«مصطفی زندیه»، کارشناس مسائل جنوب غرب آسیا با ارسال یادداشتی به دفتر منطقه‌ای خبرگزاری تسنیم با نگاهی به کشورهای منطقه، سیاست‌های خارجی و داخلی پاکستان را بررسی کرده است.
در ادامه بخش نخست این یادداشت آمده است.
احمد رشید تحلیلگر برجسته پاکستانی (که بعنوان یکی از 100 نویسنده برتر بین‌المللی شناخته شده است) در یکی از سخنرانی‌های خود در مرکز امور بین‌المللی پاکستان در خصوص تلاش برای ثبات پاکستان و افغانستان گفته است: «پاکستان در سیاست خارجی خود مرتکب دو اشتباه تاسف بار شده است:
اشتباه اول را در پایان جنگ سرد مرتکب شد، زمانی که ملی‌گرایی مردم کشمیر را از طریق گروه‌های نیابتی، به افراط گرایی سوق داد.
اشتباه دوم را نیز زمانی مرتکب شد که پرویز مشرف حاکم نظامی سابق این کشور در سال 2003 تصمیم گرفت از ظرفیت‌های طالبان افغانستان کمک بگیرد. تا جایی که در مقطعی، وی و ژنرال «اشفق کیانی» فرمانده سابق ارتش از طالبان افغانستان بعنوان ذخیره استراتژیک پاکستان یاد کردند. این اقدام موجب شد که طالبان ظرف چند سال پس از سقوط امارت خود در افغانستان، چنان فعال شوند که به عنوان تهدید بزرگی برای پاکستان تبدیل گردند و دیری نگذشت که کشورهای همسایه پاکستان، این کشور را به تامین مخفیگاه‌های امن برای افراط گرایان متهم کردند.
پس از حادثه تروریستی مدرسه نظامی پیشاور، این دیدگاه مطرح بود که رهبری سیاسی و نظامی پاکستان روابط مطلوب و استوار با کشورهای همسایه خود را خواهان است. در پی آن ارتش این کشور، عملیات ضرب عضب را در مناطق قبایلی موسوم به FATA (جایی که مخفیگاه‌های افراط گرایان ستیزه جو درآن مناطق قرار داشت) آغاز کرد. در نتیجه انجام عملیات ضرب عضب، انتقاد کشورهای همسایه تا حدی کاهش یافت. در فراز مهم دیگری ، پاکستان از پیوستن به تنش های جاری در یمن خودداری کرد. همچنین این موضع گیری اسلام آباد که با هرگونه تلاش های مربوط به سرنگونی دولت بشاراسد مخالف است، حیرت و تعجب تحلیل گران را موجب شد.
«اعزاز احمد چوهدری» قائم مقام وزارت امور خارجه گفت که پاکستان از دخالت‌های نیروهای نظامی خارجی در سوریه حمایت نمی‌کند. این موضع پاکستان موجبات ناخرسندی عربستان دوست نزدیک این کشور را سبب شد و بدنبال آن شاهد گرایش عربستان به سوی هند بودیم. نظر برخی از تحلیل گران بر این بود که سیاست خارجی پاکستان سمت و سوی درستی را پیش گرفته است. درعین حال تحولی که در سیاست خارجی پاکستان دیده شد کوتاه مدت و موقت بود. افراط گرایان بار دیگر در متشنج ساختن روابط پاکستان، هند و افغانستان موفق شدند. اقدامات تروریستی که در این دو کشور صورت گرفت باعث شد تا باردیگر پاکستان متهم به حمایت از اقدامات یادشده گردد. زمامداران پاکستانی به شدت آن را رد کردند و بار دیگر تاکید کردند که پاکستان اجازه نمی‌دهد از خاک این کشور علیه کشوری دیگر سوء استفاده شود. در این مسیر خواجه آصف وزیر دفاع پاکستان در ماههای اخیر از تخریب روابط میان پاکستان و آمریکا ابراز تاسف کرد و از الحاق پاکستان به جهاد افغانستان در سال 1979، پرورش طالبان افغان و تامین مخفیگاه‌های امن برای آنان پس از حادثه یازده سپتامبر، به شدت انتقاد کرد.
