روزنامه ایران در ویژه‌نامه‌ای که مناسبت هفته دولت تهیه و منتشر کرده‌است، در مصاحبه‌ای با مدیر عامل خانه کتاب، بخشی از ارزیابی دولت در دو سال اخیر را به بررسی عملکرد و وضعیت خانه کتاب اختصاص داده‌است؛
در 28 ماهی که به خانه کتاب آمده‌اید از فرصت کافی برای برنامه‌ریزی در این مؤسسه برخوردار بوده‌اید. با این تفاسیر بگویید که در این مدت (دو سال و نیم) برای بهبود وضعیت کتاب چه کرده‌اید؟
این که چقدر در وظیفه‌ای را که به عهده‌ام گذاشته‌اند، موفق بوده‌ام، دیگران باید قضاوت کنند. با این تفاسیر به واسطه همکاری‌های قبلی می‌دانستم که خانه کتاب چه وضعیتی دارد و در تمام این سال‌ها در آن چه خبری بوده است! حتی با نقاط قوت و ضعف این مؤسسه هم تا حد بسیاری آشنا بودم. نه تنها با جشنواره‌های زیرنظر این مجموعه، بلکه حتی با نشریات خانه کتاب و خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) هم آشنا بودم. به‌نظر من این مؤسسه یکی از مهم‌ترین نهادهای فعال در حوزه کتاب بوده و هنوز نیز هست.
یعنی بود و نبود این مؤسسه در تحولات حوزه کتاب اثرگذار است؟
بدون هیچ اغراقی معتقدم اگر روزی این مؤسسه حذف شود، تأثیر منفی آن‌را خواهیم دید. خانه کتاب حذف‌نشدنی است و اگر روزی تصمیم به این‌کار گرفته شود، بی‌شک تصمیم اشتباهی خواهد بود.
بخش مهمی از فعالیت‌های خانه کتاب پیش از این در ارتباط با برگزاری جایزه‌های مختلفی بود که برگزاری بخشی از آن‌ها به بنیاد شعر و ادبیات داستانی واگذار شده! با این حساب چگونه تا این اندازه در اثرگذاری آن تأکید دارید؟
برعکس این سؤال، هدف اصلی از شکل‌گیری خانه کتاب بیشتر اطلاع‌رسانی در حوزه کتاب است و برگزاری جشنواره‌هایی همچون شعر فجر که واگذار شده، تأثیر چندانی در آن ندارد! اگر روزی بنای حذف کامل این جشنواره‌ها گذاشته شود، مشکلی در روند اثرگذاری این مؤسسه ایجاد نمی‌شود. با وجود این‌که از همان ابتدای تأسیس خانه کتاب در سال 73-72 شاهد انجام فعالیت‌های خوبی در این مؤسسه بوده‌ایم.
مجلات کتاب ماه، اتفاق بسیار خوبی بود که از همان ابتدای تأسیس خانه کتاب، بنای انتشار آن‌ها گذاشته شد. پیوستن ایران به مؤسسه جهانی استاندارد (ISBN) یا شابک هم در همان دهه 70 اتفاق افتاد. حتی مجموعه‌هایی که پیرامون حوزه کتاب منتشر شدند هم از جهت محتوایی و هم از جهت علمی و اطلاع‌رسانی، از جمله دیگر فعالیت‌های مثبتی است که طی آن سال‌ها شاهدش بوده‌ایم.
شما در حالی از انتشار برخی کتاب‌ها در خانه کتاب به نیکی یاد می‌کنید که برخی از اهالی نشر به آن انتقاد دارند و می‌گویند که چرا این مؤسسه در برهه‌ای از زمان به رقیبی برای ناشران تبدیل شده بود !
