وضعیت مساجد شیعیان

مساجد در نواحی شیعه‌نشین، به دلیل اعتقادات مذهبی و پیشینه تاریخی آنان که مستند به دوران پیامبر و ائمه اطهار‰ می‌باشد، وضعیتی خاص دارد. حضور بانوان در مناطق شیعه‌نشین در مساجد از زمان پیامبر (ص)  به گونه‌ای ویژه بوده است؛ زیرا از آن زمان بر حضور زنان در مساجد با رعایت موازین شرعی تأکید می‌شد.

حضرت فاطمه زهرا(س) پس از رحلت پیامبر (ص)  درصدد حفظ ارزش‌های اسلامی بود و برای گرفتن حق خویش و ولایت امیر‌المؤمنین(ع)  به خطابه در مسجد می‌پرداخت. ائمه (ع)  نیز از این شیوه بهره می‌جستند و مانع حضور زنان در مساجد نمی‌شدند. پس از شهادت هر یک از ائمه (ع) ، به دلیل عدم اعتقاد  ایشان به حرمت عزاداری، مجالس سوگواری در اماکن مختلف و احتمالاً در مساجد برگزار می‌شد.

تاریخ، حضور زنان را در مساجد گزارش کرده است؛ هرچند به دلیل تقیدات مذهبی معمولاً زنان در گوشه و کنار مساجد جای می‌گرفتند. (هانری رونه دالمانی، 1335، ص299) به دلیل گسترش دامنه اسلام از کشورهای عربی به ایران و دیگر سرزمین‌های اسلامی، شیعیان در مناطق مختلف جهان اقدام به برگزاری مجالس در مساجد می‌کردند.

دن گارسیا دسیلوا فیگویروا در سفرنامه خود می‌نویسد: «خانه محل اقامت سفیر کاملاً نزدیک مسجد بزرگ اصفهان بود. این موقعیت به ما امکان داد که بتوانیم از نزدیک شاهد تشریفات مجالس وعظ و عزاداری‌ای باشیم که در این ایام مقدس ده تا دوازده روز در همه مساجد و بازارها و دیگر اماکن عمومی برپا می‏شود و زن و مرد و پیر و جوان در آن شرکت می‏کنند». (فیگویروا، 1363، ص307)

مساجد مرکز اجتماع شیعیان بودند و به‌منزله مرکز عبادی، معمولاً در کنار بازار و مرکز تجاری قرار می‌گرفتند تا افراد در کنار امور روزمره زندگی احکام شرعی خود را یاد بگیرند. در خاطرات دیوان‌بیگی آمده است: «می‌رفتیم اول به مسجد سپهسلار که اجناس از هر قبیل در حجرات آن می‌فروختند و زن و مرد اجتماع می‌کردند». (میرزاحسین‌خان‏، 1382، ص182) اجتماع زن و مرد در کنار مسجد، به طور طبیعی نیازمند جایگاهی برای اقامه نماز زنان در مسجد می‌باشد.

افزون بر این، مسجد در میان شیعیان به‌منزله مرکز سیاسی ـ فرهنگی مورد توجه بود. محوریت مسجد برای مردان و زنان در تاریخ معاصر ایران مشهود است؛ برای مثال، در تاریخ مشروطه آمده است که «بزازان چادر بزرگی آوردند و در حیاط مسجد برافراشتند، و سماور و افزار و کاچال و آنچه در خانه‌ها بود، آوردند. در این پیشامد نیز زنان پا در میان گذاشتند و در آوردن ملایان به مسجد با مردان همراهی می‌نمودند». (کسروی، 1383، ص97) این همراهی، مستلزم اختصاص بخشی به زنان در مسجد می‌باشد.

