صاحب‌خبر - سمیرا ابراهیمی
در زمان مدیریت اجرایی تیم احمدی نژاد در دولت نهم، طرح اعطای یارانه نقدی به خانوارها و حذف یارانه از کالاهای مصرفی و حامل های انرژی کلید خورد. البته این طرح در مجلس همواره با مناقشاتی روبرو بود و به عمر دولت هشتم قد نداد. هرچند در ادامه کار تیم احمدی نژاد در دولت دهم، این طرح به سرانجام رسید و در زمستان ۸۸ این طرح با تعدیلاتی از سوی مجلس تصویب شد.
چرا یارانه نقدی؟
سابقه پرداخت یارانه در ایران از دوره صفویه با تخفیف‌های مالیاتی شروع شد. این کار در دوره سلسله قاجار یارانه‌های تولیدی به شکل اعطای بذر و مساعده به کشاورزان اختصاص داشت. در سال 1311 تا سال 1321 دولت پهلوی با تصویب قانونی تاسیس سیلو در تهران به منظور ذخیره گندم و خرید غله از کشاورزان برای مقابله با کمبودهای احتمالی را شروع کرد. در سال 1315 تولید گندم به دلیل آب و هوای مساعد زیاد شد و قیمت گندم به دلیل تولید زیاد کم شد، دولت با قیمت بالا گندم را از کشاورزان خرید و نان ارزان را در اختیار گروه‌های کم درآمد شهری گذاشت.
حال آن که یارانه به مفهوم کنونی در دهه 1340 به گوشت و آرد (نان) پرداخت می‌شد. تا سال 1351 این مقدار خیلی کم بود و با شوک‌های نفتی اوایل دهه 1350 و افزایش قیمت نفت این یارانه‌ها افزایش چشمگیری یافت.
هدفمند سازی یارانه‌ها با روش واریز یارانه نقدی، یکی از بندهای 7 گانه طرح تحول اقتصادی بود و در واقع هدف‌گذاری دولت وقت بر این اساس بود که بتواند با این طرح از رانت‌های پیش آمده در نظام‌های پرداخت یارانه غیرنقدی جلوگیری کند. دیگر هدفی که دولت در این مقوله به دنبال آن بود، آزادسازی قیمت‌ها در اقتصاد کشور بود که باعث کاهش تعیین دستوری قیمت شده و توان رقابت را به بخش خصوصی می‌داد. در این صورت انگیزه‌های بخش خصوصی برای فعالیتی تولیدی افزایش یافته و اقتصاد مولد، جای خود را در سیستم اقتصادی کشور باز می‌کرد. همچنین انتظار می‌رفت که با پرداخت نقدی یارانه‌ها، الگوی مصرف خانوارها عقلایی تر شده و به ویژه در بخش مصارف حامل های انرژی دقت نظر بیشتری صرف شود.
پرداخت یارانه‌ها به شیوه غیرنقدی موجب شده بود که در بیشتر موارد بازار سیاه برای کالاهای یارانه‌ای شکل بگیرد. برای نمونه میتوان به بن‌های مختلف کارمندی اشاره کرد، اما با نقدی شدن یارانه ها و پرداخت به خانوارها، ذات این بازارها منحل می شد.
نتیجه خاکستری 8 سال پرداخت یارانه
آنچه از هدفمندسازی پرداخت یارانه‌ها انتظار می‌رفت، با آنچه که در عمل رخ داد، تفاوت زمین تا آسمان است. هرچند نتایجی همچون از بین رفتن بازارسیاه کالاهای کوپنی مشهود است، اما نمی‌توان رونق پیش نیامده برای بخش مولد اقتصادی کشور را نادیده گرفت. البته تنها هدفمندسازی یارانه ها مانع از رونق اقتصادی در سال‌های اخیر نبود، اما آنچه در طرح تحول اقتصادی برای بهبود تولید در کشور دیده شده بود به نتیجه نرسید و در کنار مواردی همچون افزایش نرخ لجام گسیخته ارز در سال 91، استقراض دولت و افزایش تورم و از همه مهم‌تر تحریم‌های اقتصادی مانع از آن شد که رونقی در بخش تولیدی کشور دیده شود و بتوانیم آن رونق را نشانه هدفمندسازی یارانه‌ها بدانیم.
