انگار رابین هودِ هزاره سوم، برای گرسنه نماندن کودکان، بخواهد شب‌ها در دلوهای زباله شهر بگردد و پسماند غذاهای آلوده را جمع کند و برای آنان ببرد!
آن‌گونه که مخالفان از غذاهای تراریخته(برنج، ذرت، یونجه، گوجه‌فرنگی، کلزا، چغندرقند، سویا، خربزه، کدو، پنبه، سیب‌زمینی و فلفل‌شیرین) گپ می‌زنند، در ذهن انسان «رابینهود» زنده می‌شود که با غذایی آلوده، به جنگ گرسنگی می‌رود!
هنگامی که مهندسی، پل می‌سازد، خودش را زیر پل نگه می‌دارند و نخست یک سواری از روی پل رد می‌کنند، پس از آن یک مینی‌بوس و بعد یک اتوبوس و آنگاه یک کامیون و در نهایت یک تریلی با بار فولاد! این پل باید در برابر همه این فشارها تاب بیاورد و فرو نریزد. آیا فرآورده‌های دستکاری شده ژنتیک در برابر پرسش منتقدان، تاب میآورد؟
غذای ارزان
اما نخست سخنان حمید پیران ـ پژوهشگر و موافق دستکاریهای ژنتیک محصولات کشاورزی را بخوانید:«در جاهایی که مصرف‌کنندگان این فرآورده‌های ژنتیک، انسان‌ها هستند، صدای اعتراض بسیاری از دانش‌آموختگان، پولداران و کسانی که مشکل مالی ندارند (یا کمتر دارند) بلند می‌شود، ولی آنان توجه ندارند که بسیاری از مردم به سبب فشارهای اقتصادی، خواهان غذاهای ارزان هستند و با توجه به گرانی فرآورده‌های ارگانیک، تولیدگران فرآورده‌های ژنتیک می‌توانند غذاهایی مانند برنج را با برچسب «تراریخته» و به بهای بسیار ارزانتر، در اختیار آنان و فرزندان‌شان قرار دهند.
«ما که نباید به وکالت میلیون‌ها انسان دیگر و بی آن که آنان موکل ما باشند، سخن بگوییم.
«اینک همه مردم این شهر نمی‌توانند برای ناهار یا شام به رستوران‌های گران و شیک و آلامد و بسیار بهداشتی بروند که روپوش پیشخدمتان آن‌ها از پاکیزگی برق میزند و فقط حق سرویس آن‌ها پول ۲ وعده غذای منِ کارمند است و من برای یک وعده غذای یکی از این رستوران‌ها باید یک‌سوم درآمد ماهانه‌ام را بدهم. برای همین بد یا خوب، غذاهای آماده (فست‌فودی) به‌وجود آمد. آیا غذاهای فست‌فودی سرطان‌زا نیست و دولت و وزیر بهداشت و درمان در این مورد آگاهی ندارند و اگر دارند پس چرا فروشگاه‌هایش را نمی‌بندند و اینک میلیون‌ها فروشگاه فست‌فود در سطح کشور فعال‌اند؟
«شما برای خرید یک قلم دارو باید ۲ کیلومتر راه بروید تا به یک داروخانه برسید و برای خرید یک جلد کتاب باید از جنت‌آباد بروید میدان انقلاب؛ در حالی اینک فقط در یک خیابان،۲۰ فروشگاه فست‌فود وجود دارد و هر یک با منوهای متنوع غذایی که در رقابت فشرده می‌کوشند هر یک ارزانتر از دیگری باشد، به سراغ مشتریان می‌روند.
«معنی فست‌فود، غذای سرپایی است! چرا همه فلافل‌ها و ساندویچی‌ها و پیتزایی‌ها شلوغ‌تر از رستوران‌ها است؟ پس معنی دوم فست‌فود می‌شود غذای ارزان و آماده سرپایی! این توهین به مردم است که بگوییم نمی‌دانند! اتفاقا آنان می‌دانند که فست‌فودها کم‌کیفیت است، ولی چون جیب مردم و جوانان ما خالی است، دنبال ناهار و شام ارزان می‌گردند.