این اتفاق و گلایه‌ای که از آن گفتید در دوره اصلاحات رخ نداده و مربوط به دولت آقای احمدی‌نژاد است. اتفاقاً در این دوره اقداماتی انجام شد که در حوزه کتاب بسیار جدی بودند. به‌عنوان نمونه انتشار کتاب مرجع نشر یا انتشار کتاب‌هایی با عنوان کاغذ و چاپ هم اقداماتی کاملاً تخصصی بودند که به هیچ‌وجه رقابت با ناشران به‌شمار نمی‌آید. راه‌اندازی یک سری از بانک‌های اطلاعاتی هم اقدام مهم دیگری در راستای فعالیت‌های خانه کتاب بوده است. نمی‌خواهم بگویم که در دوره بعدی اتفاق خوبی رخ نداد، اما حرفم این است که در دولت نهم و دهم این مؤسسه از مسیر اصلی خود خارج شد. در این دو دولت، اطلاع‌رسانی که یکی از اهداف اصلی شکل‌دهنده خانه کتاب بود از اولویت برنامه‌ریزی‌های مدیران آن خارج شد. در این زمان فعالیت‌هایی در خانه کتاب انجام می‌شد که هر مؤسسه دیگری هم توان انجام آن‌ها را داشت. حتی توسعه جشنواره‌های مرتبط با کتاب، مرتبط با این مؤسسه نبود اما بار مسئولیتش را خانه کتاب به عهده گرفته بود.
به سؤال نخست که بی‌پاسخ مانده بازگردیم؛ با پیشینه‌ای که از فعالیت‌های خانه کتاب گفتید شما در این 28 ماه برای مدیریت و بازگرداندن آن به مسیر اصلی چه اقداماتی انجام دادید؟
مهم‌ترین اقدامی که در راستای تحقق این هدف انجام داده‌ایم، توجه دوباره به وظیفه اطلاع‌رسانی در خانه کتاب بوده است. اطلاع‌رسانی کتاب به‌عنوان حلقه مفقوده پروسه نشر و کتاب، یکی از اولویت‌های اصلی در برنامه‌ریزی‌هایمان شد. متأسفانه زیرساخت‌های لازم در دو دوره قبل یا به‌طور کامل از میان رفته یا این‌که ناکارآمد شده بود. از همین‌رو ما با شرایطی روبه‌رو شده بودیم که در بخشی از قسمت‌ها نیاز به بازسازی کامل دوباره بود. اطلاع‌رسانی به معنای امروزی آن رابطه نزدیکی با تکنولوژی دارد. در گذشته اطلاع‌رسانی در خانه کتاب به‌صورت فیزیکی و سنتی انجام می‌شد که ادامه آن به همان شیوه در دوره فعلی ممکن نبود. خبری از سخت‌افرازهای مورد نیاز نبود و ما با مشکلات بسیاری در این رابطه روبه‌رو بودیم؛ آنچنان که حتی ناچار به تعویض کامل سرورها شدیم که تمام این موارد انرژی بسیاری گرفت و هزینه‌های سنگینی را هم در پی داشت. از سوی دیگر انتشار کارنامه نشر که نزدیک به چهار- پنج سال متوقف شده بود را جبران کرده و مسیر آن‌را دوباره ادامه دادیم.
حالا که بحث تکنولوژی‌های روز شد، در ارتباط با فضای مجازی چه کرده‌اید؟
در پاسخ به این سؤال باید بگویم زمانی که به مؤسسه خانه کتاب آمدم، کمتر از 12 وب‌سایت داشتیم که تعداد آن‌ها هم‌اکنون به 23 وب‌سایت رسیده است. بانک الکترونیکی اهل قلم ایران هم در همین یکی- دو سال برای نخستین‌بار به شکلی کاملاً الکترونیکی و بدون نیاز به مراجعه مستقیم راه‌اندازی شد. با تکیه بر این بانک تلاش کردیم، تمام خدماتی که به اهالی کتاب ارائه می‌دهیم، بدون نیاز به حضور مستقیم آنان باشد. امسال به حدود 6 هزار و 500 نفر از اهالی قلم بُن‌کارت رایگان کتاب اهدا کرده‌ایم که بخش اعظمی از این افراد در شهرستان‌ها ساکن بودند. بُن‌کارت این افراد از طریق سامانه‌ای که راه‌اندازی شده بود؛ اعطا شد تا نیاز به مراجعه آنان به تهران نباشد. تا به امروز اطلاعات و رزومه کاری بیش از 11 هزار نفر از اهالی قلم در این سامانه منتشر شده که این هم عدد قابل توجهی است.
