برنامه کاهش آسیب سوء‌مصرف مواد مخدر و روان‌گردان نخستین بار 36سال پیش تدوین شد و اولین مجری این طرح کشور سوییس بود تا با پیاده‌سازی آن میزان آسیب‌های ناشی از آن را در میان مصرف‌کنندگان پر خطر یا معتادان تزریقی به حداقل ممکن برساند. هدف اولیه آن هم کاهش عواقب و عوارض بهداشتی ناگوار ناشی از مصرف مواد مخدر است. البته در این میان کشورهای اروپایی این برنامه را بستری هم برای پیشگیری از انتقال ویروس ایدز می‌دانند و نهادهای اجتماعی و رفاهی موظف هستند در راه ارتقای کیفیت زندگی این دسته از افراد تلاش کنند. صحبت درباره این برنامه در ایران نیز سال‌هاست که وجود دارد و اگر به اسناد بالا دستی نگاهی بیندازیم، خواهیم دید که برنامه کاهش آسیب 10سال پیش در بند 6 و پنج سیاست‌های کلان نظام از سوی رهبر معظم انقلاب ابلاغ و توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب شد و همچنین سال 89 در ماده 15 قانون اصلاح مبارزه با مواد مخدر برنامه کاهش آسیب، مورد توجه قرار گرفت. به گفته رییس کارگروه کاهش تقاضای اعتیاد مجمع تشخیص مصلحت نظام، برنامه کاهش آسیب عوارض مصرف مواد از جمله عوارض اجتماعی، اقتصادی، روانی، جسمی، فرهنگی و خانوادگی را کاهش می‌دهد. 

در این میان، 650مرکز در ایران در زمینه برنامه «درمان نگهدارنده با متادون» فعالیت می‌کنند. برنامه «مراکز گذری» با 350مرکز و برنامه مشاوره و آموزش در حوزه اچ آی وی با 330مرکز از جمله مراکز ثابت کاهش آسیب در کشور هستند. یعنی هر کدام از این مراکز ساختمان‌هایی هستند که تابلو دارند و مصرف‌کنندگان مواد مخدر به آنجا رفت و آمد می‌کنند اما این مراکز ثابت کاهش آسیب محدودیت‌هایی نیز دارند. سعید صفاتیان می‌گوید: متخصصان حوزه اعتیاد در دنیا معتقدند، برخی شرایط موجب می‌شود معتادان به مراکز ثابت کاهش آسیب مراجعه نکنند بنابراین باید مراکز جدیدی طراحی شوند که قابلیت انتقال و جابه‌جایی به پاتوق‌های معتادان را داشته باشند.

از سوی دیگر، در بررسی علل مرگ و میر معتادان مواردی همچون مسمومیت حاد، مسمومیت مزمن، ‌مصرف چند ماده‌ای و ناخالصی‌های موجود در مواد وجود دارد که به گفته این مقام مسئول، در ایران بحث مسمومیت حاد مهم است، مسمومیت حاد یعنی میزان زیادی از یک ماده مانند هرویین وارد بدن می‌شود و باید مشخص شود آیا هرویین خالص باعث مرگ مصرف‌کننده شده یا ناخالصی‌های موجود در آن. 

 

 آموزش به معتادان

رییس کارگروه کاهش تقاضای اعتیاد با بیان اینکه مرگ‌ومیر فقط مخصوص ایران نیست و درهمه جای دنیا وجود دارد، معتقد است که هرقدر برنامه‌های کاهش آسیب در کشوری بهتر اجرا شود میزان موفقیت در ساماندهی معتادان موثرتر است، در واقع طرح کاهش آسیب برای گروهی از معتادان است که این افراد مواد مصرف می‌کنند و بحث پیشگیری در این برنامه‌ها مطرح نیست. کاهش آسیب به معتاد می‌آموزد که درست تزریق کند و مصرف خود را به مواد خوراکی یا کشیدنی تغییر دهد، همچنین یاد می‌دهد که از مصرف مواد پرخطر دوری کنند. 

 

 اجرای ضعیف برنامه

به اعتقاد صفاتیان، ضروری است برنامه‌های کاهش آسیب در کشور فعال شود زیرا متاسفانه اجرای این برنامه‌ در چند ‌سال اخیر در کشور به‌شدت ضعیف شده که زمینه‌ساز افزایش آمار مرگ‌ومیر معتادان شده است.