«از دیگر سو من در راستای کار خود به فروشگاه‌های مواد غذایی از جمله رستوران‌ها زیاد سرکشی می‌کنم. بسیاری از رستوران‌های گران، دانسته یا ندانسته از موادغذایی تراریخته استفاده می‌کنند. اگر فرآورده‌های تراریخته، روندی قانونی و عادی به خود بگیرد، همین رستوران‌های گران، ناچار خواهند شد با ۲ منو و با ۲ قیمت متفاوت به مشتریان سرویس بدهند. به همین ترتیب خانواده‌ها نیز می‌توانند با پول کمتر، غذای بیشتری به خانه ببرند.
«سال‌هاست برخی از برنج‌های کشت‌شده در کشور تراریخته است. راه کاهش مصرف سم و کود و مصرف آب فقط از راه تولید فرآورده‌های مهندسی ژنتیک ممکن است. مخالفت با پدیده‌ای که وارد زندگی تغذیه‌ای ما شده است، نیاز به تخصص دارد. با توجه به افزایش رو به فزونی جمعیت و نیاز بیشتر به غذا و از سوی دیگر خشکسالی‌های این یکی دو دهه و دهه‌های بحرانی در پیش‌رو، لزوم صرفه‌جویی همه‌سویه را به تولیدگران تحمیل کرده است.
«مقاوم‌شدن آفت‌ها در برابر سم‌ها، پیدایش واش‌های هرز، آلودگی آبهای جاری به مواد شیمیایی و کاهش محصول و کمبود آب کشاورزی، سبب شده است که برخی متخصصان با اصلاح ژنتیک و تولید بذرهای تراریخته پرمحصول و مقاوم در برابر آفت‌ها برآیند.
«اینک چه بخواهیم یا نخواهیم، فرآورده‌های تراریخته از خارج وارد می‌شود، پس چه بهتر که خودمان این‌ها را در داخل کشور تولید کنیم و بی‌نیاز از واردات شویم و تولیدگران داخلی فرآورده‌های ژنتیک خود را با هزینه کمتر در اختیار دامداری‌ها و مرغداری‌ها و دیگر خریداران قرار دهند.»
دیگر موافقان
دیگر موافقان تراریخته، پیاپی در نوشتارها و سایت‌ها و سخنرانی‌های خود از خوبی‌های فرآورده‌های تراریخته می‌گویند؛ این که ایران در زمینه تولید فرآورده‌های تراریخته از کشورهای پاکستان، کنیا، بورکینافاسو و اوگاندا واپس مانده است، در حالی که آن کشورها آزمایش‌های مزرعه‌ای فرآوردهای تراریخته را به اجرا درآورده‌اند؛ و دیگر این که سطح زیرکشت جهانی این‌گونه فرآورده‌ها در سال ۲۰۱۱ میلادی با رشد ۸ درصدی (۱۲میلیون‌هکتار) ادامه دارد، به گونه‌ای که از ۱۴۸ میلیون هکتار در انتهای سال ۲۰۱۰ به ۱۶۰ میلیون هکتار در انتهای سال ۲۰۱۲ رسیده است. رشد ۹۴ درصدی فرآورده‌های تراریخته نسبت به سال ۱۹۹۴ نشانگر سلامت و سودمندی این محصولات و پذیرش جهانی استفاده از فناوری مهندسی ژنتیک در کشاورزی است.