مخالفت با واریز یارانه نقدی
8 سال از دریافت 45 هزار تومان به ازای هر سر عائله در خانوارهای ایرانی می‌گذرد. این موضوع در 2 انتخابات گذشته باعث حرف و سخن‌ها و وعده‌های زیادی از سوی نامزدهای انتخاباتی شد و میتوان گفت که آرا زیادی را به میدان آورد. اما فارغ از استفاده و سوءاستفاده‌های سیاسی از این موضوع، پیش از شروع این طرح و در زمان اجرای این طرح، همواره بسیاری از اقتصاددانان از معایب بی‌شمار واریز نقدی یارانه‌ها سخن گفتند. مهم‌ترین معضلی که در این سال‌ها، دست به گریبان دولت بود، کمبود بودجه برای پرداخت یارانه‌ها بود و در مقاطعی باعث شد که چندروزی پرداخت یارانه ها به تعویق بیافتد. برای تامین کسری تقریبا ده هزار میلیارد تومانی، در این سال‌ها، گاهی اوقات دولت‌ها قیمت حامل‌های انرژی را افزایش چندباره دادند که البته باعث از هم گسیختگی بیشتر شیرازه اقتصاد رکود زده کشور بود. راهکار دیگر، کاهش تعداد دریافت‌کنندگان یارانه نقدی ابود که این موضوع بارها به ادبیات اول اقتصادی مسئولان اجرایی کشور بدل شده بود. اما به دلایلی که مهم‌ترین آنها ناتوانی در غربالگری اقتصادی یارانه بگیران بود، این کار اجرایی نشد.
در مهرماه سال جاری، یک عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی از تغییر فاز اجرایی هدفمندی یارانه ها در سال 97 خبر داده و گفت: طبق قانون هدفمندی، ۵۰ درصد از درآمد هدفمندی باید به مردم، ۳۰ درصد به تولید و ۲۰ درصد به دولت اختصاص پیدا می‌کند اما در سال‌های گذشته مغایر قانون عمل شده و شاهد این بودیم که دولت ۳۵ هزار میلیارد تومان از محل درآمد هدفمندی را به یارانه نقدی اختصاص داده و ۱۱ تا ۱۲ هزار میلیارد تومان نیز از بودجه عمومی دولت برای یارانه‌های نقدی اختصاص پیدا کرده است.
وی افزود: می‌توانیم با حذف یارانه دهک‌های بالا جلوی پرداخت ۱۲ هزار میلیارد تومان از بودجه عمومی دولت برای یارانه‌های نقدی را بگیریم و این مبلغ می‌تواند صرف کارهای عمرانی
شود.
نماینده مردم لنگرود در مجلس تصریح کرد: همچنین میتوان یارانه دهک‌های اول و دوم و افراد تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی را قدری افزایش داد البته هنوز در این زمینه با دولت به جمع‌بندی نرسیده‌ایم اما امیدواریم تا پیش از ارائه لایحه بودجه به مجلس در این رابطه تصمیم مشترکی بگیریم.
لاهوتی تاکید کرد که دولت و مجلس حذف یارانه دهک‌های بالا و افزایش یارانه دهک‌های پایین در بودجه ۹۷ را در دستور کار دارند.
یارانه نقدی نصف می شود
بررسی لایحه بودجه سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهد در حالیکه تاکنون دولت در هر سال حدود ۴۲ هزار میلیارد تومان بابت یارانه‌های نقدی پرداخت کرده است اما این رقم را برای سال آینده تا ۲۳ هزار میلیارد تومان کاهش داده است. با کاهش ۱۹ هزار میلیاردی هزینه یارانه نقدی باید در انتظار حذف گسترده یارانه بگیران بود.
اگر قرار باشد فقط ۲۳ هزار میلیارد تومان یارانه نقدی ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومانی پرداخت شود باید تا حدود نیمی از یارانه‌بگیران فعلی حذف شوند تا رقم ۲۳ هزار میلیاردی پاسخگوی پرداخت‌های نقدی باشد.
البته این موضوع می‌تواند خبر خوبی برای اقتصاد باشد زیرا اقتصاددانان معتقدند پرداخت یارانه به افراد و اقشاری که نیازی به آن ندارند تنها باعث هدررفت منابع مالی کشور شده است در حالیکه این مبالغ را میتوان صرف امور مهمتری چون سرمایه‌گذاری برای ایجاد شغل کرد.∎