هر روز همه ما شاهد بروز خشونت در فضای مجازی هستیم؛ از مشاجره و فحاشی تا حمله به صفحات شخصی افراد سرشناس و حتی خشونت‌هایی که از این فضا آغاز می‌شوند و به جهان واقعی راه پیدا می‌کنند.
تقریبا کسی نیست که از فضای مجازی استفاده کند و شاهد فحاشی، شاخ و شانه کشیدن یا به اصطلاح کل‌کل‌ها در این فضا نباشد. این موارد بعلاوه مسخره کردن و ساخت کلیپ‌های تحقیرآمیز که نوعی خشونت روانی محسوب می‌شود، به معمولی‌ترین سرگرمی‌های دنیای مجازی بدل شده‌اند.
کارشناسان درباره علل و ریشه‌های این خشونت و نسبت و رابطه بین فضای مجازی و گسترش خشونت در دنیای واقعی به نکاتی قابل تامل اشاره می‌کنند.
برون‌افکنی در رسانه‌های اجتماعی
دکتر حسینعلی افخمی، مدرس رشته ارتباطات، خشونت در فضای مجازی را دنباله پرخاشگری و خشونت در جامعه می‌داند و معتقد است آنچه در فضای مجازی شاهدیم برآمده از جامعه واقعی است، با این تفاوت که در فضای مجازی فرصت و امکان بروز آن بیشتر از جامعه واقعی فراهم است.
به اعتقاد این استاد ارتباطات، رشد خشونت و پرخاشگری در جامعه واقعی اتفاق افتاده و در جامعه هم کاملا این رشد مشهود است، اما در فضای مجازی به دلایلی چون نبود کنترل‌های اجتماعی و امنیتی این معضل کاملا عیان می‌شود.
این استاد دانشگاه توضیح می‌دهد: دلایل افزایش پرخاشگری و خشونت در جامعه، نیازمند مطالعات و بررسی‌های دقیق توسط متخصصان حوزه‌های مختلفی چون روان‌شناسی و جامعه‌شناسی است، ولی نشانه‌های خشونت‌های فضای مجازی حکایت از افزایش افسردگی و کاهش آستانه تحمل افراد جامعه دارد.
این استاد ارتباطات تاکید می‌کند: در چنین شرایطی، فضای مجازی به جایی برای برون‌افکنی خشم و خشونت بدل می‌شود و از آنجا که نظارت و کنترل زیادی در این فضا وجود ندارد و افراد می‌توانند در صورت لزوم هویت خود را پنهان کنند، آزادانه‌تر و بیشتر از آنچه در جامعه واقعی می‌بینیم، خشم و نارضایتی‌شان را به شیوه‌های مختلف در رسانه‌های اجتماعی بروز می‌دهند.
آینه‌ای در برابر جهان واقعی
دکتر امیر عبدالرضا سپنجی، مدرس ارتباطات، فضای مجازی را آینه‌ای در برابر زندگی واقعی می‌داند و تاکید دارد تمام رخدادهای این جهان کاملا واقعی است.
این پژوهشگر ارتباطات با اشاره به رشد میزان خشونت و پرخاشگری در جامعه، درباره بروز آن در فضای مجازی توضیح می‌دهد: خشونت در فضای سایبری، تابعی از زیست روزمره ماست و اگر کسی در دنیای واقعی آرام است در فضای سایبری و رسانه‌های اجتماعی نیز آرام ظاهر می‌شود، اما کسی که به لحاظ روحی احساس تلاطم، تنش و عصبیت دارد، در فضای سایبری خودش را براحتی بروز می‌دهد.
به اعتقاد دکتر سپنجی، خشونت یک تابع است نه یک متغیر اصلی. وی توضیح می‌دهد: در هرم مازلو (هرم سلسله مراتب نیازهای مازلو) نیازهای انسانی طبقه‌بندی شده و ارضا نشدن تک‌تک این نیازها می‌تواند خشم و عصبیت ایجاد کند. انسان می‌تواند حتی بر اثر گرسنگی دچار خشم شود چه رسد به برآورده نشدن نیازهای متعدد مانند شغل، مسکن و تشکیل خانواده.