از ۲۹ کشور تولیدگر در جهان، ۱۹ کشور از میان کشورهای در حال توسعه و ۱۰ کشور از میان کشورهای صنعتی است که این ۱۰ کشور پایه و اساس توسعه سطح زیرکشت و تنوع فرآورده‌های تراریخته در آینده محسوب می‌شوند. هند، چین، برزیل، آرژانتین و آفریقای جنوبی از کشورهای پیشتاز در تولید فرآورده‌های تراریخته به شمار می‌روند. هند دهمین سال کشت پنبه تراریخته مقاوم به آفت‌ها را با گذر از سطح زیر کشت ۱۰ میلیون هکتاری، سپری کرده است. چشمداشت این است که در سال‌های ۲۰۱۴-۲۰۱۳ میلادی فیلیپین، تجاری‌سازی برنج تراریخته را به تصویب برساند که این کار می‌تواند بسیار مهم باشد. ارزش جهانی بذرهای تراریخته در سال ۲۰۱۱ در حدود ۱۳ میلیارد دلار و ارزش محصولات نهایی تراریخته ۱۶۰ میلیارد دلار در سال برآورد شده است. اینک فرآورده‌های تراریخته در کشورهای پاکستان، بورکینافاسو، کنیا، نیجریه، میانمار و اوگاندا نیز تولید می‌شود. آفریقای جنوبی، بورکینافاسو و مصر بر روی هم به رکورد بیش از ۲ میلیون هکتار سطح زیر کشت فرآورده‌های تراریخته دست یافتهاند و ۳ کشور کنیا، نیجریه و اوگاندا آزمایش‌های مزرعه‌ای فرآوردهای تراریخته را به اجرا درآورده‌اند. پاکستان بیش از ۲ میلیون هکتار زیر کشت پنبه تراریخته دارد، ولی ایران که تولید پنبه تراریخته را از سال ۱۳۸۴ آغاز کرده در مراحل آزمایشگاهی متوقف شده است.
شمار تراریخته‌های تولیدشده در جهان به بیش از ۱۲ فرآورده رسیده است. اینک غذاهایی همچون ذرت، یونجه، گوجه‌فرنگی، درختتبریزی(در چین)، کلزا، چغندرقند، سویا، خربزه درختی، کدو، پنبه، سیب‌زمینی و فلفل‌شیرین، به روش مهندسی ژنتیک تولید می‌شود.
تولید برنج اصلاح شده ژنتیکی
موافقان در تعریف تراریخته می‌گویند: «تراریخته‌ها فرآوردههاییست که به روش مهندسی و دستکاری ژنتیک، از یک ارگانیسم به دست می‌آید. در این روش، DNA گیاه تغییر می‌یابد؛ (دی.ان.ائی) پس از دگردیسی در بیرون از گیاه، به بافت گیاه تزریق می‌شود و به تولید فرآورده‌هایی کشاورزی میانجامد که در برابر آفت‌ها مقاومند و آستانه تحمل‌شان در برابر خشکی زمین زیاد است و محصول به دست‌آمده در واحد زیرکشت به گونه‌ای چشمگیر افزایش می‌یابد. با بذری که به دست می‌آید، می‌توان در موسم بعدی، زمین را به زیر کشت برد.
موافقان همچنین بر این باورند که: «تولید برنج اصلاح‌شده ژنتیکی یکی از دستاوردها در عرصه علم و فناوری است. برنج تراریخته «طارم مولایی» اولین برنج تراریخته رهاسازی شده در جهان و نخستین فرآورده تراریخته کشورهای خاورمیانه است که به کشتزار راه یافته است و صدها کشاورز ایرانی آن را تولید کرده‌اند و اینک نیز به کشت آن مشغول‌اند».
«برنج تراریخته با استفاده از روش مهندسی ژنتیک به گونه‌ای پرورش می‌یابد که نوعی پروتئین در برگ‌ها و ساقه‌های آن تولید می‌شود که سبب مصونیت کامل این برنج در برابر یورش آفت‌های پروانه‌ای و از شمار کرم ساقه‌خوار برنج است، در نتیجه برای تولید این محصول، نیازی به کاربرد سم شیمیایی دفع آفات نیست. با توجه به این که بیشترین مصرف سم‌های شیمیایی در کشور در مبارزه با کرم ساقه‌خوار برنج است.
«کشت این بذر، فایدههای اقتصادی فراوانی در پی دارد، مانند پرهیز از کاربرد سم ضدآفت، کاهش هزینه تولید، افزایش تولید محصول در واحد سطح و سود بیشتر شالیکاران. همه می‌دانند که پرهیز از کاربرد سم‌های آفات نباتی، سبب حفاظت از مارها، ماهیان، قورباغه‌ها، کفشدوزک‌ها و پروانه‌ها و پرندگان مفید در شالیزارها خواهد شد. افزون بر این فرآوردهای که به دست مردم می‌رسد، پالوده از هرگونه آلودگی شیمیایی بر پوسته آن است».
