صاحب‌خبر - محمدرضا ستاری
همانطور که سفر غیرمنتظره بود، خبر نیز غیر منتظره بود. ولادمیر پوتین رئیس فدراسیون روسیه روز گذشته در حالی که قصد سفر به مصر را داشت، در مسیر پرواز به قاهره در لاذقیه سوریه فرود آمد و ضمن دیدار با بشار اسد در پایگاه هوایی حمیمیم، خروج نیروهای کشورش از سوریه را اعلام کرد. پوتین در سخنان خود تصریح کرد که نیروهای ما با پیروزی سوریه را ترک می‌کنند و اگر تروریست ها بار دیگر سر بلند کنند چنان ضربه ای بر آنان وارد می کنیم که تاکنون تجربه نکرده اند. وی همچنین تاکید کرد که همچنان پایگاه هوایی حمیمیم در استان لاذقیه و پایگاه دریایی خود را در بندر طرطوس حفظ خواهد کرد.
نحوه ورود روس‌ها به بحران سوریه
پس از گسترش ابعاد بحران در سوریه و همزمان با تضعیف نیروهای دولتی در جنگ داخلی این کشور و همچنین باز شدن پای سایر بازیگران منطقه‌ای به میدان سوریه، دولت بشار اسد با از دست دادن بخش زیادی از سرزمین‌های تحت کنترل خود، تنها سعی در حفظ دمشق و اطراف آن را داشت. در این وضعیت که بسیاری از کارشناسان معتقد بودند که دولت سوریه تنها به دمشق و اطراف آن بسنده کرده و باید فکری به حال سایر مناطق سوریه و همچنین نحوه برخورد با تروریست‌های مستقر در سوریه کرد. در این میان در مهرماه سال 94 ورود روس‌ها به عرصه میدانی این کشور، برگ دیگری از تحولات را در سوریه رقم زد. روس‌ها توانستند با استفاده از نیروهای هوایی خود در سوریه و همچنین کمک ایران و حزب‌الله لبنان، علاوه بر ضربات شدید به گروههای تروریستی، موقعیت دولت اسد را نیز به میزان قابل توجهی ارتقاء داده و آنها را در بازپس‌گیری مناطق مهمی همچون حلب، شمال غربی و همچنین دیرالزور در شرق سوریه یاری کنند. طبق اعلام وزارت دفاع روسیه، از زمان ورود این کشور به جنگ سوریه در دو سال گذشته، حدود یکصدهزار مرکز تروریستی در خاک سوریه مورد هدف قرار گرفته و بیش از سی هزار پرواز نیز برای سرکوب تروریست‌ها انجام شده است. همچنین از زمان همکاری نزدیک ایران و روسیه در سوریه، بیش از 95 درصد از خاک این کشور آزاد شده و اکنون دولت اسد در مستحکم‌ترین وضعیت خود در طول هفت سال گذشته قرار دارد.
بازی برد- برد روسیه در میدان سوریه
با تحولات سوریه گرفته در عرصه میدانی سوریه به خصوص طی چند ماه گذشته که گروههای تروریستی زیر شدیدترین ضربه‌ها قرار گرفته و گروه داعش نیز به عنوان کابوس منطقه عملاً خلافت سرزمینی خود را از دست داده است، روس‌ها تاکنون پیروز میدان بحرانی منطقه بوده‌اند. آنها با ورودشان به سوریه با یک تیر دو نشان زدند. هم اینکه در عرصه داخلی نوعی اعتبار برای روسیه و شخص پوتین پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و افول نقش بین‌المللی مسکو به ارمغان آمد و هم آنها توانستند تسلیحات خود را در یک میدان واقعی نبرد آزمایش کرده و ارتقاء دهند.
از سوی دیگر، ورود به جنگ سوریه بهانه‌ای برای حضور مستمر روس‌ها در منطقه خاورمیانه بود. آنها اکنون به عنوان فاتح علاوه بر تحکیم مواضع در منطقه، پایگاه سنتی خود در بندر طرطوس را در اختیار و همزمان پایگاه هوایی حمیمیم در لاذقیه را نیز به عنوان مقر هوایی تحت کنترل دارند.
