به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از ندای اصفهان، کتاب «تاریخ مذاهب اسلامی»، به قلم محمد ابوزهره (از طلایه داران تقریب بین مذاهب) و ترجمه حجت الاسلام علیرضا ایمانی و به همت مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب به چاپ رسیده است.
شیخ محمد ابوزهره، یکی از علمای اهل سنت و استاد دانشکده حقوق دانشگاه الأزهر مصر و از نویسندگان جهان اسلام بشمار می‌رود. وی درباره مقام والای ائمه اطهار(ع) منصفانه برخورد کرده و درباره شخصیت ائمه(ع) سخنان زیبایی دارد. متن زیر سخنان مترجم در مقدمه این کتاب مرجع است که به خودی خود یک مرور کلی بر محتوای کتاب است.
آشنایى با تاریخ مذاهب اسلامى و ریشه یابى علل و انگیزه هاى پیدایش آنها، از مهم ترین موضوعات دانش فرقه شناسى و علم «ملل و نحل» است که پژوهندگان این رشته از آن بى نیاز نیستند. بدین منظور عالمان این فن از قرن هاى نخستین تا به امروز در این زمینه پژوهش هاى پر ارج و تألیفات ارزشمندى انجام داده اند که با توجه به سیر تاریخى به عنوان نمونه مى توان به کتاب هاى ذیل اشاره کرد:
- المقالات، زرقان (م. نیمه اول قرن سوم)
- المقالات، ابوعیسى وراق بغدادى (م. ۲۴۷ ق)
- مسائل الامامه، ناشئ اکبر (م. ۲۹۳ ق)
- المقالات، ابوالقاسم بلخى (م. حدود ۳۰۰ ق)
- المقالات و الفرق، سعد بن عبدالله اشعرى (م. ۲۹۹ ـ ۳۰۱ ق)
- فرق الشیعه، حسن بن موسى نوبختى (م. ۳۰۰ ـ ۳۱۰ ق)
- المقالات فى اصول الدیانات، ابوالحسن مسعودى (م. ۳۴۵ ق)
- التبینه و الرّد، ملطى (م. ۳۷۷ ق)
- التمهید، قاضى ابوبکر باقلانى (م. ۴۰۳ ق)
- الفَرق بین الفِرَق، عبدالقاهر بغدادى (م. ۴۲۹ ق)
- الفصل، ابن حزم (م. ۴۵۶ ق)
- التبصیر فى الدّین، ابوالمظفر اسفرایینى (م. ۴۷۱ ق)
- بیان الأدیان، محمد حسین علوى (م. بعد از ۴۸۵ ق)
- الملل و النحل، عبدالکریم شهرستانى (م. ۵۴۸ ق)
از آنجا که بازشناسى این فرقه ها و انشعاب هاى فراوان آنها نیازمند انجام پژوهش هایى نوین در عصر حاضر است، در دهه هاى اخیر برخى پژوهشگران اسلامى و حتى مستشرقان به این مهم همت گماشته و آثار شایان تقدیرى از خود به جاى گذاشته اند. در این میان، کتاب «تاریخ المذاهب الاسلامیه» به قلم دانشمند فقه شناس و فرقه نگار مصرى «محمد ابوزهره» به دلیل جامعیت و گستردگى مباحث و تحلیل هاى علمى، اهمیت بیشترى یافته و امروزه به عنوان یک متن قابل استناد در مراکز علمى جهان اسلام پذیرفته شده است.
از آنجا که زبان این کتاب عربى است و بسیارى از دانش پژوهان فارسى زبان توان استفاده از متن اصلى آن را ندارند، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب به ترجمه آن همت گماشته است.