موافقان تراریخته همچنین می‌گویند: «افزون بر برنج طارم، اینک گونههای دیگری مانند برنج نعمت تراریخته، ندای تراریخته و خزر تراریخته نیز وجود دارد که اگر به تولید انبوه برسد، تحول مهمی در خودکفایی برنج ایجاد خواهد کرد. اگر پشتیبانیِ همه‌سویه‌ای انجام گیرد، می‌توان بذرهای برنجی را کشت کرد که مانند گندم کم‌آب‌بر است و در مصرف آب کشاورزی بسیار صرفه‌جویی خواهد شد».
موافقان تراریخته مدعیاند که برنج‌های تراریخته دیگری به شکل آزمایشی در کشورهای دیگر تولید شده است که دارای ویتامین آ و آهن و روی بیشتری است و در ایران نیز در میان دولتیان خواهان دارد، زیرا وجود این ویتامین‌ها و مواد کانی در برنج، این خوراکیِ پرمصرف در ایران، می‌تواند در سلامت بیشتر مردم ایفای نقش کند.موافقان ایراد به فرآورده‌های تراریخته را به تولید سنتی بر می‌گردانند:« سمی که اینک برای کنترل آفت‌ها استفاده می‌شود، آثار بسیار سویی بر محیط و طبیعت دارد، ولی برای تولید برنج تراریخته حتی یک قطره سم شیمیایی آفت‌کش استفاده نمی‌شود، در حالی که برای تولید برنج‌های غیر تراریخته، ده‌ها هزار تن سم وارد چرخه محیط‌زیست می‌شود».
علم جدید پاسخگو باشد
اسماعیل عباسی‌راد ـ مدرس دانشگاه از مخالفان دستکاری ژنتیک، می‌گوید: «گفته می‌شود که کشاورزی جهان با دستکاریهای ژنتیک متحول شده است؛ ولی باید توجه داشت که هر تحولی مثبت نیست. از دیگرسو این علم جدید(در زمینه تولید فرآورده‌های کشاورزی) باید پاسخگوی پرسش‌ها در این مورد باشـد ولی متاسفانه علم دستکاری ژنتیک نتوانسته است از آزمایش‌ها و آزمون‌ها سربلند بیرون بیاید. تغذیه گاوها با سویای دستکاری شده ژنتیک، سبب آسیب‌های جدی به دستگاه گوارش و کبد این جانور شده است. اینک گیاهخواران از خوردن سویا و برنج و دیگر فرآورده‌های ژنتیک به سبب غیر طبیعی‌بودن، سر باز می‌زنند، زیرا بر این باورند که طبیعی نیستند و برای بدن انسان بیماری‌زا خواهند بود. بسیاری از دست‌اندرکاران دستکاریهای ژنتیک معترفند که روش‌های ارگانیک (روش‌پسامدرن و بازگشت به گذشته، بدون سم و کود شیمیایی) طبیعی‌ترین روش است.
«خودم چند تن از همین افراد را از نزدیک می‌شناسم که در همه نمایشگاه‌های ارگانیک حضور می‌یابند و خرید می‌کنند. تغذیه خانواده آنان نیز با غذاهای ارگانیک است و حتی یک قلم خوراکی دستکاری شده ژنتیک در خانه‌هایشان یافت نمی‌شود. با یکی از آنان که در این مورد گفتگو کردم، در پاسخ گفت: که رئیس دخانیات هم سیگار نمی‌کشد!
« تولیدکنندگان، خود معتقدند که تراخینه یا تراریخته، غذای سالمی نیست و فقط به اقتضای زمان که سود اقتصادی بالایی دارد و از دیگر غذاها ارزانتر است، تولید مواد غذایی تراریخته را تبلیغ می‌کنند. در حالی تاکنون ده‌ها دانشمند غذاشناس با آزمایش‌های گوناگون ثابت کرده‌اند که دستکاری در ژن غذاها، دستکاری در سلامت انسان‌ها است.