اظهارات این مقام مسئول در مجمع تشخیص مصلحت نظام درحالی است که سخنگوی ستاد مبارزه با مواد مخدر در تازه‌ترین اظهارات خود می‌گوید: در سال ۹۵ خدمات طرح کاهش آسیب 

با قوت و شدت بیشتری دنبال می‌شود و در صورت تحقق تخصیص اعتبار ۲۰میلیارد تومانی شاهد توسعه روزافزون خدمات کاهش آسیب خواهیم بود که از جمله خدماتی که می‌توان با این اعتبار ارایه کرد توسعه خدمات پیشگیری، درمان و کاهش آسیب است. 

به گفته افشار، در راستای توسعه خدمات کاهش تقاضا و توجه جدی به امر کاهش آسیب در سال گذشته، علاوه‌بر اعتبارات تخصیصی، مبلغ سه میلیارد تومان اعتبار اضافه با موافقت دبیرکل ستاد

به توسعه کمی و کیفی DIC‌ها، سرپناه‌ها و خدمات اپتیک اختصاص یافت. این اعتبار با هماهنگی انجام شده به صورت مساوی بین سازمان بهزیستی و وزارت بهداشت تقسیم شد و خوشبختانه دستگاه‌های موصوف هر کدام 2برابر اعتبار تخصیصی از محل اعتبار بودجه خویش به آن اختصاص دادند.

همچنین از طریق این هم‌افزایی علاوه‌بر افزایش اعتبار DIC‌های موجود یعنی از ۵۰میلیون به بیش از ۱۰۰میلیون تومان و از سوی دیگر، توسعه کمی و راه‌اندازی DIC‌های جدید و خدمات اپتیک خدمات بهتری در این زمینه ارایه شده است.

در این میان، سازمان بهزیستی کشور نیز که در زمینه معتادان مسئولیت دارد در بخش خدمات اقامتی نیز وارد عمل شده و 

به گفته افشار تعداد شلترها به ویژه شلتر زنان را افزایش داده است و در استان‌هایی که با مشکل مراکز سرپناه شبانه زنان روبرو بودیم، این مشکل حل شد.

 

 پیشگیری از بیماری‌های عفونی

تاکید سخنگوی ستاد مبارزه با مواد مخدر بر این است که توسعه خدمات کاهش آسیب به معتادان سخت دسترس و خیابانی 

علاوه‌بر پیشگیری از بیماری‌های عفونی و عوارض بهداشتی و اجتماعی از تعداد معتادان متجاهر خواهد کاست و هزینه‌های سرسام‌آور ساماندهی معتادان متجاهر را کم خواهد کرد.

البته در این میان سازمان‌های غیر دولتی و NGOها نیز می‌توانند نقش موثری در پیشبرد اهداف در زمینه کاهش معضل اعتیاد 

در کشور داشته باشند از این‌رو، افشار درخواست می‌کند تا این بخش‌ها خدمات کاهش آسیب را در سال جاری در اولویت قرار دهند.  از سوی دیگر، معتادان بی‌بضاعت و کم‌بضاعت نیازمند درمان باید براساس دستورالعمل پوشش بیمه معتادان با حداقل هزینه و فقط پرداخت فرانشیز جزیی و براساس تعرفه دولتی و خصوصی که با سازمان بیمه سلامت استان‌های کشور قرارداد منعقد کرده‌اند، مراجعه و ضمن ثبت‌نام در سامانه پابا از این امکان مهم استفاده کنند.

در این میان، توجه جدی به مقوله پیشگیری اولیه از اعتیاد به عنوان رکن اصلی مبارزه همه جانبه با مواد مخدر و کم هزینه‌ترین مداخله در هیچ حالتی نباید به فراموشی سپرده شود و از دیگر سو مقابله با عرضه به‌ویژه پیشگیری وضعی در اطراف کانون‌های هدف بسیار مهمی مانند مدارس، دانشگاه‌ها و... باید در دستور کار جدی دست‌اندرکاران مبارزه قرار بگیرد. موضوعی که سخنگوی ستاد مبارزه با مواد مخدر بر آن تاکید می‌کند و امیدوار است افراد با استفاده از خدماتی که به معتادان ارایه می‌شود اعتیاد در کشور مهار شود. 

تمامی این اظهارات و برنامه‌ها درحالی است که باید تا پایان برنامه پنجم توسعه میزان اعتیاد در کشور 25درصد کاهش یابد که با توجه به افزایش معتادان متجاهر و اعتیاد در میان زنان در نظر گرفتن تمامی جوانب و عزم ملی و جدی همه دستگاه‌های مسئول 

در این زمینه ضروری است.