به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، بعد از ورود به مرکز تبادل کتاب تهران واقع در خیابان مظفر شمالی و مشاهده حجم انبوهی از کتاب‌هایی که توسط مردم جهت مبادله به این مرکز سپرده شده بود، تصمیم گرفتم با مدیریت این مجموعه موفق به گفت‌و‌گو بنشینم.
سیدمحمد بحرینیان، مدیر مرکز تبادل کتاب تهران با گلایه از تفکرات سود‌محور در بازار کتاب و کتابخوانی اینطور ادامه داد: «در بسیاری از حوزه‌ها در جهت سودآوری و با تفکر سوددهی حرکت می‌کنیم. اگر‌چه این تفکر، در مجموع تفکر اشتباه و بدی نیست؛ ولی در سطح یک گزاره و عقیده مقدماتی و ابتدایی است و در حد مطرح شدن به عنوان اولویت هیچ اقدامی به خصوص در عرصه فرهنگی و البته کتابخوانی نیست.»
مدیر مرکز تبادل کتاب تهران در رابطه با همین تفکر سودخواهی و سود‌محوری گفت: «وقتی می‌گوییم یارانه گرفتن در حوزه‌ای مذموم است، مثلا در همین حوزه مطبوعات و رسانه که شما فعالیت دارید این باور وجود دارد که اگر رسانه یا مطبوعاتی نتواند هزینه‌های خودش را تامین کند بهتر این است که اصلا نباشد و فعالیت نکند. در زمینه کتاب هم اوضاع بر همین منوال است.»
بحرینیان با اشاره به بررسی تجربه سایر کشورها در زمینه کتاب و کتابخوانی افزود: «یکی از وظایف ما به عنوان فعالان حوزه کتاب این است که در ارتباط با تجربیات موجود در سایر کشورها تحقیق و تفحص و به این تجربیات توجه کنیم و نقاط ضعف و قدرت آنها را ببینیم. ما در امر خصوصی‌سازی در مقایسه با بسیاری از کشورها شرایط خوبی نداریم و به قولی از بقیه عقب‌تر هستیم. اما در کشورهایی نظیر آمریکا و فرانسه و... این موضوع بسیار موفق است. آنها در بسیاری از زمینه‌ها و حوزه‌ها در مسیر خصوصی‌سازی گام برداشته و آنها را خصوصی کرده‌اند. آمریکا در موضوع مهمی چون امنیت راه خصوصی سازه را در پیش گرفته است. در این کشور شرکت‌های خصوصی در حوزه امنیت به صورت پیمانکاری در حال فعالیت هستند. به عنوان مثال شرکت بلک واتر که نامش را بسیار شنیده‌ایم، بعد از حمله آمریکا به عراق طی قراردادی امنیت بسیاری از بخش‌ها و موضوعات را به عنوان یک شرکت خصوصی امنیتی آمریکایی در اختیار گرفت. اما با وجود چنین سیاست‌ها و افعالی در آمریکا، این کشور همچنان در حوزه کتاب یارانه پرداخت می‌کند. به نظر من کتابی قرار نیست خصوصی شود و نباید این اتفاق بیفتد. اگر کتابی هم خوب بود، با استقبال مواجه شد و پرفروش هم شد و توانست سوددهی داشته باشد اتفاق خوب و عالی‌ای است ولی این مساله نمی‌تواند توجیهی باشد بر اینکه حوزه کتاب به سمت خصوصی‌سازی حرکت کند.»
