بانکداری بدون ربا ریشه در ایدئولوژی و ارزش‌های اقتصاد اسلامی دارد و تحقق آن مستلزم استقرار عدالت اقتصادی و اجتماعی و نیز توزیع عادلانه درآمد و ثروت در جامعه است، بنابراین، منظور از «بانکداری اسلامی» نوعی سیستم بانکداری است که مبتنی بر قوانین اسلامی، نظریات اقتصاددانان و کارشناسان علوم بانکی و علمای اسلام است. اگر مولفه‌های اصلی بانکداری اسلامی را حذف ربا از تمامی عملیات بانکی و انطباق عملیات بانکی با موازین شرعی بدانیم، اساس بانکداری اسلامی تسهیم سود، مشخص بودن مسیر مصرف منابع و نظارت بر عملیات بانکی خواهند بود.
در قرآن کریم آیات بسیاری در خصوص اقتصاد بیان شده است که حاکی از اهمیت اقتصاد در اسلام است که بانکداری در ذیل این موضوع قرار دارد؛ خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ اى كسانى كه ایمان آورده‏ اید ربا را [با سود] چندین برابر مخورید و از خدا پروا كنید باشد كه رستگار شوید(آیه /۱۳۰ سوره آل عمران) و در جای دیگر درخصوص ارزش قرض الحسنه می فرماید:«إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یضَاعِفْهُ لَكُمْ وَیغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِیمٌ؛اگر به خدا قرض الحسنه دهید آنرا برای شما مضاعف می‏سازد، و شما را می‏بخشد و خداوند شكر كننده و بردبار است.( آیه ۱۷/ سوره تغابن)
رسول خدا(ص) فرمودند‌: شبی که مرا به معراج بردند و به بهشت سیر دادند، بر در بهشت نوشته بود‌: «صدقه به ده برابر و قرض‌الحسنه هحده برابر» از جبرئیل سوال کردن چرا قرض‌الحسنه برتر از صدقه است؟ گفت‌: چون قرض گیرنده به خاطر نداری قرض می‌گیرد، ولی صدقه گیرنده شاید محتاج نباشد؛ رسول خدا‌(ص) لعن فرمودند ربا و خوردنده ربا و فروشنده ربا و مشتری ربا، و نویسنده ربا و دو شاهد آن را.

بانکداری اسلامی باید برطرف کننده مشکلات مردم باشد
بانکداری اسلامی باید برطرف کننده مشکلات مردم باشد و نباید تنش بازپرداخت را برای اقشار ضعیف جامعه به همراه داشته باشد سیستم بانکی در جامعه باید به گونه‌ای باشد که بازپرداخت وام به توان اقتصادی اقشار ضعیف جامعه آسیب وارد نسازد.
بانکداری اسلامی باید به ارائه خدمت مطلوب و اسلامی به اقشار مختلف جامعه منجر شود امروز متاسفانه اقشار متوسط و حتی ضعیف جامعه با دردسرهای متفاوت سیستم بانکی پس از موفق شدن به دریافت وام با مشکلات عدیده ای از جمله بدهی های سنگین ،سود بالا و جریمه دیر کرد مواجه می شوند که همین عوامل باعث بوجود آمدن تنش روحی در خانواده ها و حتی گسست  نظام خانواده نیز خواهد شد.
بانکداری اسلامی و اجرای این مقوله باید مطابق با قوانین اسلامی و آیات و روایات قرآن باشد در بانکداری حال حاضر متاسفانه عمل به اجرای فرامین شرع اسلام رعایت نمی شود و به نوعی مخالفت با اجرای قوانین اسلام است.
در دین مبین اسلام و قرآن کریم از «ربا» به عنوان یک عمل و فعالیت اقتصادی حرام نام برده شده است و بشدت قرآن این روش کسب درآمد را نهی کرده است براساس روایات دینی ربا موجب از بین رفتن برکت در زندگی و تضعیف اقتصاد جوامع خواهد شد، در اجرای سیستم بانکداری در کشور باید قوانین کلی و مدونی وضع گردد وام دادن به مردم با دریافت سود های کلان نیز ربا و حرام است و باید در این خصوص تدابیر ویژه ای اتخاذ شود.

