هر يك از جريان‌ها در قالب يك كتاب، و خلاصه‌اي هم از مجموعه پنج جلدي چاپ شده است.
موج چهارم جنگ نرم از دكتر سيامك باقري در حوزه جنگ نرم و پايداري و ناپايداري گفتمان‌هاي سياسي در ايران نوشته دكتر عزيزخاني از كتاب‌هاي خوب پژوهشكده سياسي پژوهشگاه امام صادق(ع) است كه در آن گفتمان حضرت امام (ره) به عنوان گفتمان معيار مورد نظر قرار گرفته است و نزديكي و دوري گفتمان‌هاي دولت‌هاي مختلف در جمهوري اسلامي با اين گفتمان معيار مورد بررسي قرار گرفته است.
اگر شخصي از بيرون پژوهشي را انجام دهد كه با رويكردهاي شما همخواني داشته باشد، شما استقبال مي‌كنيد؟
اگر در راستاي پروژه‌هاي جاري ما باشد، حتماً استفاده مي‌كنيم. نشر زمزم هدايت وابسته به پژوهشگاه امام صادق(ع) نيز براي چاپ اين آثار آماده همكاري است. در پايان يادآور مي‌شوم پژوهشگاه علوم اسلامي امام صادق(ع) در خيابان شهيد محلاتي قم، آماده هر نوع همكاري با محققان و اساتيد و صاحب‌نظران علوم اسلامي و انساني است.