به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، تا چشم کار می‌کند خشکسالی است. انگار نه انگار روزی در این تالاب آبی وجود داشته است. حالا ترک‌های بزرگ زمین تالاب را پوشانده است. از جاده ورامین به سمت تالاب بندعلی‌خان که می‌رویم در برخی مناطق گونه‌های گیاهی دیده می‌شود اما آنقدر کم است که بیشتر خشکسالی در ذهنت باقی می‌ماند. به هر سمت و سو که نگاه می‌کنید تالاب خشک است. اما این امید وجود دارد که شاید باران ببارد و تالاب دوباره پر از آب شده و وضعیتش بهتر شود.
تالاب بندعلی‌خان تنها یک تالاب نیست. این تالاب مرز بین هوای خوب و بد تهران است؛ هر زمان که خشک می‌شود میزان ریزگردهای تهران زیاد می‌شود و هرزمان که آب دارد حال و هوای تهران هم مطبوع می‌شود. اما انگار هیچ‌کس به این موضوع توجه نمی‌کند و گویا آینده پایتخت و شهرهای اطراف تالاب برای کسی مهم نیست.
آشنایی بیشتر با بندعلی‌خان و جاذبه‌های محیط‌زیستی‌اش
شاید باور اینکه در چند کیلومتری تهران تالابی وجود دارد که انواع پوشش گیاهی و گونه‌های مختلف حیوانات در آن زندگی می‌کنند سخت باشد؛ تالابی که هوای تهران و خشکسالی پایتخت و چند شهر دیگر به آن وابسته است. اگر خشک شدن دریاچه ارومیه اثر منفی‌ای بر چند استان کشور دارد، خشک شدن تالاب بندعلی‌خان نیز جمعیت بیش از ۱۳ میلیون نفری استان تهران را تحت تاثیر قرار خواهد داد. بررسی‌ها نشان می‌دهد با خشک شدن این تالاب، دیگر سکونت در شهر تهران و حتی استان تهران امکان‌پذیر نیست. هجوم ریزگردها به شهر تهران، افزایش اختلاف دمای شب و روز و دیگر آسیب‌های زیست‌محیطی نتیجه خشک شدن بندعلی‌خان است. به گفته فرماندار ورامین اگر هر تهرانی روزی یک لیتر در مصرف آب صرفه‌جویی کند و این میزان آب را به احیای مجدد این تالاب اختصاص دهد، می‌توانیم این بحران را پشت سر بگذاریم.
نیمی از مساحت تالاب خارج از محدوده حفاظت شده و بیش از نیمی از آن داخل پارک ملی کویر قرار دارد. این تالاب فصلی، گرچه در فصول گرم سال به صورت باتلاق و گنداب و گاهی خشک دیده می‌شود، اما در پاییز و زمستان مملو از آب شیرینی است که پرندگان در حال مهاجرت را به سوی خود می‌کشاند.
بندعلی‌خان به‌عنوان منطقه وسیعی از یک محدوده است که به صورت فصلی از اوایل آبان هر سال آبگیری می‌شود و تا اواخر فروردین هم آب دارد و با توجه به وضعیت آب، میزان و زمان آبگیری وسعت منطقه آبگیری شده متغیر است؛ البته آب باید به‌طور مستمر وارد شود تا به صورت آبگیر باقی بماند.
وسعت کلی منطقه‌ای که آبگیری می‌شود بیش از 20 هزار هکتار است و در ٣٥کیلومتری ورامین در موقعیت جغرافیاییN350258 E513700 قرار دارد. البته این منطقه به‌طور کامل زیر‌آب نمی‌رود؛ بلکه به صورت شاخه شاخه در قسمت‌های مختلف زیر آب می‌رود که در شرایط خوب یک چهارم منطقه را تحت‌پوشش قرار می‌دهد.