احیای صندوق قرض‌الحسنه؛ راهکاری برای توسعه بانکداری اسلامی
احیای صندوق قرض‌الحسنه می‌تواند راهکاری اساسی برای توسعه بانکداری اسلامی در جامعه باشد و باید با فرهنگ‌سازی و ایجاد و گسترش صندوق‌های قرض‌الحسنه بتوان مردم را ترغیب نمود که برای رضای خدا با سپرده‌گذاری در این صندوق‌ها و اعطای وام به نیازمندان بخشی از بانکداری اسلامی را در جامعه محقق نماییم.
صندوق قرض‌الحسنه می‌تواند با رضایت صاحبان وجه در تولید، سرمایه‌گذاری و تجارت نیز از آن وجه استفاده نماید، سود حاصل از این صندوق می‌تواند با رعایت قوانین اسلامی بین سپرده‌گذاران نیز تقسیم شود، نظارت بر سیستم بانکی و اصلاح و بازنگری قوانین بانکی باید بصورت جدی با حضور کارشناسان دینی و اقتصادی صورت گیرد در این خصوص باید دولت قوانین مستحکمی برای ایجاد و توسعه بانکداری اسلامی ارائه دهد.
شریعت اسلامی تنها ربا (بهره) را حرام اعلام كرد، اما سایر درآمدهای سرمایه را ممنوع نكرده است، به عبارت دیگر هر گونه پیش‌شرط برای انتفاع از اصل سرمایه و بدهی ممنوع اعلام شده است. براساس اصول اسلامی شیوه اجرایی و به‌كارگیری سرمایه در یك پروژه و موارد ایجاد شغل از اهمیت ویژه برخوردار است، با الهام از آیه 275 سوره دوم قرآن كریم، سوره بقره ممنوعیت كار و درآمد بدون ریسك موجب می‌شود كه فعالیت‌های مالی در اسلام دارایی‌های واقعی با ارزش افزوده همراه باشد.

بانكداری اسلامی با مدیریت دارایی به منظور افزایش درآمد عمومی است
بانكداری اسلامی بر تقسیم ریسك، داد و ستد فیزیكی كالا، درگیری مستقیم با تجارت و كار، اجاره و قراردادهای ساختمانی با استفاده از عقود مختلف شرعی استوار است، همچنین بانكداری اسلامی با مدیریت دارایی به منظور افزایش درآمد عمومی است. تقسیم ریسك و مدیریت آن برای دستیابی به حاكمیت مشاركت و همكاری در انجام پروژه‌ها یكی از اهداف بانكداری اسلامی است، سود در اسلام پاداش نام دارد و فعالیت‌های مبتنی بر تقسیم ریسك و استفاده از منابع برای بالابردن ارزش سرمایه مجاز شمرده شده است.
معاملات مالی مجاز از سوی شریعت اسلامی باید مبتنی بر ارائه كالا، خدمات و منافع باشد، این سیاست برای برخورد و تعامل بهتر سیاست‌های پولی و مالی و ایجاد نظم بیشتر مورد توجه قرار دارد، به ‌علاوه اسلام اجاره دارایی و حق عمری و رقبی و دریافت اجاره‌بها را مجاز دانسته است.

عملیات بانكداری در بانکداری اسلامی بر اساس فقه معاملات اسلامی    
بانكداری اسلامی همان اهداف بانكداری متداول دنیا را دنبال می‌كند با این تفاوت كه ادعا می‌شود عملیات بانكداری در این بانك‌ها بر اساس فقه معاملات اسلامی صورت می‌گیرد، مهم‌ترین اصل در بانكداری اسلامی تقسیم سود و زیان حاصل از معامله و پرهیز از پرداخت ربا یا همان بهره پول است، عمومی‌ترین مفاهیم مورد استفاده بانكداری اسلامی شامل مضاربه (تقسیم سود)، ودیعه (به امانت گذاردن)، مشاركت (سرمایه‌گذاری مشترك)، مرابحه (قرارداد مبتنی بر قیمت تمام شده) و اجازه به شرط تملیك (لیزینگ) است.
در یك قرارداد رهنی به جای اینكه برای خرید یك كالا، وام در اختیار خریدار قرار بگیرد، بانك‌ها خود اقدام به خرید كالا می‌كنند و آن را دوباره به خریدار می‌فروشند و وجه آن را به صورت قسطی دریافت می‌كند البته در این معامله سودی و یا جریمه‌ای دریافت نمی‌شود، به منظور جلوگیری از هر گونه قصور در این زمینه بانك اقدام به دریافت وثیقه می‌كند؛كالا یا ملك مورد معامله از آغاز به نام خریدار ثبت می‌شود. این كار مرابحه نام دارد.یكی دیگر از مفاهیم در انجام معاملات اسلامی اجاره و اقتنا نام دارد كه مشابه لیزینگ مستغلات است.
وام بانك‌های اسلامی برای خرید وسائل نقلیه نیز شیوه مشابهی از لیزینگ است كه وسیله نقلیه را با قیمتی بالاتر از قیمت معمول به خریدار می‌فروشد اما مالكیت خودرو را تا پایان مدت اقساط وام حفظ می‌كند.نوعی دیگر از انواع تسهیلات بانك‌های اسلامی پرداخت وام به شركت‌ها با نرخ بهره شناور است.
نرخ بهره شناور به عنوان نرخ بازده ویژه یك شركت به حساب می‌آید. به علاوه اینكه سود بانك دقیقا برابر با سود خود شركت خواهد بود، این فرم از مفاهیم خدمات بانكداری اسلامی مشاركت نام دارد كه بانك تامین‌كننده منابع مالی و شركت پدیده آورنده و مجری پروژه است كه در پی یك طرح اقتصادی به سرمایه‌گذاری مشترك می‌پردازند.بنابراین این سود و زیان نیز به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود و شركت نباید در صورت شكست در پروژه هزینه‌ها و زیان را برعهده گیرد.