در شرایطی که هنوز بخش قابل توجهی از اهالی کتاب سنتی هستند و تمایل چندانی به فراگیری کار با سیستم‌های رایانه‌ای ندارند، گمان می‌کنید که اطلاعات این بانک کامل و قابل اتکا باشد؟
قبول دارم که هنوز بخش قابل توجهی از اهالی کتاب ما همچنان سنتی هستند و شاید تعامل چندانی هم با تکنولوژی‌های مدرن ارتباطی نداشته باشند، اما به هر حال هر کاری باید آغازی داشته باشد. بالاخره این کار آغاز شده و همچنان هم ادامه خواهد داشت. شاید جالب باشد که بدانید تعداد این افراد در زمان برگزاری نمایشگاه کتاب تهران سال گذشته، حدود 6 هزار نفر بود که با وجود گذشت تنها یک سال دوبرابر شده است. تا جایی که می‌دانم ما هم اکنون تنها مرجع کامل اطلاعات اهالی قلم در کشورمان هستیم؛ گمان نمی‌کنم حتی خانه سینما هم برای هنرمندان چنین بانک کاملی داشته باشد. در حوزه شابک که از سال 76 به آن پیوسته‌ایم هم انجام کارها الکترونیکی شده و نیازی به مراجعه حضوری ناشران نیست. در جوایزی که همچنان با مدیریت خانه کتاب برگزار می‌شود هم چنین روندی وجود دارد. به‌عنوان نمونه از سال گذشته برگزاری جایزه «نقد کتاب» به‌صورت صددرصد آنلاین شده است. حتی داوری جوایز مذکور هم به‌صورت آنلاین برگزار می‌شود که این مسأله به بهره گرفتن از دانش داوران از مناطق جغرافیایی مختلف کشور کمک می‌کند.
در ارتباط با جایزه کتاب سال چطور؟
سال گذشته بیشتر از پنجاه درصد از روند برگزاری جایزه «کتاب سال» هم به شکل الکترونیکی و غیر حضوری انجام شد. حرکت در راستای تحقق دولت الکترونیک نه تنها به سرعت انجام فعالیت‌ها می‌انجامد، بلکه حتی از هزینه‌ها نیز تا حد بسیاری کم می‌کند. در سامانه ketab.ir به‌عنوان اصلی‌ترین مرجع اطلاعاتی کتاب در ایران هم تغییرات بزرگی صورت گرفته که همچنان ادامه دارد. یک بانک داده (deta base) با بیش از یک میلیون اطلاعات ثبت شده، بسیار قابل توجه است. متأسفانه این اطلاعات تا سال‌ها به شکلی کاملاً نامرتب نگهداری می‌شدند که یکی از مهم‌ترین مشکلات ما همین مسأله بود. طبیعی است که در چنین شرایطی اغلب مردم اطلاعی از وجود این سامانه نداشتند و این در صورتی است که هم‌اکنون مردم ارتباط خوبی با آن دارند. امیدوارم تا پایان این دولت بتوانیم حداقل 90 درصد از اهدافی را که دنبال آن هستیم، محقق کنیم. تا پیش از این ketab.ir تنها یک بن‌بست بود و اگر هم کسی به آن مراجعه می‌کرد، تنها اطلاعاتی که به‌دست می‌آورد این بود که فلان کتاب منتشر شده! اما این‌که چگونه می‌تواند آن‌را خریداری کند، دغدغه‌ای بود که بسیاری از علاقه‌مندان به کتاب با آن روبه‌رو بودند. از همین‌رو تغییر زیرساخت‌ها و به‌روز‌رسانی اطلاعات این سامانه را آغاز کردیم.