وی با اشاره به اهداف سایر کشورها در جهت حمایت از حوزه کتاب و پرداخت یارانه در این بخش خاطر‌نشان کرد: «در حوزه کتاب باید سرمایه‌گذاری شود. نگاه نباید اینطور باشد که اگر من هزار تومان هزینه کردم فردا دو هزار تومان سود داشته باشم. دلیل کشورهایی نظیر آمریکا برای پرداخت یارانه به حوزه کتاب نگاه سودآوری زودهنگام نیست، دلیل آنها از این حمایت‌ها سرمایه‌گذاری برای سال‌های دور و نگاه بلند مدت است. آنان این تفکر را در‌سر می‌پرورانند که به ازای هر یک دلار هزینه در این بخش از آسیب‌های اجتماعی، بحران‌های مربوط به بیکاری، بحران‌های مربوط به هویت و کم‌تجربگی کاسته خواهد شد و در نتیجه در جهت هویت‌بخشی به جامعه و مردم گام بر‌می‌دارند، چرا که در آینده و با نبود چنین چشم‌اندازی باید هزینه‌های گزافی را بپردازند تا یک انسان مطرود از جامعه حالا به هر دلیلی (کمبود‌های اجتماعی، عدم‌توانایی در ایجاد تعامل با جامعه، کم‌تجربگی اجتماعی و ...) به جامعه بازگردد.»
مدیر مرکز تبادل کتاب تهران ضمن اشاره به جایگاه کتاب و کتابخوانی در بین مردم ایران به سابقه اهمیت و جایگاه خاص این مقوله در گزاره‌های دینی و ملی پرداخت و گفت: «در دین اسلام بارها و بارها مکررا با تعابیر مختلفی در جهت تعلیم و تفکر و تحقیق و ... و گرایش به این موضوعات مهم نکات بسیاری آمده است. هیچ دینی به اندازه اسلام در حوزه فهم و دانش دعوت و توصیه نداشته است و ندارد. در محدوده ملی هم باید گفت نزدیک به 40 سال است که از وقوع انقلاب در کشورمان می‌گذرد؛ انقلابی که بنیانگذار آن صرف نظر از آنکه یک شخصیت برجسته سیاسی و سیاستمدار و رهبر دینی بوده، نویسنده کتاب و شاعری توانمند نیز بوده است که آثار و کتاب‌های متعددی از ایشان به چاپ رسیده و وجود دارد. بعد از فوت ایشان نیز رهبری زمام امور را به دست گرفت که شخصی به شدت پیگیر، مطلع و مصمم در حوزه کتاب و کتابخوانی است. برای فهم بهتر دغدغه‌مندی جدی مقام معظم رهبری در این حوزه هم می‌توان به حکمی که ایشان برای سرافراز رئیس سابق سازمان صداو سیما زدند، اشاره کرد که با استعفای ایشان رهبری برای انتصاب رئیس جدید سازمان صداو سیما، علی عسگری را به آن حکم ارجاع دادند که در آن سه کارویژه مهم برای این سازمان در نظر گرفته شده بود. در کنار دو کارویژه ترویج سبک زندگی دینی و ترویج خانواده‌محوری، ترویج فرهنگ کتابخوانی نیز آمده است که نشان‌دهنده اهمیت بسیار موضوع کتاب و کتابخوانی در رشد جامعه است و نقش هویت‌بخشی و ایجاد انسجام در اجتماع را نیز گوشزد می‌کند.»
بحرینیان در بخش دیگری از صحبت‌هایش به وجود آمارهای متناقض در حوزه کتاب و کتابخوانی اشاره کرد و گفت: «وجود آمارهای متناقض آن هم از سوی نهادهای بالادستی و متولیان اصلی امر کتاب و ترویج کتابخوانی برای مردم آزار‌دهنده است. تا به اینجا هنوز معلوم و مشخص نیست که آمار سرانه مطالعه ایرانی‌ها به تفکیک روز، ماه و سال دقیقا چه مقدار است. از نظر من اعدادی که اعلام می‌شود نباید آنقدر نگران‌کننده باشد. باید گفت ما خیلی هم قابل مقایسه با مردم سایر کشورها مثل ژاپن و ... نیستیم؛ چرا که مردم ایران از گذشته تا به حال رشد یافته نوعی فرهنگ شفاهی هستند. ما ایرانی‌ها اهل نقالی، روایت و نمایش و گفت‌و‌گو و فرهنگ قهوه‌خانه‌نشینی و ... هستیم. این فرهنگ شفاهی جنس مطالعه ماست و نباید آن را نادیده گرفت یا از آن فرار کرد. به نظر من مطالعه بازکردن کتاب و خواندن آن از ابتدا تا انتها نیست و موضوعات و مدل‌های دیگری شبیه همین شفاهی‌خوانی‌ها نیز وجود دارد.»