یک تحلیلگر آمریکایی در گفت‌وگو با پایگاه اطلاع رسانی "دیپلمات" گفت: « سیاست خارجی پاکستان دارای دو اصل اساسی است. اول، نجات از خشونت های هند. دوم لزوم همسانی و توازن در عرصه قدرت بین پاکستان با هند. اساس این برابری و توازن مبتنی بر سلاح های پیشرفته و غیر پیشرفته می‌باشد. علاوه بر آن پاکستان خواهان برابری اقتصادی نیز می‌باشد.
وی افزوده است: »سایر کشورها، سیاست خارجی خود را به تناسب تغییر اوضاع و شرایط تغییر می‌دهند اما من تاکنون تغییر و تحول چندانی در سیاست خارجی پاکستان مشاهده نکردم.»
برخی از کارشناسان مسائل پاکستان معتقدند که این کشور همچنان جهاد با هند و افغانستان را بخش مهمی از سیاست خارجی خود می‌داند. سیاست این کشور با آمریکا نیز تنها در حد سلاح، تامین جنگنده اف-16 و دستیابی به کمک های اقتصادی است . همچنین پاکستان به آمریکا بارها تعهد داده است تا طالبان افغانستان را پای میز مذاکرات بیاورد اما طرف‌های ذیربط بخصوص دولت افغانستان و نیز آمریکا تاکنون هیچ اقدام جدی برای تحقق این هدف از سوی پاکستان را شاهد نبوده‌اند. در صورتی که پاکستان تحت فشار قرار گیرد، متعهد می‌شود که علیه ستیزه جویان افراطی دست به عملیات خواهد زد. اما واقعیت این است که پاکستان درحال حاضر نیز میان ستیزجویان خوب و بد تبعیض قائل می شود.
روابط پاکستان و چین
روابط پاکستان- چین ظرف دهه گذشته توسعه یافته و در آینده نیز این روند ادامه خواهد داشت. چین در تمامی حوزه‌های اقتصادی پاکستان سرمایه گذاری کرده است. دو کشور در سال 2006 توافقنامه تجارت آزاد را به امضا رساندند، هدف از این توافقنامه توسعه تجارت دو جانبه تا سقف 15 میلیارد دلار بود. گرچه تاکنون این هدف محقق نشده اما احتمال دارد با نهایی شدن طرح کریدور اقتصادی چین-پاکستان طرفین به آن دست یابند.
پاکستان و چین همدیگر را دوستان آهنین دانسته‌اند. چین دارای روابط عمیق نظامی با پاکستان است. بخصوص زمانی که پاکستان دارای سلاح هسته‌ای است. چین در نظر دارد طرح سرمایه گذاری 46 میلیارد دلاری ( ایجادکریدور اقتصادی یادشده ) را در پاکستان اجرایی کند. چین می‌خواهد از طریق احداث این کریدور اقتصادی، فاصله با خلیج فارس را کاهش دهد. بندر گوادر پاکستان برای اجرای این طرح از جایگاه مهمی برخوردار است. درعین حال روابط پاکستان با چین ملاحظات خاص خود را از منظر برخی تحلیلگران دارد.
«حسین حقانی» یکی از نویسندگان مطرح پاکستان و سفیر اسبق این کشور در آمریکا طی مصاحبه‌ای در روزنامه «نیوز لاین» گفته است: « ما همواره گرفتار این تصور واهی هستیم که قدرتهای بزرگ می‌توانند مشکلاتمان را حل و فصل کنند تا بتوانیم از مواضع خود در برابر هند دفاع نماییم. در ابتدا ما آمریکا را دوست خود دانستیم اما آمریکا نتوانست خواسته های ما را به نحو دلخواه ما برآورده سازد. پس از آن به چین روی آوردیم. اکنون ما باور قلبی داریم کــه چیـــن مشکلاتمان را حل خواهد کرد.»
حقانی در ادامه افزوده است: « چین همواره وعده اجرای پروژه‌های کلان را می‌دهد اما در عمل این طور نیست. به عنوان مثال در سال 2005 به اندونزی وعده اجرای طرحی با هزینه بالغ بر 24 میلیارد دلار داد اما در نهایت با مشکل تنها 1.8 میلیارد دلار سرمایه گذاری کرد. با وجود این واقعیت‌ها، روابط دو کشورها روز به روز گرمتر می‌شود و به همین دلیل پاکستان روز به روز از امارات متحده عربی، عربستان و ایران فاصله می‌گیرد. تا چندی پیش این تصور دور از ذهن بود اما اکنون این واقعیت آشکاری است که پاکستان برای عربستان سعودی ارزشی قائل نیست. مادامی که چین ما را همراهی می کند پاکستان با اعتماد بیشتری سخن می گوید و میان ایران و عربستان سعودی نقش میانجی گری ایفا می‌کند. گرچه روابط ایران و پاکستان ظاهراً مساعد است اما امروزه رقابتی بین دو کشور شکل گرفته است. این خبر که روابط ایران با هند رو به بهبود است، برای پاکستان بسیار دردناک است.»
