منتسکیو در سال ۱۶۸۹ میلادی در شهر «بوردو» فرانسه متولد شد. بسیاری از خاندان او حقوقدان و در زمره اشراف بودند. وی نیز حقوق خواند و وکیل دادگستری شد. در سال ۱۷۱۳ پس از مرگ پدر به عنوان رایزن حقوقی مجلس مشورتی پادشاهی برگزیده شد.
منتسکیو در 40 سالگی از شغل رسمی خود استعفا داد و در مسیر تحقیق و پژوهش گام نهاد. وی برای آن که بر تجربه های خویش بیافزاید و تحقیق های خود را غنی تر سازد، به جهانگردی و سفر روی آورد.
او دارای منشی والا و متین بود و طبیعتی ملایم و معتدل داشت. از این رو، به دگرگونی ناگهانی مسایل باور نداشت. بنابر این، مدارا را از شرایط اصلی اصلاح مسایل می دانست. وی همچنین، از قدرت سخنوری و بلاغت بهره مند و دارای بیانی شیوا، دلچسب و ژرف بود.
از آثار و کتاب های معروف وی می توان به «روح القوانین»، «نامه های ایرانی» و «تحقیق در علل ترقی و تنزل رومیان» اشاره کرد. مهم ترین اثر منتسکیو روح القوانین است که در آن به حکمت عملی و سیاست مُدُن می پردازد. وی با این کتاب در قامت فیلسوفان برآمده است. این کتاب در مورد فلسفه وضع قوانین و نیز شرایط قانونگذاری است.
کتابِ نامه های ایرانی منتسکیو مشتمل بر نامه هایی فرضی از زبان چند ایرانی است که به فرانسه سفر کرده اند. در این نامه ها، ایرانیان اوضاع و احوال اروپاییان را، بویژه در فرانسه نقد می کنند. ‏وی این نامه ها را با هدف گوشزد کردن نقاط قوت و ضعف اروپا و فرانسه و اصلاح آن ها نگاشته است.
کتاب تحقیق در علل ترقی و تنزل رومیان نیز یک اثر تاریخی است که منتسکیو در آن برای نخستین بار به تاریخ از دریچه فلسفی نگریسته و رابطه علت و معلولی را در مسایل تاریخی تبیین و تحلیل کرده است. به باور وی، هر مساله ای که در تاریخ رخ می دهد، علتی دارد. منتسکیو در سال ۱۷۵۵ دار فانی را وداع گفت.‏(1)

*** منتسکیو و گونه شناسی نظام های سیاسی
بر پایه دیدگاه منتسکیو، نه تنها قوانین اساسی کشورها بسته به آب و هوا، آداب و رسوم فرق می کند بلکه نوع نظام و نهادهای سیاسی نیز در جوامع مختلف به همان نسبت متفاوت است. او بر این باور بود که در هر سرزمین بهترین نظام سیاسی آن است که به بهترین صورت با خواسته های مردمی هماهنگ و متناسب باشد.
وی در روح القوانین به تعریف سه نوع حکومتِ «جمهوری»، «سلطنتی» و «استبدادی» می پردازد. منتسکیو در همین زمینه می نویسد: حکومت جمهوری حکومتی است که تمام ملت یا قسمتی از ملت زمام امور را در دست دارد. حکومت پادشاهی حکومتی است که در آن یک نفر زیر سلطه قوانین ثابت و معین حکومت کند. حکومت استبدادی نیز حکومتی است که یک نفر به تنهایی حکومت می کند و بدون قانون و قاعده هر چیزی را مطابق اراده و هوس خود انجام می دهد. (2)
منتسکیو با تقسیم بندی انواع حکومت ها، طبقه بندی کلاسیک «ارسطو» مبنی بر سه نوع حکومتِ «پادشاهی»، «آریستوکراسی» و «دموکراسی» را کنار گذاشت. پایه تقسیم بندی کلاسیک ارسطو تعداد افرادی بودند که قدرت حاکمه را در دست داشتند. (3)
منتسکیو برای هر حکومت یک طبیعت و یک اصل تعیین کرده است. طبیعت، شکل حکومت یا فرمانروایی است و اصل، نشان دادن نیرویی است که حکومت را به تحرک وا می دارد. بنابر این، باید قوانین مربوط به این نوع حکومت ها با طبیعت و اصل آن هماهنگی داشته باشد. با توجه به این مساله و برای این که افراد یک جامعه بتوانند طبیعت و اصل مربوط به حکومت های خویش را فرا بگیرند باید تربیت صحیحی متناسب با نوع حکومت اعمال شود.(4)