وی با فاصله گرفتن از موضوعات کلی‌تر به توضیحاتی در ارتباط با آمار و اطلاعاتی از یافته‌های مرکز تبادل اشاره کرد که طی 28 ماه فعالیت این مرکز به‌دست آمده‌اند و افزود: «یکی از مهم‌ترین حوزه‌های کتاب، حوزه آثار مربوط به کودک و نوجوان است. در بسیاری از کشور‌های دنیا نمایشگاه کتاب کودک و نوجوان مجزا از نمایشگاه‌های کتاب کلی برگزار می‌شود؛ چرا‌که این حوزه برای آنها بسیار حائز اهمیت است؛ موضوعی که در ایران خیلی جدی گرفته نمی‌شود. اما آورده مرکز تبادل در این جهت چه بوده است؟ آماری که ما در همین مرکز تبادل به آن دست یافته‌ایم این بوده که 86 درصد کتاب‌های حوزه کودک و نوجوان ما ترجمه آثار نویسندگان خارجی هستند و فقط 14 درصد کتاب‌های این بخش نوشته نویسندگان داخلی است، در حالی که این موضوع که کتاب کودک و نوجوان یک کشور را چه کسی می‌نویسد و چه تفکری ذهن کودکان و نوجوانان آن را شکل می‌دهد بسیار مهم و قابل توجه است.»
مدیر مرکز تبادل کتاب تهران با اشاره به جایگاه کتاب‌های حوزه کودک و نوجوان و البته روانشناسی ادامه داد: «بعد از کتاب‌های حوزه ادبیات، دانشگاهی و روانشناسی حوزه کودک و نوجوان چهارمین حوزه فعال است که متاسفانه ما در این حوزه ضعیف عمل کرده‌ایم. در حوزه روانشناسی هم اوضاع بهتر نیست و مراجعه‌کنندگان و مطالعه‌کنندگان بیشتر به کتاب‌های بازار‌محور و تجاری این حوزه تمایل دارند و از آنها استقبال بیشتری می‌کنند. این موضوع موید آن است که متاسفانه نه‌تنها ما کم مطالعه می‌کنیم، بلکه در مطالعات خود هم کتاب‌های خوبی را مطالعه نمی‌کنیم.»
بحرینیان در ارتباط با این آمار‌ها نیز خاطر نشان کرد: «به خاطر موقعیت جغرافیایی و مرکزیت تبادل کتاب در شهر تهران و نه گرایش خاص به مناطق شمالی شهر و نه گرایش به مناطق جنوبی و همچنین با اشاره به این موضوع که کتاب‌های موجود در این مرکز همگی دریافتی از مردم بوده (و احتمالا مردم و فرزندان‌شان این کتاب‌ها را خوانده‌اند) و خریداری نشده‌اند آمارهای حاصل شده از جامعه آماری قابل توجه این مرکز بوده و در خور توجه و تامل است.»
مدیر مرکز تبادل کتاب تهران در جمع‌بندی انتهایی گفت‌و‌گو با تشریح اهداف و کارویژه‌ها و البته خدمات مرکز تبادل کتاب اظهار داشت: «در این مرکز چند سرفصل به عنوان اهداف اصلی دنبال می‌شوند که عبارتند از:
بازگرداندن کتاب‌های مفید بدون استفاده به چرخه خوانش
یکسری از کتاب‌ها زمان‌مبنا هستند؛ یعنی در یک بازه زمانی مشخص افراد از آنها استفاده می‌کنند. مثل کتاب‌های دانشگاهی و کمک آموزشی و ... . اما بعد از مدتی دیگر برای فرد قابل استفاده نیستند ولی همین کتاب‌ها می‌توانند از جمله احتیاجات فرد دیگری باشند و شخص دیگری به آنها احتیاج داشته باشد. تعداد دیگری از کتاب‌ها هستند که در گوشه کتابخانه‌ها به قول معروف خاک می‌خورند. این کتاب‌ها باید دوباره به چرخه خوانش و استفاده باز‌گردند؛ چرا که برای آنها هم از سمت شخص دارنده و هم از منابع ملی هزینه شده است.