اکوسیستم‌های تالابی یکی از حساس‌ترین و موثرترین اکوسیستم‌هاست. اکنون اکوسیستم منطقه که در سطح استان قرار دارد اگر نگوییم بی‌نظیر، جزء کم‌نظیرترین مناطق است که در حال نابودی است؛ اکوسیستمی که با وارد شدن آب به آن شاهد رشد گیاهان و حضور پرندگان مهاجر هستیم، با این توضیح که در برخی مواقع تا 100 هزار پرنده در زمستان سرشماری شده‌اند اما متاسفانه اکنون این تعداد به‌شدت کاهش پیدا کرده‌اند.
گونه‌های حیوانات
گونه حیوانات تالاب بندعلی‌خان هم برای خودش جذابیت‌هایی دارد. قوچ، کل، بز و جبیر از معروف‌ترین حیوانات این منطقه است. البته پرندگانی که در فصل آبگیری تالاب به آنجا مهاجرت می‌کنند هم درنوع خودشان بی‌نظیر هستند. پرنده‌هایی که وارد این منطقه می‌شوند بیشتر پرنده‌های مهاجری هستند، که برای زمستان گذرانی وارد تالاب می‌شوند که می‌توان از انواع آن به مرغابی‌سانان، انواع اردک‌ها، غاز، فلامینگو و گونه‌هایی مانند قو و قوی گنگ و تعداد کمی درنا اشاره کرد. البته نوعی از عقاب طلایی هم از جمله پرندگانی است که در تالاب دیده می‌شوند.
غزال زیبای بندعلی‌خان
زیباترین و ظریف‌ترین حیوانی که در طبیعت ایران یافت می‌شود، جبیر است؛ گونه‌ای غزال که ظرافت و زیبایی‌اش او را به غزال میناتوری معروف کرده است. جبیر به خوبی خود را با زندگی در کویر و مناطق گرم وفق داده و تکثیر شده است. گستره زندگی این حیوان از هند تا پاکستان و ایران است. جبیر یکی از تندروترین حیوانات گیاه‌خوار در طبیعت ایران است. جبیر توان رسیدن به سرعت ۸۰ کیلومتر در ساعت را دارد.
اما متاسفانه شکار غیرقانونی و زنده‌گیری این حیوان باعث شده در منطقه حفاظت شده ورامین تنها 170 راس از آن دیده شود. شکارچیان غیرمجاز، با موتور دنبال این حیوان می‌کنند و وقتی خسته شد آن را شکار می‌کنند.
درمورد پوشش گیاهی این تالاب بی‌نظیر هم می‌توان به پوشش گیاهان مرتعی که مورد استفاده دامداران قرار می‌گیرد و پوشش گیاهی درختچه‌ای که بیشتر گونه گز است و در مناطق زیادی شاهد آن هستیم، اشاره کرد. البته قبلا نیزارها را هم داشتیم که با توجه به خشکسالی‌هایی که رخ داده، بسیار کاهش پیدا کرده و تقریبا از بین رفته‌اند؛ یعنی می‌توان گفت پوشش‌های گیاهی این منطقه در کل کاهش پیدا کرده است.
****************
حسین‌علی شیبانی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد ورامین- پیشوا و قرچک/
بندعلی‌خان نیازمند توجه ملی
تالاب فصلی بندعلی‌خان یکی از مهم‌ترین مناطق زیست‌محیطی استان تهران است که از گذشته و با شروع فصل پاییز و آغاز بارش‌های جوی، پذیرای هزاران گونه از پرندگان آبزی و کنارآبزی است که از مناطق شمالی کشور، این مکان را برای زمستان‌گذرانی انتخاب می‌کردند.
این تالاب در 35 کیلومتری جنوب شهرستان ورامین قرار دارد. متوسط بارندگی در این منطقه 100 میلیمتر در سال بوده و دما در پایین‌ترین حد خود به پنج درجه و در بالاترین میزان به 44 درجه سانتی‌گراد می‌رسد. این تالاب فصلی در فصول گرم سال به صورت باتلاق درآمده و گاهی خشک می‌شود اما در پاییز و زمستان، مملو از آب شده و پرندگان مهاجر را به سوی خود جذب می‌کند.