روابط پاکستان با هند
طی هفته‌های گذشته و برای چندمین بار سفر «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور فدراسیون روسیه به پاکستان لغو شد. (یا بعبارتی از انجام سفر به پاکستان خوددداری کرد ) برخی از تحلیلگران سیاسی روابط خارجی پاکستان این دیدگاه را مطرح می کنند که هرچند هند به سمت آمریکا و غرب متمرکز است اما هند بزرگترین خریدار سلاح از روسیه است. به همین دلیل روسیه، هند را به پاکستان ترجیح می‌دهد. از سوی دیگر بسیاری از تحلیلگران پیروزی حزب «بهاریتا جاناتا» به رهبری «نریندرا مودی» در انتخابات پارلمانی هند را آغاز بکارگیری سیاستی خشن و دوگانه درقبال پاکستان ارزیابی می‌کردند.
اقدامات بعدی نخست وزیر جدید هند نشان داد که این کشور دستور کار انزوای پاکستان در منطقه و جهان را در پیش گرفته است. دراین راستا و بدنبال موضوع برجام، ناریندرا مودی درصدد توسعه روابط خود با ایران و همچنین تثبیت و تعمیق روابط دوستانه با افغانستان و برقراری روابط نزدیکتر با کشور های عربی برآمده است. از سوی دیگر پاکستان مدعی است عناصراطلاعاتی و امنیتی هندی در افغانستان سرگرم توطئه علیه پاکستان هستند. در چنین شرایطی، برخی از تحلیلگران ارشد مسائل پاکستان معتقدند در وضعیتی که این کشور به روابط خود با کشورهای همسایه کم توجهی نموده و تنها به دنبال تقویت روابط با چین می‌باشد، هند نیز به تقویت روابط خود با آمریکا روی آورده است.
در این میان این دیدگاه نیز وجود دارد که بندر چابهار رقیبی برای بندر گوادر خواهد بود زیرا به نظر طرفداران این دیدگاه، توسعه و پیشرفت چابهار قرار است زیر نظر هند محقق شود تا برای آن کشور و افغانستان یک مسیر آبی مطمئن ایجاد کند. موضع گیری مقامات هندی به خصوص نخست وزیر این کشور موید این دیدگاه است. روشن است که احداث این بندر نفوذ هند در افغانستان را افزایش خواهد داد. در واقع با این اقدام هند، رقابتهای این کشور با پاکستان تشدید خواهد شد.
همزمان برخی دیگر از تحلیلگران پاکستانی معتقدند انتشار خبر دستگیری «کلبوشان یادیاو» جاسوس هندی در زمان سفر آقای روحانی رئیس جمهور ایران به پاکستان، تنشهای سیاسی دو کشور را تشدید کرد. درعین حال ژنرال «عاصم باجوه» رئیس روابط عمومی ارتش پاکستان اعلام کرد که نمی‌توان با اطمینان کامل گفت که این جاسوس تحت حمایت دولت ایران قرار داشته است و احتمال دارد این جاسوس از اعتماد دولت ایران
سوء استفاده کرده باشد.
از سوی دیگر پاکستان در گذشته به این دلیل به سوی آمریکا گرایش پیدا می‌کرد که بتواند خود را برای جنگ با هند آماده کند. از زمانی که آمریکا از مواضع خود عقب نشینی کرد، پاکستان روابط خود را با چین مستحکم‌تر کرد. در چنین شرایطی بنظر می‌رسد محور اصلی سیاست خارجی پاکستان بر دشمنی با هند قرار گرفته است.