تدارکی برای روند سیاسی آینده در سوریه
حال روس‌ها در فکر تدارک شروع یک روند سیاسی برای آینده سوریه هستند. ماه آینده قرار است که در سوچی بخش قابل توجهی از مخالفان و گروههای سوری گرد هم آیند تا در مورد قانون اساسی و نحوه مشارکتشان در دوران پسا داعش به گفت و گو و رایزنی بپردازند. روس‌ها اکنون علاوه بر شرق سوریه، نفوذ زیادی در مناطق غربی و همچنین شمال سوریه دارند. طبق اخبار تایید نشده آنها با آمریکا بر سر خودمختاری کردهای سوری به توافق رسیده‌اند. امری که تقریباً برای ترکیه کابوس محسوب می‌شود، اما آنها نیز هنوز در این مورد اظهار نظری نداشته‌‌اند.
آنچه مشخص است، در دور جدید مذاکرات سیاسی سوریه، آمریکا یکی از شرکای روسیه خواهد بود. رهبران دو کشور در حاشیه اجلاس سران سازمان همکاری‌های اقتصادی آسیا- پاسفیک، بیانیه مشترکی را منتشر کردند که در آن بر لزوم ایجاد یک فرآیند سیاسی تاکیده شده بود. طبق این بیانیه بشار اسد متعهد می‌شود، مطابق قطعنامه‌های شورای امنیت، مقدمات اصلاحات قانون اساسی و شرایط را برای برگزاری انتخابات آزاد مهیا سازد. به همین دلیل است که کارشناسان معتقدند، سوریه پسا داعش به عنوان صحنه نقش آفرینی دو قدرت بین‌المللی در حال گام نهادن به مرحله جدیدی از تحولات است.
تحلیل معادلات سوریه
با شکست داعش و از دست رفتن سرزمین‌های آن، نباید از این موضوع غافل شد که بروز و ظهور نیروهای افراط‌گرا در خاک سوریه، دارای یک ریشه اجتماعی عمیق است. پایه تفکرات داعش در میان جوامع منطقه است، جایی که بحران‌های اقتصادی و اجتماعی با پیوند خوردن به دولت‌های ورشکسته و سرکوب‌گر، توده‌های مردم محروم و رنج دیده را به سمت گروههای افراطی به عنوان منجی سوق داد.
آمارها گویای آن است که در حال حاضر بیش از دوهزار گروه تروریستی در سوریه فعال هستند. این امر علاوه بر دشوار ساختن مهار و مبارزه با آنها، اهرم مناسبی برای بهره‌گیری بازیگران شکست خورده در عرصه میدانی سوریه است. به همین دلیل است که پوتین دیروز با زیرکی اعلام می‌کند: اگر بار دیگر تروریست‌ها در سوریه سربلند کنند، چنان ضربه‌ای با آنان وارد می‌کنیم که تاکنون تجربه نکرده باشند. این پیام با توجه به شرایط سوریه به معنی آن است که تا تروریست‌ها هستند، حضور ما در منطقه و خاک سوریه ادامه خواهد داشت. تا چه زمانی؟ زمانیکه تروریست‌ها از بین بروند. چه زمانی این دو هزار گروه تروریستی از بین می‌روند؟ خدا می‌داند.
واماندگان میدان سوریه
آن زمان که برخی کارشناسان و مقامات کشورمان تاکید داشتند که بحران‌های منطقه، باید در منطقه حل شده و امنیت از خارج خریدنی نیست، به فکر این روزها بودند. حال شرایط از دست بازیگران منطقه خارج شده و دو قدرت بین‌المللی حاضر و ناظر تحولات سوریه به نفع منافع خودشان هستند. سوریه تا همینجای کار نیز تمامی زیر ساخت‌هایش نابود شده و بحران امنیتی آن با توجه به وضعیت گروههای تروریستی تا آینده نزدیک قابل حل و فصل نخواهد بود. از سوی دیگر، صدها هزار کشته و میلیون‌ها آواره آنچنان آسیب اجتماعی به سوری‌ها وارد ساخته که با توجه به شرایط وخیم اقتصادی و هزینه هنگفت بازسازی مجدد کشور، نمی‌توان دورنمایی امیدوارکنننده برای مدیریت آنها در نظر گرفت. همچنین مهار داعش تنها یک بخش از مدیریت بحران سوریه است. اکنون با توجه به شرایط گروههای مختلف درگیر در این کشور، هر گونه لغزش مجدد، می‌تواند مقدمات بحران داخلی دیگری را، اینبار از نوع جنگ قدرت شعله‌ور سازد.
در چنین وضعیتی تنها ابتکار عمل از دستان مردم سوریه به عنوان تصمیم‌گیران اصلی و همسایگان منطقه‌ای به عنوان بازیگران محق در مدیریت بحران خارج شده است، جایی که اکنون هر شرایطی باید با راهبردهای روسیه و آمریکا در سوریه مطابق باشد تا به نتیجه برسد.∎