به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، میثم چگین، معاون علمی دبیرخانه هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره شورای عالی انقلاب فرهنگی، در یادداشتی با عنوان «فرار از تکرار»، کرسی‌های نظریه‌پردازی و آزاداندیشی را از منظر اجرا مورد توجه قرار داده است.
متن این یادداشت را در ادامه می‌خوانید؛
مقدمه
توجه به نظریه‌پردازی و آزاداندیشی مدتی است که مورد مطالبه دانشگاهیان، صاحب نظران و حتی برخی سیاست مداران قرار گرفته است. موضوعی که با پاسخ نامه مقام معظم رهبری به نامه فضلای حوزه، وارد مراحل جدی‌تری شد و اراده‌ای واقعی جهت پیگیری این مهم شکل گرفت. توصیه‌های رهبر معظم انقلاب، واقع‌بینانه بود.
به جرأت می‌توان گفت دانشگاهیان، این بخش از بیانات ایشان را با تمام وجود در دانشگاه لمس کرده‌اند:
«عده ای مدام خود را تکرار می‌کنند و عده‌ای دیگر تنها غرب را ترجمه می‌کنند و جامعه و حکومت نیز که تابع نخبگان خویش‌اند، دچار انفعال و عقب‌گرد می‌شوند...»
ایشان راهکارهای پیشنهادی را هم قبول دارند و توصیه هم می‌کنند:
«برای بیدار کردن عقل جمعی، چاره‌ای جز مشاوره و مناظره نیست و بدون فضای انتقادی سالم و بدون آزادی بیان و گفتگوی آزاد با «حمایت حکومت اسلامی» و «هدایت علماء و صاحبنظران»، تولید علم و اندیشه دینی و در نتیجه، تمدن‌سازی و جامعه‌پردازی، ناممکن یا بسیار مشکل خواهد بود...»
ایشان ضمن امیدواری در این خصوص که « ...نسل حاضر، راه ترقي و تكامل را در نشاط اجتهادي و گام برداشتن در مسیر توليد فكر علمي و ديني مي‌دانند...»، شجاعت نظريه‌پردازي و مناظره و پاسخ به سؤالات و شبهات را در نسل حاضر، دستاورد و پیروزی عنوان می‌کنند... اما واقعیت‌های فضای علمی کشور را نیز مورد توجه قرار می‌دهند و بر راهکار مناسب تاکید می‌کنند:
«برای علاج بیماری‌ها و هتاکی‌ها و مهار هرج و مرج فرهنگی نیز بهترین راه، همین است که آزادی بیان در چارچوب قانون و تولید نظریه در چارچوب اسلام، حمایت و نهادینه شود. بنظر می‌رسد که هر سه روش پیشنهادی شما یعنی تشکیل«کرسی‌های نظریه‌پردازی»، «کرسی‌های پاسخ به سؤالات و شبهات» و «کرسی‌های نقد و مناظره»، روش‌هایی عملی و معقول باشند و خوبست که حمایت و مدیریت شوند به نحوی که هر چه بیشتر، مجال علم، گسترش یافته و فضا بر دکانداران و فریبکاران و راهزنان راه علم و دین، تنگ تر شود...»
خوف و رجاء در مدیریت عرصه نظریه‌پردازی و آزاداندیشی، ما را در مجموع به این نقطه رسانده است که برخی فضا را مناسب طرح نظرات خود دانسته و با حضور در محافل دانشگاهی، نظریات و نظرات خود را به محک داوری و نقد اساتید و صاحبنظران متبحر می‌گذارند و برخی نیز به دلایل مختلف، از گوشه‌ای امن شاهد ماجرا هستند.
