این برنامه‌ها نقش مهمی در همه بخش‌های اقتصادی کشور داشته است و از منظر وزارت نفت نیز یکی از بخش‌های راهبردی به شمار می آید اما ایده مهمی که با هدف افزایش کیفیت خدمات در جایگاه‌های عرضه فرآورده در سراسر کشور ارائه شده و مراحل اجرایی آن رو به پایان است، طرح برندسازی در حوزه توزیع فرآورده‌های نفتی است.
هم اکنون توزیع فرآورده‌ها در سراسر کشور از طریق 18 هزار نقطه انجام می‌شود که بیش از پنج هزار مورد از این نقاط، جایگاه‌های عرضه سوخت شامل بنزین، نفت گاز و سی ان جی است که به دلیل نوع مالکیت جایگاه‌ها، پایین بودن بهره وری و پراکندگی گسترده، امکان اعمال مدیریت، استانداردسازی خدمات و توسعه رقابت در آنها با هدف افزایش کیفیت خدمات ارائه شده به مصرف‌کنندگان نهایی وجود ندارد.
طرح برندسازی با هدف شناسایی شرکت‌های صاحب صلاحیت در حوزه جایگاه‌های توزیع فرآورده‌های نفتی و ارائه خدمات استاندارد و نظارت بر کیفیت فعالیت‌ها و خدمات ارائه شده در جایگاه‌های تحت پوشش و سرانجام کاهش هزینه‌ها در شبکه توزیع سوخت کشور اجرا شده است.
با اجرای این طرح، افزون بر حمایت از توسعه رقابت میان شرکت‌های صاحب صلاحیت در این حوزه، حفره‌های عملیاتی در زنجیره عرضه در کشور (از جمله فقدان جایگاه‌های تک تلنبه در برخی مناطق بویژه کلانشهرها) برطرف و شرکت‌های صاحب صلاحیت مکلف به تکمیل شکاف‌های عرضه در این مناطق از طریق تاسیس جایگاه با ظرفیت‌های مورد نیاز خواهند شد.
برندسازی؛ ساماندهی زنجیره تامین و توزیع سوخت
همچنین طبقه‌بندی جایگاه‌ها بر اساس نوع خدمات قابل ارائه به مشتریان از دیگر اهداف این طرح است که طی آن، هر جایگاه بر مبنای نوع خدمات ارائه شده به مشتری، حق‌الزحمه مربوطه را دریافت می‌کند. سرانجام با تشکیل برندها، امکان اعمال نظارت عالی دولت بر عملکرد و استانداردهای حوزه توزیع فراهم خواهد شد.
تعاملات با شرکت‌های صاحب صلاحیت برای سه مقطع زمانی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت تعریف شده است.
در کوتاه‌مدت سوخت از محل انبارها تحویل شرکت صاحب صلاحیت و شرکت مربوطه با استفاده از ناوگان حمل و نقل اختصاصی نسبت به حمل سوخت به جایگاه و توزیع آن اقدام می‌کند. در این مرحله، پس از تحویل سوخت در محل انبار به شرکت صاحب صلاحیت، مسئولیت این شرکت آغاز شده است و همه مسئولیت‌های کمی، کیفی و خدماتی در حوزه توزیع برعهده همان شرکت خواهد بود.
شرکت‌های صاحب صلاحیت در بازه زمانی میان‌مدت گزینه بهره‌گیری از ظرفیت‌های استفاده نشده موجود (مانند مخازن انبارها) را از طریق اجاره یا خرید این مخازن خواهند داشت و به این ترتیب این شرکت‌ها امکان اعمال مدیریت بر بخش گسترده تری از زنجیره تامین سوخت را پیدا می کنند.
همچنین در افق زمانی بلندمدت شرکت‌های صاحب صلاحیت می‌توانند ضمن مشارکت با پالایشگاه‌ها، ساخت پالایشگاه‌های جدید یا از طریق واردات نسبت به تامین سوخت مورد نیاز جایگاه‌های زنجیره‌ای خود اقدام کنند و به صورت کامل عهده‌دار زنجیره تامین و توزیع فرآورده‌های نفتی در کشور باشند. در این باره محدودیت و ممنوعیتی برای شرکت‌های خارجی وجود ندارد و هر شرکتی که بتواند در چارچوب قوانین و مقررات موضوعه جمهوری اسلامی ایران فعالیت کند، می‌تواند درخواست بررسی صلاحیت در حوزه برند را ارائه دهد.
این امید وجود دارد که این مدل در بحث سوخت‌گیری هواپیماها نیز عملی شود و تهیه طرح اولیه‌ای در این زمینه در دست بررسی است.