***تفکیک قوا
برخی بر این باورند که اصلِ تفکیک قوا به شیوه کنونی، دستاورد نظریه های منتسکیو است. او در کتاب روح القوانین نظریه جدایی سه قوه مقننه، مجریه و قضاییه را به گونه ای تبیین کرد که این نظریه ها، اثر انکارناپذیری بر مشی فکری، قانون اساسی و شکل دادن به رژیم های سیاسی غربی برجای گذاشت.
منظور منتسکیو از طرح نظریه تفکیک قوا، ارایه راه حل هایی به منظور سوء استفاده نکردن از قدرت، چگونگی محدودیت قدرت و ارایه بهترین روش ها است. در نهایت نیز هدفش ایجاد ساختار مناسب و نحوه هماهنگی آن ها به منظور دستیابی به آزادی است.(5)
نظریه تفکیک قوا به شیوه منتسکیو تاثیر فراوانی در نخستین قوانین اساسی شکلی در قرن 18 میلادی برجای گذاشت. قانونگذاران آمریکایی برای تدوین قانون اساسی فدرال، از نظریه او درباره تفکیک قوا، تفکیک کامل و مطلق را برداشت کرده و بر این مبنا رژیم ریاستی را در کشور خود پی ریزی کردند. رژیم ریاستی به عنوان محصول تفکیک کامل و افقی قوا، اکنون نیز به عنوان میراث فکری منتسکیو در این کشور حاکم است.
همچنین انقلابیان فرانسوی نیز با برداشت های فلسفی از دیدگاه های منتسکیو، در زمینه حاکمیت و سرچشمه های آن نتیجه گرفتند که حاکم هنگام تعیین نمایندگان خود بخشی از حاکمیت را به قوه مقننه، بهره ای را به قوه مجریه و سهمی را به قوه قضاییه واگذار می کند و باید با دیواره ها و موانعی، بدنهِ هر کدام از قوه ها را طوری از هم جدا کنند که امکان مداخله هیچ کدام در کار یکدیگر نباشد.(6)

***نقد و بررسی
منتقدان بر این باورند که منتسکیو به شدت متاثر از عصر روشنگری است چرا که در چنین فضا و شرایطی با بهره گیری از روش های تجربی به مطالعه تطبیقی جوامع، قوانین و حکومت ها می پردازد.(7)
منتسکیو هر حادثه تاریخی را نتیجه حتمی و قطعی علت هایی می داند. از این رو، بر این باور است که انسان می تواند با دخالت در سلسله علل به دگرگونی تاریخ دست زده و تاریخ را هر گونه که خود می پسندد ترسیم کرده و رقم بزند.
به باور منتقدان، پس از آثار ارسطو و «افلاطون» 2 فیلسوف مطرح یونانی، در زمینه «حکمت عملی» و سیاست مُدُن، کتاب روح القوانین منتسکیو معتبرترین اثر به شمار می آید.
همچنین بیشتر صاحبنظران حوزه اندیشه سیاسی بر این باورند نظریه تفکیک قوا با نوشته های «جان لاک» اندیشمند انگلیسی شکل گرفت و با گسترش این نظریه توسط منتسکیو به یک تئوری برجسته در علم سیاست تبدیل شد.(8)
برخی براین باورند که منتسکیو برای ایجاد حدود و چارچوب قدرت، موضوع تفکیک قوا را مطرح کرده است؛ هر چند ادبیات به کار رفته او بیش از آن که مبتنی بر تفکیک قوا باشد، بر توازن و تعادل قوا تاکید دارد.

*پی نوشت ها:
1- میرزایی، نسترن، «مروری بر زندگی و آثار منتسکیو»، تارنمای آفتاب آنلاین
2- منتسکیو، روح القوانین (به انضمام در آمدی بر روح القوانین)، ترجمه علی اکبر مهتدی، مقدمه تصحیح و تعلیقات از محمد مددپور، سال 1370، نشر امیرکبیر
3- موسکا، گائتانو، بوتو، گاستون، تاریخ عقاید و مکتب های سیاسی از عهد تابستان تا امروز، ترجمه حسین شهیدزاده، سال 1363، نشر مروارید، ص 241
4- رستم نژاد نشلی، علی، «زندگی، آثار و اندیشه های منتسکیو»، تارنمای راسخون
5- «مبانی نظری و تاریخی نظریه تفکیک قوا»، ماهنامه مهرنامه، شماره 6، آبان 1389
6- پیشین
7- مقیمی، سعید، «تاثیر مولفه های فلسفی عصر روشن یابی بر الگوهای قدرت سیاسی»، مجله علوم سیاسی دانشگاه آزاد کرج، تابستان 1386، شماره6، ص 109
8- لک زایی، نجف، «مفهوم تفکیک قوا در ایران»، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 27، پاییز1383، ص24
**گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**458** 9283**9279