سخن گفتن از سیاست‌ها و برنامه‌های اجرایی در عرصه نظریه‌پردازی و آزاداندیشی، موضوعی است که امروز و پس از طی این سالیان، امکان‌پذیر شده است. از این باب که تجربه اجرایی وجود نداشت و نهادی متولی این امر نبود. این نوشته با اشاره‌ای اجمالی به برخی نقدهای مطرح شده در خصوص فضای نظریه‌پردازی و آزاداندیشی کشور، سعی دارد نکاتی اجرایی نیز در اختیار سیاست‌گذاران و خوانندگان فرهیخته قرار دهد. به عبارت دیگر این نوشته هم آشنایی بیشتری با فضای نظریه‌پردازی و آزاداندیشی کشور برای خواننده فراهم خواهد کرد و هم زمینه آشنایی با تنها نهاد معتبر سنجش و اعتباردهی نظریات یعنی «هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره» را مهیا می‌کند.
چهارراه مفاهیم
گاه برخی از دانشجویان و حتی اساتید در چهارراه مفاهیم گرفتار می‌آیند. هر کسی از منظری، جهتی را نشان می‌دهد و علم را به گونه‌ای تعریف می‌کند. هر چند هر کسی در هر عرصه‌ای از علم، ابتدا باید باید نوع نگاه خود را به نظریه‌پردازی و فلسفه علم مشخص کند، اما باید خاطرنشان کرد که این چهارراه، منزلی نیست که به خاطر آن سال‌ها سرگردان هستیم. لذا ضمن اینکه اعتراف می‌کنیم نمی‌توان از مفهوم نظریه‌پردازی تعریفی جامع و مانع بیان کرد، اما برای اطلاع خوانندگان این نوشتار می‌توان ویژگی‌های یک نظریه را یک بار مرور کرد.
هر چند بیان این ویژگی‌ها سبب نمی‌شود که مفهومی واحد از نظریه‌پردازی در اذهان شکل بگیرد، با این حال تا حد زیادی منظور ما را از این واژه مشخص می‌سازد.
شفافیت مفهوم شناختی، برخورداری از مسئله اصلی مشخص، داشتن ارکان و اجزای منسجم، روش شناسی متناسب یک دست، پیش‌انگاره‌ها و مبانی روشن و متقن، دلایل و شواهد محکم و مقارن، قدرت بر نقد و ابطال نظریه‌های رقیب و معارض، تأمین‌پذیری کافی یعنی استتار ناپذیر بودن نتایج نظری، کاربردی بودن از ویژگی‌هایی هستند که صاحبنظران فلسفه علم در مورد آن‌ها اتفاق نظر دارند. همچنین مجموعه‌ای است که مبنای کار هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی و نقد و مناظره نیز قرار گرفته است.
گاه سخن گفتن از برخی مفاهیم، نیازمند شناخت زمینه و بافت جامعه علمی استفاده کننده از این مفهوم نیز هست. به هر حال در خصوص آزاداندیشی با مقدمه‌ای شبیه به آنچه در مورد نظریه‌پردازی گفتیم، باچند سوال می‌توان شروع کرد. اگر آزاداندیشی متشکل از دو واژه «آزادی» و «اندیشیدن» است، سوال اول این است که آزادی از چه؟ و اندیشیدن به چه؟ برخی گفته‌اند و می‌گویند، منظور از این واژه، انديشيدن انساني است كه عاري از هر نوع تعلّقات و تلقّيات باشد. برخی هم در پاسخ گفته‌اند باورش سخت است که چنین انسانی بتوان پیدا کرد که چنین از تعلقات و باورهایش آزاد و رها باشد. برخی آزاداندیشی را ناظر به لزوم تضمین امنیت افراد صاحب نظر در بیان نظرات و آراء خود تعبیر کرده‌اند. برخی ناظر به عرصه عمل، مسئله نظریه‌پردازی را عمدتا در حوزه اساتید و حوزه آزاداندیشی را مربوط به مجموعه‌های دانشجویی دانسته‌اند. برخی هم از آزاداندیشی به عنوان مقدمه‌ای مهم و ضروری برای نظریه‌پردازی نام برده‌اند. برخی می‌گویند «اجازه داده نمی‌شود کرسی آزاداندیشی واقعی در دانشگاه‌ها برگزار شود» و برخی دیگر با کنایه می‌گویند «آزادی بیان داریم، ولی آزادی پس از بیان نداریم». به هر حال هرچند این اشاره‌ها می‌تواند دلیلی بر وجود کمبودهای جدی و رویکردهای نادرست در این حوزه باشد، اما همه داستان به اینجا ختم نمی‌شود:
خودسانسوری: بنا بر اظهار نظر بسیاری از صاحبنظران دانشگاهی، «خودسانسوری» هم یکی از دلایل بسیار مهم در رکود آزاداندیشی در کشور تلقی می‌شود. «خودسانسوری» حاکی از این واقعیت است که در بسیاری موضوعات، سبب شده است این تلقی نادرست ایجاد شود که مبادا اظهارنظر جسورانه سبب شود تذکری از یک مقام مسئول و یا نهاد بالادستی به فرد داده شود، این در حالی است که افراد دیگر هم در آن موضوع آزادانه اظهار نظر می‌کنند و نبود آزادی بیان در بسیاری موارد صرفا بهانه‌ای برای توجیه کم کاری‌هاست.