مؤلف این کتاب، محمد بن احمد بن مصطفى معروف به ابوزهره، در سال ۱۳۱۶ ق در استان غربیه مصر متولد شد. وى پس از تحصیل مدارج علمى در مراکز آموزش عالى مصر همچون دانشکده هاى اصول دین و حقوق، به مراتب گوناگون علمى دست یافت و سرانجام به ریاست گروه شریعت نایل گردید و در اواخر دهه پنجاه میلادى در ۶۱ سالگى بازنشسته شد و به عضویت «مجمع البحوث الاسلامیه» دانشگاه الازهر مصر درآمد. مؤلف سرانجام پس از عمرى تلاش در راه نشر معارف اسلامى در ۷۷ سالگى آخرین تألیف خود، تفسیر قرآن کریم، زهره التفاسیر، را ناتمام گذاشت و به دیار باقى شتافت.[۱]
بیش از چهل تألیف ارزشمند از وى به یادگار مانده است که بعضى از آنها به زبان هاى دیگر نیز ترجمه شده و برخى نیز مورد نقد و بررسى قرار گرفته است. آثار او در موضوع هاى فقه، اصول، تاریخ، رجال، کلام، علوم قرآنى، و نیز مسائل سیاسى ـ اجتماعى عصر حاضر از تنوّع خاصى برخوردار است. اما اصلى ترین موضوع کتاب هاى ابوزهره «فقه» است. بخشى از این کتاب ها متون تدریسى وى بوده که بعدها به صورت کتاب عرضه شده است. بخشى از آثار مؤلف نیز در زمینه علم کلام و مباحث مربوط به فرقه هاى اسلامى است. بخش نخستِ تاریخ المذاهب الاسلامیّه و کتاب هاى العقیده الاسلامیّه و تاریخ الجدل، از این قبیل هستند. همچنین در زمینه ادیان، کتاب هاى مقارنات الادیان، الدّیانات القدیمه، محاضرات فى النّصرانیه و الدّعوه الى الاسلام را نگاشته و در خصوص تاریخ پیامبر اکرم (ص) کتاب خاتم النبیین(ص) را در سه جلد (۱۱۲۰ صفحه) و در زمینه علوم قرآنى، کتاب المعجزه الکبرى قرآن را (۶۴۰ صفحه) به رشته تحریر در آورده است.[۲]
ابوزهره در زمینه مباحث اجتماعى اسلام کتاب هاى فى المجتمع الاسلامى، تنظیم الاسلام للمجتمع، التکافل الاجتماعى فى الاسلام، المجتمع الاسلامى فى ظلّ الاسلام، العلاقات الدّولّیه فى الاسلام و از همه مهم تر، کتابى که او را در زمره پرچم داران تقریب میان مذاهب اسلامى قرار داد، یعنى الوحده الاسلامیه را در سال ۱۳۹۶ ق نگاشت.
تألیفات او در زمینه مباحث فقهى بدین شرح است: بحوث فى الرّبا، احکام التّرکات و المواریث، المیراث عند الجعفریّه، شرح قانون الوصیّه، تنظیم الاسره و تنظیم النّسل، الملکّیه و نظریه العقد، الولایه على النّفس، محاضرات فى الوقف، محاضرات فى عقد الزّواج و آثاره، العقوبه فى الفقه الاسلامى، الاحوال الشخصیّه; همچنین موسوعه الفقه الاسلامى در دو جلد که به اشراف وى تدوین آن آغاز گردیده است، و نیز کتاب علم اصول الفقه، و الخطابه اصولها و تاریخها از دیگر تألیفات اوست.
برخى از کتاب هاى ابوزهره، از جمله خلاصه احکام الاحوال الشخصیّه و الوصایا و المواریث، که بنا به درخواست مرکز آموزش قوانین بین المللى در واشنگتن نگارش یافته بود، به زبان انگلیسى ترجمه شده[۳] و برخى دیگر نیز مورد نقد و ردّ قرار گرفته است، از جمله کتاب الامام الصّادق (ع) حیاته و عصره، آرائه و فقهه که نویسنده توانمند سید حسین یوسف مکّى عاملى در کتابى به نام عقیده الشیعه فى الامام الصادق (ع) و سائر الائمه (علیهم السلام) آن را به کمند نقد در آورده است.
کتاب تاریخ المذاهب الاسلامیه از مشهورترین آثار ابوزهره است که در ۶۷۰ صفحه وزیرى و در دو قسمت تدوین گردیده است. بخش اول به بیان مذاهب سیاسى و اعتقادى اختصاص یافته و بخش دوم تبیین مذاهب فقهى را مدّ نظر دارد. مؤلف در بخش دوم پس از مقدمه اى طولانى درباره ادوار اجتهاد از عصر پیامبر (ص)، صحابه و تابعان، به تشریح مبانى و خاستگاه هاى فقهى هشت تن از بزرگان فقه اسلامى پرداخته و به ترتیب از ابوحنیفه (م. ۱۵۰)، مالک بن انس (م. ۱۷۶)، شافعى (م. ۲۰۴)، احمد بن حنبل (م. ۳۴۱)، ابن حزم (م. ۴۵۶)، ابن تیمیّه (م. ۷۲۸)، زید بن على (رض) (م. ۱۲۲) و امام جعفر صادق (ع) (م. ۱۴۸)، به عنوان بنیانگذاران فقه هاى حنفى، مالکى، شافعى، حنبلى، ظاهرى، سلفى، زیدى و شیعه جعفرى نام مى برد.