براساس توضیحات این مدرس ارتباطات، خشونت در فضای مجازی راهی است برای برون‌ریزی و انتقال مشکلات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و توضیح می‌دهد: فضای سایبری نسبتی با خشونت ندارد و عامل ایجاد خشونت نیست. پرونده‌های نزاع و خشونت در قوه قضاییه این گفته را تاکید می‌کند، اما فضای مجازی بستری است که افراد می‌توانند براحتی، بدون نگرانی از شناخته شدن دست به پرخاشگری و خشونت کلامی بزنند.
تاثیر متقابل جهان واقعی و مجازی
دکتر عالیه شکربیگی به عنوان جامعه‌شناس، فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی را یک شمشیر دولبه توصیف می‌کند که می‌تواند بستری برای بروز و ظهور پرخاشگری و خشونت باشد و نیز فرصتی برای تمرین تعامل، گفت‌وگو و مدارا.
این مدرس دانشگاه معتقد است از فضای مجازی حتی می‌توان برای اصلاح جامعه واقعی نیز بهره گرفت و از تبدیل این فضا به مکانی برای بازتولید رفتارهای خشن و پرخاشگری جلوگیری کرد به شرط این که مسئولان و متولیان ابتدا این فضا را سامان بدهند و زمینه آموزش مهارت‌های اخلاقی را فراهم کنند.
وی ضمن تاکید بر اهمیت آموزش سواد رسانه‌ای به مخاطبان می‌افزاید: مردم باید درباره شکل ارتباطات و گستردگی آن در فضای مجازی اطلاعات داشته باشند تا درصدد مقایسه بر نیایند. همچنین استفاده مداوم و بدون برنامه از این فضا یا قرار گرفتن در معرض هر نوع اطلاعاتی در آن می‌تواند خشونت‌زا باشد، اما ریشه این خشم در خانواده و نهادهای آموزشی قابل ردیابی است.
دکتر شکربیگی در این باره توضیح می‌دهد: خشونت و پرخاشگری در فضای اجتماعی و رسانه‌های اجتماعی از جهان واقعی به این فضا کشیده شده است. متاسفانه نهاد خانواده و مدرسه به محل زایش خشونت بدل شده‌اند؛ نهادهای آموزشی نابرابری‌ها و طبقه‌بندی‌ها در آموزش را دامن می‌زنند و خانواده‌ها به دلیل مشکلات اقتصادی و معیشتی به جایی برای قضاوت، مقایسه کردن و اظهار نارضایتی بدل شده‌اند.
این استاد جامعه‌شناسی، به تاثیر متقابل فضای مجازی و واقعی در افزایش خشونت و پرخاشگری اعتقاد دارد و توضیح می‌دهد: خشونت و پرخاشگری در جهان واقعی تولید و در فضای مجازی بازتولید می‌شود و این دو بر هم تاثیر دارند. با این تفاوت که در فضای مجازی عامل کنترل‌کننده وجود ندارد و به طور طبیعی میزان بروز خشونت در آن بالاتر است.
وی هویت‌های مخدوش و رها‌شدگی فضای مجازی را امکانی برای بروز خشونت بیشتر به شکل‌های متنوع می‌داند و در این‌باره می‌گوید: در این فضا افراد حق خودشان می‌دانند هر کسی را داوری کنند و در برابر هر چیز که خلاف میل آنها باشد واکنش عصبی بروز بدهند و می‌توانند با هویت‌های جعلی دست به هر واکنشی بزنند.
به اعتقاد دکتر شکربیگی، لازم است برای کنترل این فضا قوانینی تصویب شود، اما مهم‌تر از آن باید علل و ریشه‌های افزایش خشونت در فضای واقعی بررسی شود.
وی به نقش رسانه‌های سنتی ازجمله صدا و سیما و نهادهای متولی آموزش عمومی اشاره می‌کند و می‌افزاید: فضای مجازی در صورت افزایش سواد کاربران، می‌تواند حتی به عنوان ابزاری برای کاهش خشونت مورد استفاده قرار بگیرد؛ جایی که مردم در آن مسائل و مشکلاتشان را مطرح و تعامل و مدارا با یکدیگر را تمرین کنند.
آذر مهاجر