فرار یا ترس از نقد: پدیده دیگری است که از موارد سابق نگران کننده‌تر است. «فرار از نقد» به این معناست که اساتیدی که به راحتی در کلاس درس و در حضور دانشجویان به اظهارنظر می‌پردازند، زمانی که از آن‌ها خواسته می‌شود در جلسه‌ای شرکت کنند که قرار است استادان دیگری نقدی بر نظر ایشان داشته باشند، با دلایل مختلف، از شرکت در این گفت‌وگوها پرهیز می‌کنند. هر چند این نقد، با رعایت اصول اخلاقی و منطقی و علمی صورت گیرد.
به هر حال اگر بپذیریم که پویایی دانش ایجاب می‌کند، هر نظر و تجربه‌ای به محک ارزیابی و نقد گذاشته شود، مطالب فوق می‌تواند دلیلی بر فضای غیرسازنده در دانشگاه‌ها باشد. دانشگاهی که در آن با وجود اینکه برای برگزاری کرسی هم در آئین‌نامه ارتقاء امتیازات پژوهشی و فرهنگی منظور شده است، اما استاد با عادت به روزمرگی، به هر دلیلی به کم چالش‌ترین فعالیت‌های علمی مانند پر کردن ساعات موظفی تدریس در دانشگاه و نگارش مقاله روی می‌آورد. هر چند این فعالیت‌ها مقدس و البته قابل تقدیر هستند، اما باید اذعان کرد که تبادل نظر و به محک نقد گذاشتن ایده‌ها و آراء جدید، فواید دیگری دارد و کمبود کرسی‌های نقد و نظر به وضوح در دانشگاه‌ها احساس می‌شود. دانشگاه، خیلی چیزها را به ما آموخت، اما به دانشجو و استاد ما نیاموخت که در فضای علمی، چگونه نظر خود را بیان کنند، چگونه نقد کنند، چگونه نقد بشنوند و چگونه می‌توان در حوزه علم، همواره پویا بود.