عقود مختلف در بانكداری اسلامی
مضاربه:
نمونه‌ای از شراكت در استفاده از منابع مالی است كه یك طرف مسوول تامین سرمایه و یك طرف وظیفه انجام كار، تخصص و مدیریت را برعهده می‌گیرد.هرگونه منفعت به دست آمده براساس یك توافق قبلی بین طرفین تقسیم می‌شود در صورتی كه هرگونه زیان تنها متوجه تامین‌كننده سرمایه است.
در این حالت بابت زیان شركت و عامل اجرای پروژه خسارتی پرداخت نمی‌شود.در این عقد به وام‌دهنده رب‌المال و به وام‌گیرنده مضاریب می‌گویند. در بانكداری اسلامی تمامی سرمایه توسط بانك پرداخت می‌شود و اجرای تجارت و مدیریت آن برعهده طرف مقابل است.در مضاربه هیچ‌گونه زیانی تقسیم نمی‌شود. بانك در واقع صاحب دارایی است و عامل اجرایی به عنوان كارگر و یا كارگزار وی محسوب می‌شود.
در مضاربه صاحب سرمایه حق مداخله در مدیریت و تجارت را ندارد مسوولیت این مهم برعهده عامل این پروژه است.مهم‌ترین ویژگی مضاربه امكان توافق بر سر تقسیم سود به هر نسبت بین طرفین است. مضاربه می‌تواند به صورت انفرادی و یا گروهی اجرا شود.

قرض‌الحسنه:
قرض‌الحسنه یك وام با فضیلت است. وام قرض‌الحسنه با شرط اینكه در پایان دوره به هیچ عنوان مبلغی به آن اضافه نشود، پرداخت می‌شود. این وام بدون بهره برای اهداف خیریه یا برطرف كردن نیازهای سرمایه‌گذاری‌های كوتاه‌مدت اعطا می‌شود. قرض گیرنده موظف است كه تنها اصل مبلغ وام را بازگرداند. این وام فقط مخصوص افراد نیازمند است و پاداش پرداخت این وام نزد خداوند است.
بانك‌های اسلامی در ارائه این وام به روش‌های مختلفی عمل می‌كنند. برخی از این بانك‌ها وام قرض‌الحسنه را صرفا برای سرمایه‌گذاری در خود بانك به متقاضیان ارائه می‌دهند. برخی دیگر به همه مشتریان این وام را پرداخت می‌كنند. برخی از بانك‌ها این وام را صرفا به دانشجویان نیازمند و دیگر بخش‌های اقتصادی ضعیف جامعه می‌دهند. تولیدكنندگان كوچك، كشاورزان و شركت‌هایی كه قادر نیستند از منابع دیگر نقدینگی مورد نیاز خود را تامین كنند از متقاضیان این وام‌ها هستند.

صندوق سرمایه‌گذاری اسلامی
صندوق سرمایه‌گذاری اسلامی یكی از بخش‌هایی است كه در نظام مالی اسلامی به سرعت رشد كرده است. در سراسر دنیا تقریبا 100صندوق سرمایه‌گذاری اسلامی وجود دارد. جمع كل دارایی‌های مدیریت شده در این صندوق‌ها نزدیك به 5میلیارد دلار است كه سالانه 12 تا 15درصد نیز رشد می‌كند. نظر به علاقه روزافزون به بانكداری اسلامی، تعداد صندوق‌های سرمایه‌گذاری روزبه‌روز بیشتر می‌شود. در كشورهای غربی نیز بانكداری اسلامی علاقه‌مندان زیادی پیدا كرده است.
با وجود این موفقیت‌ها، برخی از نیازهای سرمایه‌گذاران در این بازارها برآورده نشده و تعدادی از این صندوق‌ها بسته شده است.اغلب این صندوق‌ها دارایی‌های شخصی، دارایی موسسات تعاونی و سرمایه‌گذاری‌های كوچك را مورد هدف قرار داده‌اند كه بین 50هزار تا یك‌میلیون دلار را شامل می‌شود.
بازارهای هدف برای صندوق‌های سرمایه‌گذاری اسلامی متفاوت هستند. برخی از آنها سرمایه‌های بازارهای محلی كشور مالزی و برخی دیگر سرمایه‌های كشورهای حاشیه خلیج‌فارس را هدف قرار داده‌اند. برخی دیگر به سرمایه‌های خاورمیانه چشم دوخته‌اند. در عین حال برخی از آنها برای عدم توفیق در دستیابی به بازارهای محلی و موفق نشدن در جذب سرمایه‌های جوامع اسلامی مورد شماتت قرار گرفته‌اند.

یادداشت از مریم بیگدلو