دکتر حسن عسگری رضوی یکی از تحلیلگران ارشد امور دفاعی جنوب آسیا گفته است که پاکستان و هند، ایران و افغانستان نیاز به اتخاذ یک سیاست هوشمندانه دارند در غیر این صورت نمی‌توان از این مرداب سیاسی خارج شد. نواز شریف نخست وزیر کنونی اقداماتی برای بهبود روابط با هند انجام داد اما در این اقدام به موفقیت نرسید. از برخی تحولات و حوادث رخ داده چنین بنظر می‌رسد تا زمانی که عناصر افراطی بدنبـــال آسیب زدن به پاکستان از طریق بهره گیری هند و افغانستان از آنان دراین مسیر می‌باشند، هرگونه پیشگویی در ارتباط با تغییر احتمالی سیاست پاکستان سخت خواهد بود.
روابط پاکستان با افغانستان
زمانی که اشرف غنی رئیس جمهور کنونی افغانستان آغاز بکارکرد، وی بر خلاف حامد کرزی رئیس جمهور سابق، با وجود مخالفتهای اعضای کابینه خود روابطی دوستانه با پاکستان برقرار کرد. با اینکه
تلاشهای مسالمت آمیز غنی در این مسیر با استقبال پاکستان مواجه شد اما پس از انتشار خبر مرگ ملا عمر رهبر طالبان، عملیات‌های ضد تروریستی در افغانستان آغاز شد. دولت غنی این اقدامات را از جانب پاکستان دانست و تصریح کـرد پاکستـان از گروه‌های تروریستی حمایت می‌کند.
«ملا اختر منصور» رهبر طالبان مدتی پس از مرگ ملاعمر نیز در حمله‌ای در پاکستان کشته شد. بیشتر تحلیلگران در این خصوص می‌گفتند که احتمال بهبود روابط پاکستان و افغانستان وجود ندارد. با کاهش نظامیان آمریکایی در افغانستان، اوضاع امنیتی این کشور بیش از پیش وخیم شد و روابط دو کشور بیش از گذشته تخریب شد. اضافه براین آمریکا نیز پاکستان را متهم کرد که این کشور در خاک خود به طالبان افغان پناه داده است و اعضای این گروه از داخل پاکستان علیه افغانستان دست به اقداماتی می‌زنند.
نتیجه اینکه پاکستان به ظاهر خواهان روابط دوستانه با افغانستان است اما درحقیقت برای تشدید نفوذ هند در این کشور تلاش می‌کند.این وضعیت حتی به قیمت حمایت از مخالفان دولت کابل تمام شده است. افغانستان و آمریکا در مذاکراتی با مقامات طالبان به موفقیت نرسیدند و اتهام شکست مذاکرات چهارجانبه را نیز به پای پاکستان نوشتند. درچنین شرایطی و با در نظر گرفتن تشدید درگیریها و اقدامات طالبان در افغانستان، چشم انداز مذاکرات صلح مربوط به این کشور تاریک بنظر می‌رسد.
روابط پاکستان با آمریکا
«سرتاج عزیز» مشاور نخست وزیر پاکستان در امورسیاست خارجی گفته است پاکستان و آمریکا ظرف سه ماه گذشتـه دچــار تنشهای سیاسی شده‌اند. به همین دلیل واشنگتن از فروش جنگنده‌های اف-16 به پاکستان خودداری کرد. همچنین واشنگتن از اعطای کمک 300 میلیون دلاری به اسلام آباد بدلیل شرایط وضع شده از سوی کنگره این کشور و همچنین بدلیل حمایت پاکستان از شبکه حقانی و طالبان افغانستان خودداری کرده است.
روشن است که پاکستان برغم از دست دادن فرصت دریافت جنگنده های اف-16 و نیز کمک های چندصدمیلیون دلاری آمریکا حاضر به تغییر پارادایم در سیاست خارجی خود در ارتباط با افغانستان و از دست دادن ابزارهای موثر نفوذخود برنخواهد آمد.
روابط پاکستان با بنگلادش
روابط با بنگلادش نیز از سال 1971 به وضع اسف باری رسیده است. بنگلادش در چند سال گذشته اعدام افرادی که در جنگ 1971 به ارتش پاکستان کمک کرده بودند را آغاز کرده است. روابط این دو کشـور هیچگاه عادی نبوده و پس از جریان این اعدام ها، اوضاع وخیم تر شده است. باتوجه به گرمی روابط هند با بنگلادش طبعاً بروز این وضعیت برای پاکستان خوشایند نیست. اساساً پاکستان برای ایجاد روابط با کشوری ، ابتدا روابطش را با هند می‌سنجد. زیرا در نگاه پاکستان، هند یک تهدید جدی بشمار می رود.