کرسی‌های نظریه‌پردازی و آزاداندیشی
اگر بپذیریم که برگزاری کرسی‌ها در دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و حوزه‌ها از مصادیق واقعی پویایی دانش و سرزندگی در جامعه علمی ایران اسلامی است، باید این واقعیت را نیز پذیرفت که با دانشگاه مطلوب فاصله زیادی داریم. هر چند در مسیر متعالی جنبش ملي نقد و نظريه‌پردازي در ايران، تجارب گران سنگی وجود دارد که می‌تواند چراغ راه آینده باشد، اما نباید فراموش کرد که برگزاری کرسی‌های نظریه‌پردازی و آزاداندیشی در یک حوزه تخصصی، یک نقطه و یک هدف در تاریخچه آن حوزه نیست. برگزاری کرسی‌ها با هر کیفیتی، می‌تواند بخشی از یک مسیر طولانی دانست که گذشته و آینده‌ای دارد. گذشته آن در تلاش‌ها و ممارست‌های علمی فرد صاحب نظر و البته حمایت مراکز علمی از آن فرد، ریشه دارد و آینده آن هم مسیری است که تا تکمیل و ثمردهی و تاثیرگذاری عملی در بستر اجتماع ادامه خواهد یافت. بنابراین یک کرسی می‌تواند مرحله‌ای باشد که فرد از تلاش خود، یک ارزیابی مقطعی داشته باشد، متناسب با نقدها و نظرات منتقدین، نظریه و ایده خود را اصلاح کند و گام‌های بعدی را محکم‌تر بردارد. در ادبیات امروز کشور، کرسی‌هایی که با هدف بررسی ، نقد و داوری یک مدعای علمی تحت عنوان نظریه، نوآوری علمی و یا نقد علمی یک نظریه برگزار می‌شود، کرسی‌های نظریه‌پردازی و به کرسی‌هایی که با هدف تبیین و توضیح سایر نظریات، ارائه ایده‌ها و یا گفت‌وگوی علمی و روشمند در مورد پدیده‌های اجتماعی و علمی مختلف صورت می‌پذیرد کرسی‌های آزاداندیشی گفته می‌شود.
هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره
هيئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره چنان‌که از نام آن مشخص است، صرفا يک نهاد حمايتي است و هيچ‌گونه برنامه توليدي ندارد. توليد‌کنندگان علم در قالب نوآوري، نظريه، مقاله و ... خود دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها هستند و هيئت براي رونق تلاش علمي نوآورانه، صرفا ساز وکار حمايتي ارائه مي‌دهد. درواقع هيچ کس از اعضاي هيئت، خود صاحب کرسي نمي‌شود بلکه همان استادان و محققان دانشگاه‌ها هستند که نهايتا پس از تأييد داوران کرسي، مورد حمايت و تقدير و ... قرار مي‌گيرند.
کرسي‌ها بيش از آنچه از کلمه نظريه‌پردازي مستفاد مي‌شود، نه مکاني براي نظريه«پردازي» بلکه درواقع سازوکاري در قالب يک گروه نقاد و داور براي نظريه«شناسي» هستند. درواقع حمايتي مازاد بر آنچه در شرايط فعلي انجام مي‌گيرد، به محققان و نوآوران در اين قالب ارائه مي‌گردد و بيشتر به اين صورت است که به آنان کمک مي‌کند نظريات خود را به معرض نقد و بررسي و ارزيابي جامعه علمي بگذارند.
این هیئت با هدف حمايت از گسترش كمي و كيفي برگزاري كرسي‌ها در حوزه‌هاي مختلف علمي و مساعدت مؤثر در بسط آزادانديشي و شكل‌گيري جنبش ملي نقد و نظريه‌پردازي در ايران، راه‌اندازي شده است. اعضای این هیئت را اعضای حقیقی و حقوقی تاثیرگذار از جمله دبير شوراي عالي انقلاب فرهنگي، رؤسای فرهنگستان علوم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، جهاد دانشگاهي، دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، دانشگاه‌ها (از جمله سيستان و بلوچستان، رازي كرمانشاه، تهران، تبريز، اصفهان، فردوسي مشهد، علامه طباطبايي ،شيراز، شهیدچمران)، مدیر مرکز مديريت حوزه علميه قم، نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه، سازمان صدا و سيما، معاونت علمي و فناوري رياست جمهوري، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، معاونت پژوهشي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري و ... تشکیل می‌دهند.