بخش اول کتاب، که یک سوم حجم کتاب را دربر دارد خود شامل چند قسمت است؛
مؤلف در آغاز به عوامل پیدایش اختلاف در میان امت اسلامى پرداخته و خاستگاه آن را در میان دیدگاه هاى اعتقادى یا موضع گیرى هاى سیاسى مذاهب جستجو کرده است. از نگاه ابوزهره، عواملى چون دشوارى مسائل کلامى، دخالت تمایلات نفسانى، اختلاف گرایش ها، تقلید از پیشینیان، ریاست طلبى و تمایل به نزدیک شدن به دربار پادشاهان و بالاخره نژادپرستى و تعصّبات قومى و طایفه اى، از عمده ترین عوامل اختلاف هاى مذهبى در طول تاریخ بوده است. همچنین همجوارى مسلمانان با پیروان ادیان گذشته و تشرف برخى از آنان به آیین اسلام، بدون آنکه تمامى اندیشه هاى باطل و افکار خرافى خود را کنار گذاشته باشند، ترجمه شدن فلسفه یونان به زبان عربى و رواج آن در میان مسلمانان، وجود آیات متشابه در قرآن کریم ــ که به تصریح خود قرآن براى آزمودن ایمان مؤمنان بوده ــ و تفاوت توانمندى ها و دیدگاه ها در نحوه استنباط احکام شرعى از منابع آن نیز از اسباب فرقه گرایى و تفرقه میان صفوف امت اسلامى بوده است.[۴]
مؤلف پس از این مقدمه، به فرقه هایى که با انگیزه هاى سیاسى در جهان اسلام پدیدار گشته اند، مى پردازد و مذهب شیعه را در کنار فرقه خوارج به عنوان دو گرایش سیاسى که در برابر جمهور مسلمانان قد برافراشتند، مطرح مى کند و خاستگاه و انشعاب هاى آن دو را بررسى مى کند. البته روشن است که نمى توان فرقه اى همچون شیعه را یک فرقه سیاسى صرف قلمداد کرد و از محوریّت مسائل اعتقادى در پیدایش و گسترش آن چشم پوشى کرد. ایشان سپس به تبیین مذاهب اعتقادى پرداخته، از جبریّه، معتزله، اشاعره، ماتریدیّه و سلفیّه به تفصیل سخن مى گوید و پایان کتاب خود را به بررسى مذاهب نوپیدایى همچون وهابیت، بهائیت و قادیانیه اختصاص مى دهد.
ابوزهره از طلایه داران تلاش در راه وحدت امت اسلامى در دهه هاى اخیر است و در کتاب پر ارج خود، الوحده الاسلامیّه، حمایت از وحدت را در گفتار، نوشتار و رفتار، وظیفه هر مسلمانى دانسته است.[۵] البته تحلیل هاى او درباره خاستگاه مذهب شیعه و بررسى عقاید پیروان مکتب اهل بیت (ع) خالى از اشتباه نیست. او همچنین در کتاب هاى الامام الصادق (ع) و محاضرات فى اصول الفقه الجعفرى (ع) سخنانى خلاف واقع آورده و به غلط امورى را به شیعه نسبت داده است.[۶] همچنین در مقّدمه کتاب الامام الصادق (ع) به شیعیان توصیه مى کند که از عقاید باطل خود دست برداشته، راه دیگر مذاهب اسلامى را بپیمایند تا نزد امت اسلامى پذیرفته شوند.[۷] برخى از عقاید باطلى که در این سخن ابوزهره مورد اشاره قرار گرفته، همانند مسئله تحریف قرآن، مبتنى بر نظریات نادرى است که در هر مذهبى یافت مى شود و از نظر خود علماى شیعه مطرود بوده و باطل شمرده شده است و برخى دیگر همچون مسئله متعه و تقیّه از مسلّمات مذهب شیعه است، که نویسنده بر اساس مذهب خود آن را باطل و بى اساس خوانده است.
در عین حال، موضع گیرى هاى شجاعانه وى در اصلاح امور دینى و اجتماعى، زبانزد مردم آن دیار بوده و آزاداندیشى و استقلال فکرى وى در اظهار نظرهاى علمى ستودنى است. او برخلاف دیگران، فتواى شیعه را در انکار قاعده «عول» ــ نظریه ابن شهاب زهرى ــ در کتاب المیراث عند الجعفریه(ع) مى پذیرد و آن را بر دیگر آرا ترجیح مى دهد.[۸]
—————————————–
[۱]. زهره التفاسیر، مقدمه ناشر.
[۲]. این کتاب به قلم محمود ذبیحى به زبان فارسى برگردانده شده و با نام معجزه بزرگ، پژوهشى در علوم قرآنى در بنیاد پژوهش هاى آستان قدس رضوى(ع) درسال۱۳۷۰ چاپ و منتشر گردیده است.
[۳]. الاعلام، خیرالدین زرکلى، ج ۶، ص ۲۶٫
[۴]. تاریخ المذاهب الاسلامیه، ص ۱۰ـ۷٫
[۵]. الوحده الاسلامیّه، ص ۵٫
[۶]. عقیده الشیعه فى الامام الصادق (ع)، ص ۱۰٫
[۷]. الامام الصادق (ع)، ص ۸ـ۱۰٫
[۸]. المیراث عند الجعفریه، ص ۱۵۹٫
انتهای پیام/