براساس مطالعات صورت‌گرفته در این تالاب، تاکنون بالغ بر 98 گونه شناسایی شده که 6 درصد آنها درخطر انقراض و 94 درصد آنها از نظر جمعیتی در وضعیت مناسبی قرار دارند. این تالاب زیستگاه و محل زمستان‌گذرانی پرندگانی همچون اردک‌های سرسبز، خوتکا، غازها، آبچلیک‌های پاسبز و پاسرخ و فیلوش است اما بیش از همه در این تالاب چنگر یافت می‌شود.
یکی از شگفتی‌های این تالاب تصفیه خود به خود آب آن است به‌طوری که در ابتدای تالاب باکتری‌ها به تصفیه آب مشغول هستند و پس از چند متر، نیزارها به چشم می‌خورند. در واقع وجود نی که در محیط آب شیرین رشد می‌کند، نشان از تصفیه خود به خود آب در این تالاب دارد. وجود توده‌های انبوه بوته‌ها و نیزارهای درهم پیچیده، مکان امنی برای این پرندگان فراهم کرده است.
ارزش‌های تالاب بندعلی‌خان عبارتند از زیستگاه حیات‌وحش و پرندگان آبزی، بهبود‌دهنده کیفیت محیط‌زیست، منبع تامین آب جانوران، ارزش اقتصادی تالاب، محل تفریح و تفرج و محل تعلیف احشام که بر ارزش این تالاب افزوده است.
تغییر اقلیم تالاب بندعلی‌خان علاوه‌بر اینکه عادت سالانه پرندگان مهاجر در زمستان‌گذرانی را تغییر می‌دهد، به افزایش میزان گردوغبار و ورود ریزگردها به مناطق شهری و روستایی نیز کمک کرده، ریزگردهایی که به دلیل ورود بخشی از فاضلاب شهرک صنعتی که با فلزات سنگین همراه است آن را به پدیده‌ای خطرناک برای سلامتی مردم تبدیل کرده است و در صورت ادامه این روند ریزگردها از تهران عبور خواهد کرد.
به‌طور خلاصه درخصوص وضعیت‌های هشدار این تالاب می‌توان به کم‌آبی ناشی از کاهش میزان بارش نزولات جوی در کنار عدم اختصاص حقابه این مکان از رودخانه شور و شیرین در سال‌های اخیر اشاره کرد که باعث شده این مکان از حالت تالاب خارج شده و کمتر پرنده‌ای از آن به‌منظور زمستان‌گذرانی استفاده کند.
متاسفانه در نزدیکی این تالاب کارخانه‌هایی وجود دارد که فاضلاب آنها وارد تالاب شده و به این ترتیب حیات تالاب را که بخشی از منطقه حفاظت شده کویر به شمار می‌رود، با خطر جدی مواجه کرده و همچنین شکار بی‌رویه پرندگان از دیگر معضلات مهم این منطقه به شمار می‌رود.
از بین رفتن گونه‌های گیاهی و جانوری و فرسایش بادی ازجمله عوامل دیگر خشکیدن تدریجی این تالاب بوده است و این اتفاق ناگوار با توجه به خطر فرسایش بادی و وجود ریزگردها، تهدید جدی محیط‌زیست برای شهر تهران محسوب می‌شود.
اختصاص حقابه به صورت فوری، اجرای قوانین سختگیرانه و الزام‌آور جهت حفاظت و جلوگیری از تخریب تالاب مانند قانون عدم ورود فاضلاب‌های صنعتی به تالاب و ممانعت از شکار بی‌رویه در این منطقه ازجمله پیشنهادات درجهت احیای مجدد تالاب بندعلی‌خان است.
بی‌شک احیای مجدد این تالاب از عهده شهرستان ورامین خارج است و باید عزم و اراده‌ای ملی برای گذر از بحران خشکی این تالاب به کار گرفته شود.
