پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات دیروز دوشنبه هشتم شهریورماه میزبان نشستی با عنوان حکومت اسلامی، آخوند خراسانی، موافقت یا مخالفت بود. حجت الاسلام «حمید پارسانیا» مدرس دانشگاه تهران و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و «علی اکبر ثبوت» پژوهشگر تاریخ و فلسفه اسلامی در این نشست به نقد و بررسی کتاب «دیدگاه های آخوند خراسانی و شاگردانش» نوشته ثبوت پرداختند.

*** روایتی از حکومت های شرعی پیش از مشروطه
در ابتدای این نشست، ثبوت به عنوان نویسنده کتاب گفت: از تاریخ آموخته ام که گذشته را باید آن گونه که بوده معرفی کنم نه آن گونه که می خواهم. متاسفانه کتاب دیدگاه های آخوند خراسانی و شاگردانش خوب توزیع نشد و از طرف دیگر 15 سال است که بر علیه این کتاب سمینار و سخنرانی برگزار و مطلب ها نوشته می شود.
این پژوهشگر تاریخ سپس به مساله تشکیل برخی حکومت های شرعی در سال های پیش از مشروطه در برخی از نقاط ایران پرداخت و اظهار کرد: برای نمونه در منطقه ای از زنجان یک حکومت شرعی وجود داشت که حکومت های شاهان قاجار و مشروطیت را به رسمیت نمی شناخت. این حکومت شرعی تا پس از مشروطه نیز ادامه داشت تا اینکه بین آنان و افراد حکومت درگیری ایجاد شد.
ثبوت ادامه داد: نمونه دیگر «سید عبدالحسین لاری» از شاگردان میرزای شیرازی است که وارد صحنه اجتماعی و سیاسی شد و یک حکومت شرعی را ایجاد کرد. او زمانی که جنبش مشروطه شکل گرفت به مشروطه ای ها پیوست. از این رو این موارد برای آخوند خراسانی و آیت الله نایینی امر غریبی نبود و این مساله نشان می دهد که آخوند خراسانی با بحث حکومت اسلامی از سال های پیش آشنا و مواجه بوده است.
ثبوت بخشی از نامه هایی را که برخی افراد درباره کتاب برایش نوشته بودند قرائت کرد و گفت: بسیاری از کسانی که آثار آخوند خراسانی را بررسی کرده اند، بحث ولایت مطلقه را از آثار وی در نیافته اند. این پژوهشگر تاریخ با انتقاد از نحوه برخورد با کتابش بیان داشت: من تاریخ نوشته ام اما مواجهه ای که با آن شد، ایدئولوژیک بود.

*** حکومت مشروعه نزاعی اصیل در دوره مشروطه بود
پارسانیا به عنوان منتقد کتاب در شروع سخنانش گفت: این کتاب بیش از هزار صفحه دارد اما نقد ما بر حدود 50 صفحه از کتاب است. وی در زمینه متن، تفسیر و محیطی که متن با آن تعامل می کند، اظهار کرد: روش های متفاوتی برای مواجهه با متن وجود دارد و معنا ذاتی نیست بلکه در ساحت اجتماعی ساخته و پرداخته می شود. بنابراین نقدها هم باید نقدهای اجتماعی باشد.
این مدرس دانشگاه در ادامه گفت: باید ببینیم آیا تهافتی (درافتادن) بین کتاب های آخوند خراسانی همچون «حاشیه مکاسب» و «قضاء» و فعالیت های اجتماعی اش وجود دارد. همچنین آیا این تهافت به شخصیت آخوند خراسانی بر می گردد یا اینکه برگرفته از تحولات زمانه اش است.
پارسانیا بر این نکته تاکید کرد که در کتاب مورد بررسی در این نشست، بین 2 مقام خلط شده است؛ آنچه که در مقام فتوا است و ظرفیتی که در فقه سیاسی شیعه در مقام اجرا وجود دارد. بنابراین اگر این 2 امر را مورد نظر قرار دهیم و سپس به ظرف تاریخی و نزاع هایی که وجود داشته است بپردازیم، این مساله قابل حل است.
به گفته این مدرس دانشگاه، در صدر مشروطه هیچ کس ادعای ولایت فقیه را نداشته است و پس از مشروطه هم این ادعا وجود نداشت. از این رو چهره هایی چون حضرت امام (ره) در این زمینه پیشگام بودند.
پارسانیا درباره نزاع بین فقیهان در دوره مشروطه گفت: در زمان مشروطه نزاع بین شیخ فضل الله نوری و آیت الله نایینی و دیگران درباره مشروطه مشروعه شکل گرفت و بحث از ولایت فقیه در میان نبود. البته بحث ولایت فقیه در بین فقها وجود داشته که بحث نظری آن در تاریخ تشیع امتداد دارد و ادله آن نیز کلامی یا فقهی بوده است.
وی افزود: در تاریخ تشیع مساله ولایت فقیه به گونه ای وجود داشته است اما شرایط اجتماعی اجازه نمی داده که این مساله به عنوان یک بحث مستقل فقهی مطرح شود. هر بحث فقهی که به مرز مسایل عام می رسد بحث ولایت فقیه هم به میدان می آید و به همین دلیل شیخ «محمد حسن نجفی» نویسنده کتاب برجسته «جواهر الکلام» می گوید کسی که قایل به ولایت فقیه نباشد بویی از فقه نبرده است و نراقی نیز در کتابش آن را مطرح می کند. این مساله نشان می دهد که شرایط اجتماعی این بحث را به مرز واقعیت اجتماعی رسانده است.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در زمینه اندیشه سیاسی شیعه گفت: در اندیشه سیاسی شیعه 2 مساله مطرح می شود؛ این که چگونه باید حکومت کرد و چه کسی باید حکومت کند. در واقع در زمان مشروطیت ما به لحاظ سازمان روحانیت به هیچ وجه ظرفیت تشکیل حکومت را نداشتیم. از این رو برداشت آخوند خراسانی نیز نگرشی مبتنی بر کنترل حکومت بود. او می گفت ما می خواهیم حکومت را کنترل کنیم و به دنبال شرعی کردن حکومت نیستیم.
پارسانیا در نقدی دیگر به کتاب گفت: یکی از اشکالات این نوشته آن است که به امر اجتماعی توجهی ندارد حال آنکه واقعیت های اجتماعی روندی است و باید دورانی طی شود تا مساله ای در فرهنگ نهادینه شود.
وی در پایان اظهار کرد: آخوند خراسانی در آن زمان قایل به حکومت اسلامی نبود اما باید این نکته را در نظر گرفت که سخنان وی ناظر به محیط زمان خودش بود.
*گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**458**1969**9279