رساندن کتاب ارزان‌قیمت به دست مردم
شاید زمانی در اولویت‌های تهیه کتاب و همچنین در شاخص‌های عدم استقبال از کتاب و کتابخوانی مقوله قیمت و هزینه آن مطرح نبود ولی در چند سال اخیر به دلایل مختلف با بالا رفتن قیمت کاغذ و هزینه‌های چاپ حوزه نشر به حوزه‌ای گران‌قیمت تبدیل شده است. البته استقبال کم به هر دلیلی باعث گران شدن حوزه‌های مختلف می‌شود.
ضمنا باید این موضوع را هم مدنظر قرار دهیم که نباید فریب خیابان انقلاب و شلوغی برخی از مغازه‌های آن را خورد چرا‌که بسیاری از حجم فروش مغازه‌داران و فروشندگان خیابان انقلاب کتاب‌های کمک آموزشی و تست است. اگر از فروش این کتاب‌ها فاکتور بگیریم آن وقت می‌توانیم در ارتباط با بازار کتاب و کتابخوانی این خیابان اظهار نظر کنیم.
فضای مناسب جهت نگهداری از کتاب‌هایی که امکان نگهداری آنها در منزل نیست
کتاب مجموعا وسیله جاگیری است. از این جهت بسیاری از مردم فضای مناسب برای نگهداری از آنها در منزل و دفاتر خود ندارند. به همین خاطر هم به منظور استفاده سایرین از این کتاب‌ها و هم پوشش مناسب جهت نگهداری از آنها مرکز تبادل کتاب می‌تواند گزینه خوبی باشد. شاید جالب باشد که بدانید بیشترین مراجعه ما با این پیش‌فرض در اسفند ماه صورت می‌گیرد که مردم مشغول خانه‌تکانی هستند و می‌خواهند کتاب‌ها را از خانه‌هایشان خارج کنند.
استفاده بهینه و چندباره از کتاب‌ها و جلوگیری از صرف منابع طبیعی و صدمه دوباره به محیط‌زیست
همانطور که می‌دانید برای تولید یک برگ کاغذ A4 حدود 60 لیتر آب استفاده می‌شود. این حجم بالایی است، در صورتی که می‌توان با استفاده بهینه از کتاب‌ها و ایجاد این چرخش تبادلی در استفاده از کتاب‌ها بین مردم در این زمینه گام‌های مثبتی برداشت.
برپایی جلسات جانبی در کنار کارهای مختلف فرهنگی و بحث اصلی تبادل کتاب
معرفی و رونمایی از کتاب، نقد کتاب و آثار فرهنگی، نمایشنامه‌خوانی، برپایی مراسم فرهنگی مختلف و... از جمله اقداماتی هستند که در کنار رسالت اصلی این مجموعه در فضای محیطی آن برگزار می‌شوند و این مجموعه را به یک پاتوق فرهنگی مبدل می‌کنند.
یک مرکز میدانی فعال در حوزه کتاب که با همه مردم از طبقات مختلف در ارتباط مستقیم است و آمار خوبی دارد
آمار میدانی و دقیق و اطلاعاتی که از ارتباطات مستقیم این مرکز با مردم به دست آمده است می‌تواند مورد استفاده بسیاری از نهادهای تحقیقاتی و فعالان فرهنگی قرار گیرد و گره گشای بسیاری از سیاستگذاری‌ها باشد.»
در پایان این گفت‌و‌گو، سیدمحمد بحرینیان با تشکر از توجه و پوشش اقدامات مجموعه تبادل کتاب توسط روزنامه «فرهیختگان» برای جامعه فرهنگی کشور آرزوی موفقیت کرد و از مسئولان درخواست کرد به اقدامات و نوآوری‌هایی از این دست بیشتر توجه کنند.
* نویسنده : ابوالقاسم رحمانی روزنامه‌نگار