امکان خرید اینترنتی کتاب ناشران همکار با شما هم از طریق همین سامانه فراهم شده؟
بله ما تلاش کردیم تا از این طریق امکانی برای دسترسی مردم به تازه‌های نشر را فراهم کنیم. مردم از طریق این سامانه با تخفیف چهل درصدی اداره پست می‌توانند کتاب‌های ناشرانی را که با خانه کتاب در همکاری هستند، تهیه کنند. تا قبل از به‌روز‌رسانی و درنظر گرفتن این امکان، رتبه‌بندی سامانه ketab.ir در مقایسه با سایر سایت‌ها در alexa.com (یکی از زیر مجموعه‌های شرکت آمازون برای رتبه‌بندی سایت‌ها و وبلاگ‌ها از نظر میزان بازدید و محبوبیت) حدود هفت - هشت هزار بود، اما در فاصله کمتر از 15 ماه هم‌اکنون به رتبه حدود 600 رسیده است. در حال حاضر می‌توانم به جرأت بگویم که سایت خانه کتاب در زمره هزار سایت برتر ایران است. در عرصه جهانی هم رتبه این سایت با تغییر قابل توجهی روبه‌رو شده و تغییری در حدود 15-10 برابری داشته است.
تا به امروز چه تعداد از ناشران به شبکه‌ای که با همکاری اداره پست برای توزیع کتاب دایر کرده‌اید؛ پیوسته‌اند؟
در کمتر از هفت ماه حدود سه هزار ناشر به این شبکه توزیع که دایره جغرافیایی‌اش در تمام کشور گسترده شده، پیوسته‌اند. در همین مدتی که اشاره شد، بیش از 15 هزار جلد کتاب از طریق این سامانه به دست مردم رسیده است.
برای ناشرانی که علاقه‌مند به پیوستن به این طرح هستند، محدودیتی از نظر کمی و محتوایی در نظر نگرفته‌اید؟
نه، به هیچ‌وجه محدودیتی درنظر نگرفته‌ایم و هر ناشری که علاقه‌مند به توزیع آثار خود از این طریق باشد می‌تواند به ما بپیوندد. جالب است که بدانید به واسطه تفاهمنامه‌ای که با اداره پست امضا شده، کتاب‌ها با رقم بسیار ناچیز و با تخفیفی چهل درصدی برای هزینه ارسال به دست مردم می‌رسد. البته ما هیچ نقشی در فروش کتاب‌ها نداریم، بلکه تنها شرایطی را فراهم کرده‌ایم که از آن طریق ناشران آثار خود را به دست مردم برسانند.
این اقدام چقدر در جهت جبران‌بخشی ضعف موجود در شبکه توزیع در کشورمان مؤثر است؟
از چنین اقدامی نمی‌توان انتظار معجزه داشت، چراکه شرایط بخش توزیع چندان مطلوب نیست. با این تفاسیر به واسطه امکانی که از این طریق برای عرضه و فروش آثار ناشران شهرستانی فراهم می‌شود می‌توان در طولانی‌مدت منتظر اتفاقات خوبی در این حوزه بود؛ البته راه افتادن شبکه‌های آنلاین برای توزیع کتاب به معنای این نیست که باید توزیع سنتی و فیزیکی کتاب حذف شود. نه تنها در ایران بلکه در تمام جهان، توزیع سنتی در کنار توزیع مدرن همچنان به‌کار خود ادامه می‌دهد و هیچگاه حذف نمی‌شود. با این تفاسیر باید تلاش شود تا ملزومات توزیع به شکل مدرن و الکترونیکی برای مخاطبان فراهم شود. پیوستن حدود سه هزار ناشر از کمتر از پنج هزار ناشری که به معنای واقعی فعال هستند، رقم قابل توجهی است.