بدیهی است مسئولیت ارزیابی صلاحیت شرکت‌های متقاضی برندسازی در این حوزه، ارائه تائیدیه آغاز بکار این شرکت‌ها و امضای قرارداد تامین فرآورده‌ها با این شرکت ها در دستورکار قرار می گیرد، در فازهای بعد، ارزیابی این شرکت‌ها با هدف امکان ارتقای آنها به سطوح بالاتر نیز می‌تواند، صورت گیرد.
شرکت‌های صاحب صلاحیت پس از دریافت تائیدیه آغاز فعالیت، مسئولیت‌هایی شامل عرضه پایدار فرآورده‌ها با کمیت و کیفیت مورد توافق و عرضه خدمات مطلوب مشخص به مشتریان، توسعه کمی و کیفی جایگاه‌ها از جمله احداث جایگاه‌های کوچک و تک‌تلنبه بویژه در شهرهای بزرگ و بهینه‌سازی جایگاه‌های موجود، ارائه خدمات جانبی به خودرو و سرنشینان، نوآوری در حوزه توزیع، ارتباط مناسب با شبکه‌های توزیع از جمله پالایشگاه‌ها و مجاری واردات و سرانجام کاهش هزینه‌های توزیع در شبکه توزیع سوخت در کشور را دارند.
برندسازی؛ پیشگیری از ایجاد انحصار در بازار توزیع
در این مرحله مبلغی برای ارائه خدمات شرکت‌های صاحب صلاحیت برند در نظر گرفته می‌شود که این رقم میان جایگاه‌دار و شرکت صاحب صلاحیت توزیع می‌شود تا انگیزه لازم برای جایگاه‌داران به منظور طبقه‌بندی در قالب برندها و پذیرش مدیریت و ساز و کارهای ارتقای کیفیت از سوی آنها ایجاد شود؛ اما نکته مهم در ارزیابی شرکت‌های متقاضی برند، شاخص‌های مورد نظر جهت ارزیابی است، به طور کلی پنج شاخص اساسی به این منظور مشخص شده است.
توان مالی برای همه شرکت‌های دارای سابقه اجرایی و فاقد این سابقه، مهم‌ترین و نخستین شاخص به شمار می آید. برای شرکت‌های دارای سابقه اجرایی و فاقد سابقه اجرایی در حوزه توزیع فرآورده‌های نفتی ارزش‌گذاری عواملی از قبیل توان مالی، ضمانتنامه مالی دریافتی از بانک‌ها و نسبت‌های مالی موثر است.
ارزش‌گذاری همین عوامل درباره شرکت‌های بی سابقه متفاوت است. درباره شرکت‌های بدون سابقه اجرایی در این بخش، عوامل مهم شامل مجموع ارزش دارایی ثابت صاحبان اصلی سهام، گواهی تمکن مالی و سایر موارد است که شرکت‌های متقاضی با ارائه مدارک مورد نیاز در صورتی که موفق به احراز صلاحیت مالی خود شوند، امکان کسب امتیاز کامل این بخش را خواهند داشت.
دومین شاخص ارزیابی، سابقه اجرایی است که در صورت مرتبط بودن، امتیاز بیشتری را در مقایسه با سوابق غیرمرتبط به همراه خواهد داشت. سوابق فعالیت اجرایی در حوزه پالایش، ترانزیت، انتقال، جایگاه‌داری، شرکت‌های توزیع کننده و واردات و صادرات در شمار فعالیت‌های مرتبط ارزیابی می‌شوند.
شاخص سوم، امکانات مورد نیاز از جمله ظرفیت حمل و نقل، داشتن آزمایشگاه کنترل کیفیت یا قرارداد همکاری با آزمایشگاه‌های فعال است.
سرمایه انسانی از دیگر شاخص‌های ارزیابی برای تعیین صلاحیت متقاضیان ایجاد برند به شمار می آید، نیروهای فعال در حوزه HSE، نیروهای کنترل کیفیت، تکنسین‌های فنی و بازاریابی و فروش از جمله الزامات حوزه نیروی انسانی هستند.
سرانجام فرآیندهای داخلی کسب و کار شرکت‌ها از جمله استفاده از فناوری‌های روزآمد، استانداردهای ایزو، دانش فنی مورد نیاز و هوشمندسازی حوزه توزیع و ارتباط با مشتریان از دیگر معیارهای مورد ارزیابی در این شاخص به شمار می آید.
در کنار تمهیدات فوق، هدف «پیشگیری از ایجاد انحصار در بازار توزیع» نیز با جدیت دنبال می‌شود که در این باره برای برندهای مورد تایید، محدودیت پوشش حداکثر 50 درصد از جایگاه‌ها در سطح شهرستان‌ها، 30 درصد در سطح استان‌ها و 20 درصد در سطح کشور وضع شده است.
محمدرضا مظلومی
مدیر بازرگانی شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران
∎