اركان «هيئت» برابر مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی به شرح ذيل مي‌باشد:
الف) دبيرخانه هيئت
ب) گروه‌هاي علمي و مشورتي
عملکرد هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره
هر گاه سخن از عملکرد هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره به میان می‌آید، ناگزیر بررسی این عملکرد با وضعیت نظریه‌پردازی و آزاداندیشی در کشور گره می‌خورد و برخی نقدهای وارد به فضای علمی کشور به این هیئت هم نسبت داده می شود. لازم به ذکر است که این هیئت، بخشی از فضای نظریه پردازی و آزاداندیشی کشور است که در این میان وظیفه تولید و پرورش نظریه را ندارد، بلکه به دنبال سنجش و حمایت از این نظریات و نوآوری‌هاست. لذا نقدهایی که مربوط به علل و عوامل ناکارآمدی فعالیت مراکز علمی و اساتید در حوزه تولید نظریه، نظریه پردازی و آزاداندیشی است، در حوزه مأموریتی این هیئت قرار نمی‌گیرد. بسیاری از صاحبنظران، علاوه بر اینکه نقدهایی به شیوه‌های عملکرد این هیئت دارند، اما در مجموع، عملکرد آن را تحسین می‌کنند و جهت‌گیری آن را صحیح می‌دانند. با این مقدمه لازم است اشاره مختصری به اقدامات انجام شده در 10 سال گذشته داشته باشیم:
• تشكيل حدود 470 جلسه در دبیرخانه هیئت (شامل جلسات مجمع هيأت، شوراي علمي راهبردي دبيرخانه، کرسی علوم عقلی، کرسی علوم نقلی، کرسی علوم رفتاری، کرسی علوم اجتماعی و کرسی هنر و معماری)
• بررسی و ارزیابی طرحنامه‌های ارائه شده از سوی دانشگاه‌های سراسر کشور (حدود 477 طرحنامه اعم از 448 طرح های بررسی شده و 29 طرح در جریان بررسی)
• انعقاد تفاهم‌نامه همکاري با 37 كميته دستگاهي
• برگزاري 45 كارگاه آموزشي توجيهي در دستگاه‌هاي مختلف
• برگزاري بيش از 65 نشست مسئولان دبيرخانه كرسي‌ها با روسا و معاونين دانشگاه‌ها
• برگزاري 21 همايش و رونمايي
• انتشار حدود 72 كتاب وكتابچه توسط دبيرخانه هيئت (از جمله کتاب های برآمده از نظریات، نواوری ها و نقدهای موفق)
• برگزاری حدود 202 کرسی اعم از 75 پیش اجلاسیه و اجلاسیه تخصصی از نوع نظریه پردازی، نقد و نوآوری و حدود 127 کرسی ترویجی در دانشگاه های مختلف
• پیگیری حمایت های حقوقی، علمی و گفتمان ساز از طرح های موفق
• برگزاری بیش از 120 مناظره و كرسي آزادانديشي و برنامه ریزی برای رساندن این عدد به 600 تا پایان سال 94.
توجه به مسائل و چالش‌های حوزه نظریه‌پردازی و آزاداندیشی سبب می‌شود اقدامات انجام شده در این حوزه مورد بررسی و ارزیابی واقعی قرار گیرند. در برخی موارد اگر کم و کاستی در فعالیت‌ها مشاهده می‌شود، می‌تواند ریشه در برخی عوامل محیطی داشته باشد. مواردی که در ادامه ملاحظه می‌فرمایید، برگرفته از نظرات و آراء صاحب‌نظرانی است که طی نشست‌ها و مصاحبه‌های مختلف، در خصوص فعالیت‌های هیئت ارائه کرده‌اند. بدیهی است برخی از نقدها به فضای علمی کشور و برخی نیز به عملکرد هیأت مربوط می‌شود:
• وجود نوعی بی‌اعتمادی و تلقی منفی اساتید حوزه و دانشگاه برای طرح نظریات و نقدها
• نبود فرهنگ و جسارت نقادی با رعایت منطق و اخلاق و بروز برخی حساسیت‌ها و احساسات کاذب که مانع از آن نقدهای علمی می‌شود.