*************************
گفت‌وگوی «فرهیختگان» با رئیس منطقه حفاظت‌شده کویر مرکزی ایران
داغی که بر دل تالاب ماند
نامش تالاب بندعلی‌خان است، تالابی در 35 کیلومتری جنوب‌شرق ورامین با بیش از 10هزار هکتار وسعت. این تالاب چندسالی است که وضعیت هوایی بدی دارد و درتابستان به صورت باتلاق درآمده و گاهی خشک می‌شود اما در پاییز و زمستان وضعیت بهتری دارد و گونه‌هایی از پرندگان مهاجر به آن پناه می‌آورند.
این تالاب زیستگاه و محل زمستان‌گذرانی پرندگانی همچون اردک‌های سرسبز، خوتکا، غازها، آبچلیک‌های پاسبز، پاسرخ و فیلوش است اما بیش از همه در این تالاب چنگر یافت می‌شود.
این تالاب نام خود را از بند خاکی احداث‌شده روی رودخانه شور توسط فردی به نام علی‌خان که از متمولین زمان خود در حدود 100 سال پیش بوده، گرفته است. علی‌خان به‌منظور آبیاری زمین‌های کشاورزی خود در اراضی پایین‌دست، اقدام به احداث این بند کرد.
برای دیدن تالاب بندعلی‌خان با محمودرضا خسروی، رئیس منطقه حفاظت‌شده کویر مرکزی ایران همراه می‌شویم تا از نزدیک خشکسالی منطقه و نبود امکانات‌شان را ببینیم؛ منطقه‌ای که تا چشم کار می‌کند، خشکسالی است و تنها در قسمتی از آن گیاهان صحرایی رشد کرده‌اند.
خسروی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» در مورد وضعیت تالاب بندعلی‌خان می‌گوید: «وضعیت تالاب درگذشته به این شکل نبود، این بیابانی که می‌بینید همه پر از آب بود، زندگی در این تالاب در جریان داشت، اما از زمانی که سد لتیان و کرج را ساختند وضعیت تالاب رو به خشک شدن رفت. ماجرای این تالاب به قبل از انقلاب برمی‌گردد و بعد از انقلاب هم سد ماملو خشکی تالاب را دوچندان کرد.»
وی ادامه می‌دهد: «شاید در سال‌های اول احداث سدها، تغییری در وضعیت تالاب به وجود نیامد اما با گذشت زمان، هنگامی که دیگر آب رودخانه‌های کرج و جاجرود به تالاب نیامد و مصرف آب پایتخت و کشاورزان بیشتر شد، وضعیت تالاب بدتر شد، متاسفانه با گذشت زمان آنقدر مصرف آب کشاورزان و مردم پایتخت زیاد شد که دیگر حسرت آب بر دل تالاب ماند.»
رئیس منطقه حفاظت‌شده کویر مرکزی ایران با دست به دوردست‌های تالاب که حالا شبیه کویر شده، اشاره می‌کند و می‌گوید: «اینجا را می‌بینید، زمانی آنقدر آب داشت که از ترس امواج نمی‌توانستیم جلوی آن بایستیم اما حالا به یک گودال خالی از آب تبدیل شده است.»
خسروی وسط صحبت‌هایش فیلمی از زمان آبگیری تالاب نشان می‌دهد، فیلمی که شبیه خواب و رویاست چراکه تالاب پر از آب است. او با ناراحتی ادامه می‌دهد: «روزگاری این تالاب برای خودش برو و بیایی داشت، اما حالا آنقدر خشک و بی‌روح شده است که اسم تالاب را نمی‌توان روی آن گذاشت.»
وی می‌گوید: «در گذشته زمین‌های اطراف ورامین و تالاب حق کشاورزی نداشتند اما امروز تا چشم کار می‌کند، کشاورزی در این منطقه انجام می‌شود، کشاورزی که با مجوز کانال آب می‌زند و تمام آب‌های زیرزمینی را استفاده می‌کند و آبی دیگر به تالاب نمی‌رسد.»