اطلاعات آثاری که از طریق شبکه ketab.ir به فروش می‌رسد، برای عموم علاقه‌مندان قابل دسترسی است؟
بله. این اطلاعات به‌صورت آنلاین در اختیار هر فرد یا گروهی که علاقه‌مند باشد قرار دارد. تلاش ما این است که بحث آزاد‌سازی اطلاعات را تا حد توانمان محقق کنیم. علاوه بر این، اپلیکیشنی برای این سامانه طراحی شده که تا آخر امسال نسخه نهایی آن برای سیستم‌عامل‌های تلفن همراه android و ios ارائه می‌شود. در این اپلیکیشن شما می‌توانید براساس سلیقه خود اطلاعات کتاب‌ها را در اختیار داشته باشید. انتشار 13 فصلنامه تخصصی در حوزه نقد، یکی دیگر از برنامه‌هایی است که تحقق آن از اهمیت بسیاری برایمان برخوردار است که به عقیده من تأثیر بسزایی در حوزه کتاب برجای گذاشته‌اند.
در ارتباط با برگزاری نشست‌های تخصصی نشر چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
در این رابطه طی دو سال اخیر بیش از یک‌هزار جلسه نقد و بررسی کتاب برگزار کرده‌ایم.
برخی از اهالی کتاب معتقدند که نشست‌های خانه کتاب خروجی قابل توجهی ندارند! به اندازه این یک‌هزار نشستی که به آن اشاره کردید از قدرت اثرگذاری در حوزه کتاب هم برخوردار بوده‌اید؟
دوستانی که به برگزاری جلسات نقد خانه کتاب انتقاد دارند، باید بدانند که یک دست به تنهایی صدا ندارد. این‌که فکر کنیم توسعه کتابخوانی تنها از دریچه این مؤسسه محقق می‌شود، تصور اشتباهی است. در حوزه کتاب و برای نجات صنعت نشر از وضعیت فعلی، باید نهادها و ارگان‌های متعددی دست به‌کار شوند و دست همکاری با یکدیگر بفشارند. نه تنها وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بلکه ارگان‌هایی مثل وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم و فناوری، سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه‌های علمیه، شهرداری و تمام آنهایی که کاری از دستشان برمی‌آید باید برای نجات کتاب و اهالی‌اش از وضعیت فعلی تلاش کنند. در حوزه نقد اگر قرار است که تأثیر محتوایی داشته باشیم، نباید همه انتظارات به ما و وزارت ارشاد ختم شود. هنوز تا ایده‌آل‌ها فاصله بسیاری است و برای تحقق این هدف همه باید همکاری کنند.
چقدر تلاش شده تا در برگزاری این نشست‌ها از نگاه‌های گزینشی که تا پیش از این شاهد بودیم، پرهیز شود؟
بی هیچ اغراقی امروز نویسندگان و مترجمانی در برگزاری نشست‌های تخصصی نقد با ما همکاری دارند که برخی از آن‌ها شاید نزدیک به یک دهه، حتی اسم خانه کتاب یا وزارت ارشاد را هم نیاورده بودند. در این چند سال تلاش شده تا جریان اعتدال و عدالتخواهی در تمام بخش‌ها دیده شود.
یکی دیگر از اقداماتی که طی یک سال اخیر در خانه کتاب شاهد انجام آن بودیم؛ طرح حمایتی «تابستانه کتاب» است. شما مدعی هستید که با اجرای این طرح مردم بسیاری را به کتابفروشی‌ها کشانده‌اید! این در حالی است که به‌نظر می‌رسد این قبیل طرح‌ها بیشتر در جذب افرادی که کتابخوان‌های حرفه‌ای هستند، موفق بوده و در جذب مردم عادی تأثیر چندانی نداشته !