• همکاری محدود کمیته‌های دستگاهی به دلیل برخوردهای سلیقه ای برخی از مسئولان دانشگاه ها در اجرای کرسی‌ها
• عدم انعکاس صحیح محتوای کرسی‌ها به دلیل ضعف کار رسانه‌ای در مجامع علمی و دانشگاه‌ها
• عدم ارتباط مستمر دانشگاه‌ها با دبیرخانه هیات حمایت از کرسی‌ها به دلیل عدم اولویت‌دهی به موضوع کرسی‌ها
• عملیاتی نشدن برخی حمایت‌ها از اجلاسیه‌های موفق و ایجاد نارضایتی در بین صاحبنظران
• اجرایی نشدن برخی مصوبات هیئت حمایت از کرسی‌ها به دلیل هماهنگ نبودن نهادها وسازمان‌های مرتبط در کارسازی مصوبات لازم
• عدم امکان بهره‌گیری از دیدگاه تمامی صاحب نظران در افزایش ظرفیت هیأت به دلیل محدودیت
• نبود قوانین و مقررات لازم در دستگاه‌های علمی و نظارت بر حسن اجرای این قوانین
• ضعف فرهنگ عمومی تولید علم
• استفاده نکردن از تمام ظرفیت‌ها برای نهادیه نمودن فرهنگ تولید علم مانند ظرفیت رسانه ملی
• عدم اعطای جایگاه مناسب به افراد نخبه و نخبه گزینی در جایگاه‌های مورد نیاز
• عدم رعایت ضوبط اخلاقی یک گفت‌وگوی آزاد و آزاداندیشی
• تنزل دادن آزاداندیشی به کارهای دانشجویی و متفرقه مانند؛ تمرکز بر موضوعات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی پیش پا افتاده باعث شده است که اساتید و صاحب خرد و معرفت نگاه مثبتی به کرسی‌های آزداندیشی نداشته باشند.
• رخوت فضای دانشجویی و دانشگاهی
• افراط و تفریط ، کج‌فهمی که منجر شده آزاداندیشی را به مثابه شالوده‌شکنی بنیان‌های اصیل تلقی گردد.
• برخورد سلیقه‌ای و نامناسب مدیران و مسئولان میانی خصوصاً در برخی شهرستان‌ها
• دخالت دستگاه‌های غیرمرتبط
• خودسانسوری و توهم فقد آزادی
آینده
فعالیت‌های انجام شده در زمینه کرسی‌های نظریه‌پردازی و آزاداندیشی و احصای چالش‌ها و مسائل موجود در این زمینه، خود دلیلی است بر اینکه امروز در زمینه ایجاد فضای با نشاط نقد و نظريه‌پردازي در ايران، تجارب ارزشمندی در اختیار هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی و آزاداندیشی وجود دارد که می‌تواند چراغ راه آینده باشد. برخی از اقداماتی که در این هیئت برای آینده برنامه‌ریزی شده است را می‌توان شامل موارد زیر دانست:
• شناسایی و حمایت از نظریات بدیع
• جلسه با دانشگاه‌ها و سایر نهادها به منظور تشکیل و تشویق شوراهای نظریه‌پردازی و نوآوری در مراکز علمی
• برگزاری همایش ملی و اعطای گواهی به صاحبنظران موفق در کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره
• برگزاری نشست‌های تخصصی کرسی‌های 5 گانه با حضور اساتید
• ارتقاء سطح تعامل با رسانه‌ها
• طراحی نقشه نظام مسائل و خلأهاي نظري کشور
• حمایت از مسابقات مناظرات دانشجویی و دانش‌آموزی
• راه‌اندازی خانه ملی گفت‌وگوی آزاد
فعالیت‌های طراحی شده به خوبی رویکردهای آتی هیئت را در توجه به جلب مشارکت بیشتر مراکز علمی و اساتید برجسته و حفظ نقش حمایتی خود نمایان می‌سازد. بی تردید نظرات و نقدهای فرهیختگان ارجمند می‌تواند پیمودن این مسیر را برای هیئت، هموار ساخته و مشکلات احتمالی را بهتر رفع نماید. امید است تمرینی باشد بر نقدپذیری و نقدشنوی.