یان ریپْکا (Jan Rypka)، خاورشناس نامدار چک و صاحب تحقیقات بسیار درباره زبان، ادبیات و فرهنگ ایران، در ۲۸ ماه مه ۱۸۸۶ در شهر کرومریژ به دنیا آمد. وی از نوجوانی با خواندن آثار ترجمه‌شده‌ای از خاور زمین، مانند افسانه‌های «هزار و یک شب»، علاقه‌مند به آشنایی با فرهنگ ایران و ترکیه شد و پس از تحصیلات متوسط به تحصیل در خاورشناسی روی آورد. به وین رفت و در دانشگاه آن شهر در رشته آشورشناسی ثبت‌نام کرد و برای پیشرفت در این رشته، نخست عبری و سپس عربی آموخت و از این دو زبان متوجه زبان‌های شرقی دیگر شد و به آموختن زبان‌های فارسی و ترکی پرداخت و در سال۱۹۱۰ از دانشگاه وین به دریافت درجه دکتری در زبان‌های عربی، فارسی و ترکی نایل آمد. ریپکا نخست برای تأمین معاش به ترجمه داستانی از معلم ناجی افندی با عنوان «کودکی عمر» دست زد. سپس به تحقیقاتی درباره دو شاعر بزرگ ترک، ثابت و باقی، پرداخت.
سرانجام در چاپخانه‌ای که به نشر کتاب‌های شرق‌شناختی شهرت داشت، به‌کار مشغول شد. پس از ده سال کار در این چاپخانه و کسب تجربه فراوان در صنعت چاپ و آشنایی با رشته‌های مختلف علمی، در ۱۹۲۱ کاری در دانشگاه پراگ به دست آورد؛ ولی اندک‌زمانی به استانبول رفت و به مدت یک سال (۱۹۲۱ـ۱۹۲۲) در ترکیه به تحقیق پرداخت.
او در ضمن تحقیق متوجه شد که شعر کهن ترکی انعکاسی از شعر فارسی است. این بود که دیگر دست از گنجینة بی‌پایان ادب فارسی نکشید. در ۱۹۲۵ دانشیار زبان و ادبیات فارسی و ترکی دانشگاه پراگ شد. در تأسیس و گسترش «مؤسسه خاورشناسی چکسلواکی» این دانشگاه سعی بسیار کرد و در مقام مدیر سلسله انتشارات بخش ادبی این مؤسسه، به نام «مونوگرافی آرشیو شرقی»، به نشر کتاب‌های علمی بسیار معتبری توفیق یافت.
همه مطالعات خاورشناسی ریپکا تحت‌الشعاع تحقیقات او درباره ایران بود. او همه جا از تاریخ، فرهنگ و مردم ایران با عشق تمام یاد می‌کند. در سال ۱۳۱۲ش برای شرکت در «هزاره فردوسی» به ایران آمد و یک سالی به مطالعه تاریخ و فلسفه و آشنایی با دانشمندان ایران گذراند و از جمله به مدت دو ماه سفری تحقیقاتی به کرمان کرد.
سی سال بعد، در بهار ۱۳۴۲ باز به ایران آمد، در دانشگاه‌های تهران و تبریز درباره «حافظ» و «خاقانی» سخنرانی کرد و از دانشگاه تهران دکتری افتخاری دریافت کرد.
ریپکا به دریافت درجه دکتری افتخاری از دانشگاه سوربُن در فرانسه، نشان «لژیون دونور» از دولت فرانسه و نشان عالی از جمهوری چکسلواکی نیز نایل آمد. به علاوه، به عضویت فرهنگستان ایران و فرهنگستان‌های چکسلواکی، لهستان، شوروی و آلمان انتخاب شد.
آثار علمی
در میان شعرای ایرانی علاقه خاصی به «نظامی گنجوی» و آثار او داشت و بخش مهمی از تحقیقات خود را به این شاعر و چاپ انتقادی آثار او اختصاص داد. به گفته وحید دستگردی، او نخستین دانشمندی است که به ابیات الحاقی در خمسه نظامی پی برده است. نُه سال تمام بر سر مقابله نسخ خطی «هفت‌پیکر» صرف وقت کرد و سرانجام آن را به اسلوبی بسیار زیبنده به طبع رساند. به عقیده او، هفت‌پیکر بزرگترین شاهکار منظوم در سراسر ادبیات فارسی و شاید تمام جهان است. وحید خود معترف است که ریپکا مقدار زیادی از زحمت او را در تصحیح هفت‌پیکر کم کرد. بی‌سبب نیست که این نظامی‌شناس ایرانی، ریپکا را با عنوان «مِهین مستشرق دانشمند نظامی‌پرست» وصف کرده است!
ریپکا چندین مقاله، رساله و کتاب درباره ادبیات فارسی و دانشمندان و شاعران ایران تألیف کرده است؛ از جمله مقالات او «بحر متقارب اشعار حماسی فارسی»، «مطالعه تطبیقی شاهنامه، یوسف و زلیخا و گرشاسب‌نامه»، «بابا افضل کاشی»، «ابن‌یمین»، «لبیبی»، «فرخی»، «ضرب‌المثل در لیلی و مجنون»، «هفت شاهدخت نظامی» است.
او علاوه بر تحقیقاتی درباره شعر و شعرای کهن ایران و ترجمه پاره‌ای از آثار آنان، مانند «بهارستان» جامی، غزلیات نظامی، «هفت‌پیکر» نظامی(با همکاری بعضی از بهترین شاعران چک) و منتخبی از اشعار شعرای دیگر فارسی‌زبان به نویسندگان معاصر ایرانی نیز توجه داشته است.
یکی از کتاب‌های ریپکا، به نام زائر ایران یا «زیارت ایران» (۱۹۳۴)، به ایران معاصر غیر از جنبه ادبی آن پرداخته است.
مهمترین اثر او که خدمت بزرگی به زبان و ادب فارسی به‌شمار می‌آید، «تاریخ ادبیات ایران» است که با همکاری تنی چند از خاورشناسان هم‌میهن خود در ۱۳۳۵شر۱۹۵۷م تألیف کرد. او نه تنها بخش اعظم این کار را خود انجام داد، بلکه ویرایش کل آن را نیز برعهده داشت.
به مناسبت هشتادمین سال تولد او، مجموعه‌ای شامل ۲۹ مقاله به انگلیسی، درباره زبان و ادبیات فارسی و تاجیکی به کوشش دوستان و شاگردان او تهیه شد که در ۱۹۶۷ جزو نشریات آکادمیایی پراگ به چاپ رسید.
*دانشنامه زبان و ادب فارسی (با حذف منابع)