«فرآورده‌های تراریخته بی‌گمان پیامدهایی دارد، ولی بد این پیامدها بر کسی روشن نیست. هیچ دست‌اندرکار تراریخته‌ای وجود ندارد که به پیامدهای تراریختگی باور نداشته باشد. بنابراین، این محصولات باید تولید آزمایشگاهی داشته باشد و به مصرف جانوران برسد، نه انسان‌ها. دست‌کم چند دهه زمان نیاز است که بررسی شود که آیا به جانوران آسیب وارد آورده است یا نه. تازه در آن‌زمان نیز روشن نیست که اگر بر جانوران تاثیر منفی نداشته است، برای انسان‌ها هم مفید خواهد بود.
«سخنی نیست در این مورد که باید خاک را به گونه طبیعی غنی کرد و منابع غذایی را افزایش داد و روش‌های تولید را ویرایش کرد و سم‌پاشی را به فراموشی سپرد و آبیاریِ قطره‌چکانی را پیشه کرد! اما این که بخواهیم با هدفِ رساندن مواد غذایی ارزان به دست کودکان فرودست، غذای بیماری‌زا تولید کنیم، جای درنگ دارد.
«در آزمایشگاهای اروپایی، نشانه‌هایی از سوءتغذیه در انسان‌ها دیده شده است و نیز تاثیر منفی بذرهای دستکاری شده ژنتیک بر روی خاک و گیاه. در چنین زمین‌هایی امکان این که کشاورزان دوباره با بذر بومی به کشت سنتی برگردند، وجود ندارد. یا دانشمندان اتریشی می‌گویند نمی‌توان تضمین داد که تراریخته به مردم آسیب نخواهد رساند. سازمانهای مردم‌نهاد کشور پرتغال نیز با کشت فرآورده‌های تراریخته مخالفت ورزیده‌اند.
«واکنشها منفی مردمان دنیا نشانگر این است که مخالفت با فرآورده‌های تراریخته، ویژه ایران نیست و از گستره جهانی برخوردار است که جای تامل دارد. می‌توان گفت غشی در فرآورده‌های تراریخته وجود دارد که جهانی را در برابر آن، «هم‌آو» کرده است.
«حقیقت این است که مهندسی ژنتیک در تولید فرآوردهای سالم غذایی، ناموفق عمل کرده است، مانند پدیدارشدن واش‌های هرز مقاوم که نیاز به سم آفت قوی‌تر دارد. به گمانم یگانه راهکار، روش کشاورزی اکولوژیک نوین است و مبارزه بیولوژیک با آفت‌ها و نیز استفاده از کودهای طبیعی و روش آبیاری قطره‌ای شبانه.
«چرا جلوی تولید انسان‌های کلونینگ (تولید سلولی کپی‌های یکسان ژنتیکی از یک انسان) گرفته می‌شود، در حالی که مشکل همه افراد بی‌فرزند در جهان را حل خواهد کرد، زیرا پیامدهای ناگوار اخلاقی آن ناروشن است! فرآورده‌های تراریخته نیز به سلامت انسان آسیب وارد می‌کند. موافقان پاسخ می‌دهند که مگر تولید کنونی کشاورزی به سلامت مردم آسیب نمی‌زند؟ که باید پاسخ داد نمی‌توان با فرآوردهای که دارای ایراد است، با ایرادِ تولید دیگر مبارزه کرد!»
نگره مردم کوچه بازار
از بسیاری از مردم کوچه و بازار نیز در باره تولید و استفاده از فرآورده‌های تراریخته پرسیدم. مخالفان با به‌کاربردن واژه «دستکاری ژنتیکی» می‌گویند: که به سبب آسیب‌های ناروشن به سلامت کودکان، با تولید فرآورده‌های ژنتیک مخالفند.
اما موافقان با به کاربردن واژه «اصلاح ژنتیکی» می‌گویند: باید فرآورده‌ها برچسب ژنتیک داشته باشد و با همین برچسب روی پیشخوان فروشندگان قرار گیرد، همان‌گونه که در غرب چنین می‌شود و تحمیل یا فریبی در کار نیست و حق گزینش برای خریدار محفوظ است.
گروه سوم اما فقط با تولید آن در داخل کشور مخالفند، ولی با واردات قانونی آن و فقط برای مصرف‌های غیرانسانی مشکلی ندارند.
ع٫ درویشی