رویارویی با تهدیدات داخلی در سایه نظام دیوانسالاری گسترده
حمله انتحاری اخیر در کویته پاکستان در 8 آگوست 2016 (18 مرداد 1395) نشان داد که با وجود موفقیت‌های حاصله از عملیات «ضرب عضب»، تلاشهای مبارزه با تروریسم در پاکستان همچنان ناکافی بوده است. بلافاصله پس از این حمله انتحاری و در حالی که رهبری سیاسی پاکستان می‌خواست خود را برای اعلام تسلیت به بازماندگان حادثه تروریستی یادشده آماده کند، افسران بلندپایه ارتش با تشکیل جلسه‌ای اضطراری که بمنظور بررسی علل ضعف‌های امنیتی در تامین امنیت غیرنظامیان برگزار شد، پس از شور و مشورت فراوان، رهبری سیاسی پاکستان را به ناتوانی و شکست در اجرای برنامه اقدام ملی ( NAP ) و مبارزه با تروریسم در سراسر کشور متهم کردند.
در این جلسه همچنین این ادعا مطرح شد که عوامل اصلی تهدید در پاکستان از خاک افغانستان سرچشمه گرفته است و در این میان عوامل اطلاعاتی هند نیز آن را مدیریت می‌کنند. در این جلسه همچنین تاکید شد که یک شبکه تسهیل کننده نیز در داخل خاک پاکستان وجود دارد که با فراهم ساختن فضا برای دشمنان خارجی، کار آنها را آسان می‌کند. پس از برگزاری جلسه فرماندهان ارتش، بدلیل این که رهبری سیاسی پاکستان امکان تصمیم گیری در این خصوص نداشت و بدنبال چانه زنی‌های فراوان (با ارتش) به تشکیل یک کمیته با قدرت و اختیارات قابل توجه به منظور نظارت و اطمینان از اجرای برنامه اقدام ملی علیه تروریسم به ریاست «ناصر جنجوعه» مشاور امنیت ملی نخست وزیر رضایـــت داد. با ایـــن حـــال این سئوال همچنان وجود دارد با وجود فعالیت 15 کمیته پیش بینی شده برای اطمینان از اجــرای برنامه اقدام ملی علیه تروریسم (NAP) زیر نظر وزارت کشور پاکستان، تشکیل چنین کمیته ای لازم بود؟ یا اینکه مشکلات پاکستان در مواجهه با معضل تروریسم ، فراتر از اینهاست؟ با این که پاکستانی‌ها بارها بر دخالت مداوم و فعال سازمان جاسوسی هند موسوم به RAW در مسائل امنیت داخلی پاکستان تاکید کرده‌اند اما بنظر می‌رسد این کشور همچنان با یک تهدید ملی (داخلی) ناشی از تروریسم و افراط گرایان خشونت طلب نیز مواجه است. به گونه ای که نیاز به یک تمرکز فوری و هماهنگ حتی فراتر از مفاد برنامه NAP را اجتناب ناپذیر ساخته است.
در واقع با وجود انجام عملیات ضرب عضب توسط ارتش در مراحل مختلف و طی دو سال و نیم گذشته، بررسی‌های دقیق‌تر نشان می‌دهد که افراط‌گرایی در تمامی اشکال آن هنوز در سطح جامعه پاکستان زنده و فعال بوده و همچنان در حال آسیب زدن به این کشور است. در اینجا این سوال وجود دارد که آیا راهبرد ضدتروریسم کنونی پاکستان، ظرفیت و امکان درمان افراط‌گرایی و خشونت و از بین بردن پدیده‌های یادشده را از لایه‌های درونی و ساختار اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی این کشور دارد؟
روشن است که راهبرد ضدتروریسم پاکستان نمی‌تواند صرفاً به حوزه‌های قانونی، نظامی و اداری محدود شود. زمانی که تجمعات بزرگی از سوی تشکل‌هایی بدنام تروریستی نظیر سپاه صحابه، جمــاعت الــدعـوه و لشگر جهنگوی ( که مطابق قانون شامل سازمانهای ممنوعه محسوب می‌شوند) در حمایت از لغو اجرای حکم اعدام برای ممتاز قادری ( قاتل سلمان تاثیر فرماندار اسبق ایالت پنجاب ) به طور علنی برگزار می‌شود، چگونه می‌توان به نتیجه بخش بودن راهبرد ضدتروریسم در این کشور امیدوار بود؟ در واقع چالش اصلی پیش روی راهبـرد ضد تروریسم در پاکستان را باید از این منظر ارزیابی کرد.