رئیس منطقه حفاظت‌شده کویر مرکزی ایران تاکید می‌کند: «حق آب تالاب رعایت نمی‌شود. کشاورزان حق آب تالاب را استفاده می‌کنند و همین موضوع باعث می‌شود تالاب خشک و شبیه بیابان شود. سال گذشته در جلساتی که با مسئولان داشتیم قرار شد 30 درصد حق آب تالاب رعایت شود اما متاسفانه رعایت نشد؛ البته سال گذشته وضعیت تالاب بهتر بود.»
خسروی می‌گوید: «کل آب تالاب از باران و سیلاب‌های زمستانی تامین می‌شود، اما در گذشته بخشی از پساب خروجی جنوب تهران و قرچک ورامین به تالاب می‌آمد که متاسفانه الان این پساب‌ها را کشاورزان برای کشاورزی استفاده می‌کنند و سهمی از آن به تالاب نمی‌رسد.»
وی ادامه می‌دهد: «شاید باورش سخت باشد اما بیشترین منشا ریزگرد و گرمای تهران خشکی تالاب بندعلی‌خان است چراکه زمانی که تالاب خشک می‌شود، بادهای تابستانی شرقی و غربی یکی از کانون‌های اصلی ریزگرد پایتخت می‌شود. البته این بادها و خشکی تالاب روی آب و هوای تهران، گرمسار، ورامین و قم هم تاثیر بسزایی دارد.»
رئیس منطقه حفاظت‌شده کویر مرکزی ایران درمورد وضعیت خشکسالی تالاب می‌گوید: «از سال 90 اوضاع تالاب بدتر شد، آنقدر که تمام امیدمان برای آبگیری تالاب بارش باران است، البته اگر حق آب تالاب رعایت شود می‌توان امیدوار بود که وضعیت تالاب بهتر شود.»
خسروی معتقد است: «تهرانی‌ها باید این موضوع را باور کنند که خشک شدن تالاب وضعیت زندگی آنها را سخت‌تر می‌کند چراکه به هر میزان که خشکی تالاب طولانی‌تر شود، گرما و ریزگردهای تهران بیشتر می‌شود، تهرانی‌ها کمی در مصرف آب صرفه‌جویی کنند تا شاید وضعیت تالاب بهتر شود و هوای پایتخت هم مطلوبتر شود.»
ساخت آبشخورهای مصنوعی
منطقه کویر مرکزی حیوانات زیادی دارد. جبیر (غرال مینیاتوری) قوچ، کل و بز ازجمله حیوانات این منطقه هستند، حیواناتی که مسئولان منطقه حفاظت شده ورامین زحمت زیادی برای حفظ آنها کشیده‌اند، چراکه شکارچیان غیرقانونی همیشه در کمین این حیوانات هستند اما خشکسالی و نبود آب هم یکی از مشکلاتی است که حیوانات این منطقه با آن دست و پنجه نرم می‌کنند.
وی که به سقای کویر معروف است طرح آبشخورهای مصنوعی را برای اینکه حیات‌وحش منطقه در فصل خشکی آب داشته باشند درست کرده، آبشخورهایی که با یک شناور ساده کولر، همیشه آب تازه برای حیوانات دارند.
رئیس منطقه حفاظت شده کویر مرکزی ایران درمورد چشمه‌های خودجوش کویر مرکزی ایران می‌گوید: «در این منطقه حفاظت شده در گذشته چهار چشمه خودجوش وجود داشت که این چشمه‌ها آب لازم را برای حیات‌وحش منطقه را تامین می‌کرد اما چند سالی می‌شود که تنها در دو چشمه آب آن هم به میزان کم وجود دارد. به همین دلیل برای حیات‌وحش اینجا آبشخورهای مصنوعی درست کرده‌ایم. در حال حاضر چهار آبشخور مصنوعی برای حیات وحش این منطقه درست کرده‌ایم؛ تانکرهای آبی که در اختیار داریم را هفته‌ای یکبار پر می‌کنیم تا حیوانات آب برای آشامیدن داشته باشند.»