چندان با این گفته موافق نیستم. نمی‌توان به قطعیت درباره این‌که چه تعداد از این مردم کتابخوان‌های حرفه‌ای بوده‌اند و چه تعداد از آنان تازه به حوزه کتاب جذب شده‌اند، نظر داد. اما نکته‌ای که برای ما قابل توجه بوده این است که قشرهای مختلفی از مردم به این طرح توجه ویژه نشان داده‌اند. تجربه‌ای که در راستای این طرح حمایتی کسب کرده‌ایم از هفته کتاب سال گذشته با عنوان کتابفروشی به وسعت ایران آغاز و سومین دوره‌اش هم با عنوان «تابستانه کتاب» برپا شد. براساس آمار و ارقامی که به واسطه ارتباط آنلاین با کتابفروشی‌های عضو این طرح به دست آورده‌ایم معتقدم که بسیار مؤثر بوده و رونق بسیاری به کتابفروشی‌های سطح کشور بخشیده است. به واسطه این طرح برای نخستین بار در ایران سامانه‌ای راه‌اندازی شده که از طریق آن می‌توان مخاطب شناسی خوبی در نحوه فروش کتاب‌ها در هر منطقه جغرافیایی داشت. هم‌اکنون امکان بررسی این که در فلان نقطه جفرافیایی ایران، کدام کتاب‌ها با بیشترین استقبال روبه‌رو شده‌اند، وجود دارد.
در حال حاضر چند کتابفروشی به این سامانه آنلاین و حمایتی شما پیوسته‌اند؟
تا به امروز حدود 600 کتابفروشی از سراسر کشور در این سامانه عضو شده‌اند. این در شرایطی است که ما در نهایت یک‌هزار کتابفروشی در سراسر کشور داریم و در حال حاضر بیشتر از نیمی از این تعداد عضو سامانه ما شده‌اند. در طرح اخیرمان بیش از 130 کتابفروشی فقط از شهرستان‌ها به سامانه این طرح حمایتی پیوستند که رقم قابل توجهی است. بهره گرفتن از اطلاعات درج شده در این سامانه می‌تواند به ناشران و حتی مترجمان و مؤلفان نیز کمک بسیاری کند. آنان می‌توانند از این طریق قبل از آغاز هر فعالیتی در حوزه کتاب، دست به مخاطب‌شناسی بزنند؛ آماری که تا قبل از این در اختیارمان نبود. در اختیار داشتن این آمار نه تنها در ایران، بلکه در سراسر جهان پدیده قابل توجهی است که می‌توان به‌عنوان یکی از اقدامات مثبت و اثرگذار دولت فعلی در حوزه کتاب به آن اشاره کرد.
از اجرای این طرح تنها به دنبال ارائه یارانه به مردم هستید یا برنامه درازمدت دیگری را هم دنبال می‌کنید؟
هدف ما خرید مقطعی مردم از کتابفروشی‌ها نیست؛ ما به دنبال فرهنگ‌سازی برای علاقه‌مند شدن مردم به مطالعه هستیم. با توجه به این‌که ما با استفاده از ابزار و تکنولوژی‌های نوین این طرح را اجرا می‌کنیم، در آینده‌ای نزدیک شاهد دور شدن کتابفروشی‌ها از شیوهای مدیریت سنتی نیز خواهیم بود. بسیاری از کتابفروشی‌ها امروز به عضویت در این طرح علاقه‌مند هستند؛ عضویتی که برای آن به ناچار باید به تکنولوژی‌های نوین ارتباطی مجهز بشوند که این تحول خوبی به‌شمار می‌آید. در قالب اجرای این طرح تمام حلقه‌های زنجیره نشر سود می‌کنند.
برای برگزاری این طرح در هفته کتاب چه برنامه ای دارید؟
هنوز این طرح به یک‌سالگی قدم نگذاشته و به‌طور قطع ایراداتی در نحوه اجرای آن وجود دارد. در برگزاری دوره تابستانه این طرح، گروه نظارتی 15-10 نفره‌ای را تشکیل دادیم تا به‌صورت آنلاین و حتی حضوری در تمام کشور از مردم و کتابفروشی‌ها نظرسنجی کنند. در تلاش هستیم تا در مرحله بعدی که در پاییز خواهد بود تا هشتاد درصد اشکالات فعلی را برطرف کنیم. نکته‌ای که بد نیست باز هم در پایان به آن اشاره کنم این است که هنوز تا دستیابی به وضعیت مطلوب فاصله بسیاری داریم و اگر قرار باشد که شرایط فعلی به آرمان‌هایمان نزدیک شود، باید همه ارگان‌ها و نهادهایی که کاری از دستشان برمی‌آید، دست به‌کار شوند.
نظر شما