بنظر نگارنده این موضوع صرفاً متوجه بخش سیاسی حاکمیت یعنی دولت فدرال این کشور نیست بلکه بطور عمده متوجه سیاست‌های دوگانه حاکمیت ( هر دو بخش سیاسی و نظامی ) در این کشور در دو حوزه داخلی و خارجی بوده که طی سه دهه گذشته به تکرار مشاهده شده و مبارزه با تروریسم را در عمل عقیم ساخته است.
شایان ذکر است اخیراً رهبر یک سازمان ممنوعه با نام حزب المجاهدین در یک کنفرانس مطبوعاتی در شهر کراچی که با پشتیبانی حزب جماعت اسلامی برگزار شد، خواستار راه اندازی جنگ چهارم علیه هند شده است. گفته می شود وی در این کنفرانس مطبوعاتی حتی خواستار بکارگیری سلاح های اتمی علیه هند شده است. این اظهارات آشکارا در تضاد مستقیم با برنامه اقدام ملی می‌باشد. در تحولی دیگر و همزمان با برگزاری روز ملی کشمیر در پاکستان، نواز شریف نخست وزیر، موضوع کشمیر را ستون سیاست خارجی این کشور اعلام کرده است. واقعیت این است گذشته از اینکه کشمیر در چه شرایطی بسر می‌برد ، هرگونه اقدام به تحریک و خشونت بیشتر در کشمیر، چشم انداز رسیدن به صلح و حل این منازعه را نامعلوم‌تر خواهد ساخت.
اخیراً برخی از تحلیلگران پاکستانی پیشنهاد کرده‌اند که چنانچه پاکستان از هرگونه اقدام حمایت آمیز از مبارزان کشمیری دست بکشد و از مواضع گروهها و احزاب تندروی کشمیری فاصله بگیرد، حصول به یک راه حل صلح آمیز میسرتر خواهد شد. به زعم این گروه از تحلیلگران، پاکستان می‌تواند همبستگی خود را با رنج و آلام مردم کشمیر اعلام نماید اما تحریک خشونت و انجام اقدامات حمایتی از مبارزه مسلحانه در کشمیر چیزی جز بدبختی و عذاب بی امان برای مردم کشمیر به ارمغان نخواهد آورد. از نظر این گروه از تحلیلگران پاکستانی حمایت پاکستان صرفاً باید به حمایت معنوی و اصل همبستگی کشمیر منحصر و محدود باشد.
تروریسم خوب و بد
گــرچه عملیات ضرب عضب در فراری دادن طالبان بد ( تحریک طالبان پاکستان) موفقیت آمیز بوده است اما برخی از تحلیلگران معتقدند وجود طالبان خوب و طالبان افغانستان، فعالیت‌ها و زحمات و فداکاری‌ها و خون قربانیان حوادث تروریستی در پاکستان را به هدر می‌دهد. با اینکه ژنرال راحیل شریف فرمانده مقتدر ارتش پاکستان اعلام کرد هیچ تروریستی عفو نخواهد شد و اجازه نخواهیم داد از خاک کشورمان علیه کشوری دیگر استفاده شود با این حال کابل به دعوت ژنرال راحیل شریف برای توقف هرگونه جنگ نیابتی، پاسخ مثبت نداد و حملات طالبان افغان در افغانستان و جنبش آزادی در کشمیر، دهلی و کابل را متحد کرد.
برخی رسانه‌های پاکستانی به نقل از برخی منابع داخلی این کشور به تکرار اعلام کرده‌اند که عناصر طالبان پاکستانی که پس از فرار از این کشور در افغانستان مستقر شدند، با حمایت نهاد امنیتی افغانستان و سازمان جاسوسی RAW هند می‌توانند با صرف مبالغ هنگفت، تفکرات تخریب گرایانه خود را علیه پاکستان به کار گیرند. ( پایان بخش اول)
انتهای پیام/.
∎