به مرور زمان احساس شد بانوانی که عذر شرعی دارند و نمی‌توانند در مساجد حاضر شوند، باید جایگاهی در کنار مسجد داشته باشند. این امر به‌تدریج موجب تشکیل حسینیه‌ها و تکایا در کنار مساجد شد؛ به گونه‌ای که حتی برخی حسینیه‌ها جزء مساجد قرار گرفتند. در کویت، افزون بر بخش زنانه مساجد، حسینیه‌هایی به زنان اختصاص داده شده است. (خاکرند، 1384، ص59)

محوریت تمدنی مساجد در میان شیعیان نمود بیشتری دارد. برای نمونه، شیعیان اندونزی مسجد را تنها محل عبادت نمی‌دانند و امور مذهبی، فرهنگی و اجتماعی خود را در آن سامان می‌دهند؛ هرچند گاهی حسینیه‌ها به بانوان اختصاص می‌یابد و مردان بیشتر از مساجد استفاده می‌کنند. (کفیله، http://intjz.net/maqalat/sh-Andonezi.htm)

مساجد سرچشمه تمدن اسلامی‌اند. نگاهی به شهرهای اسلامی نشانگر آن است که مسجد اساس و محور شهر شمرده می‌شود. نمود امور فرهنگی بانوان در مساجد شیعی، به دلیل حضور پر‌رنگ‌تر بانوان مشهود است. در دهه‌های اخیر، کارکردهای فرهنگی مختلفی به مساجد افزوده شده است که صرفاً دارای آموزه‌های شیعی نیستند؛ بلکه شامل هنرهای مختلف می‌باشند؛ برای نمونه، آموزش قالی‌بافی، خیاطی، زبان‌های خارجی و... در مساجد صورت می‌گیرد که دارای بار فرهنگی‌اند؛ البته جزء آموزه‌های خاص شیعی نیستند؛ ولی می‌توانند به پیشرفت جوان شیعی کمک کنند.

4. تفاوت مساجد شیعه و اهل سنت در بخش زنان در عصر حاضر

الف) شبستان و بخش زنانه مساجد

برخلاف بسیاری از مساجد اهل سنت که در آنها جایگاهی برای زنان درنظر گرفته نشده است، در مساجد شیعیان بخش ویژه‌ای به زنان اختصاص دارد.

اختصاص بخش ویژه به بانوان، به زمان رسول خدا(ص) باز می‌گردد. هرچند آن حضرت در مکه امکان آن را نیافتند تا مسجدی با این مختصات بسازند، ولی در ابتدای ورود به مدینه، هنگام ساخت مسجدالنبی، بخشی را برای بانوان در نظر گرفتند و پس از افزایش جمعیت و توسعه مسجد، دربی را با عنوان باب النساء به بانوان اختصاص دادند.

جداسازی این بخش، به صورت دقیق در منابع تاریخ بیان نشده است؛ اما از سنت نبوی و خطابه‌هایی که گاه بانوان در مسجد بیان می‌داشتند، از جمله خطابه حضرت زهرا(س) که پس از رحلت پیامبر (ص)  بیان فرمودند و بانوان برای ایشان حایل ایجاد کردند، چنین برمی‌آید که جداسازی با ابزار ساده همان زمان صورت می‌گرفت. (مجلسی، 1404ق، ج43، ص195)

تداوم حضور زنان شیعه در مساجد و اقامه عزاداری بر امام حسین و ائمه معصومین‰ اختصاص بخش زنانه را می‌طلبید. این حضور به گونه‌های مختلف در طول تاریخ بیان شده؛ ولی چگونگی جداسازی بخش زنانه از مردانه به صورت روشن مشخص نشده است؛ اما از بقایای برجای مانده از مساجد صدر اسلام چنین به‌دست می‌آید که بیشتر این جداسازی‌ها با وسایل ساده‌ای همچون پارچه و چوب صورت می‌گرفتند و کمتر از دیوار برای این امر استفاده می‌شد.

هم‌اکنون نیز بخش بانوان به گونه‌های مختلفی از قسمت آقایان جدا می‌شود. (زرگر، با همکاری ندیمی، 1386، ص47) البته گاهی در مناطقی که مسجد در شهرهای بزرگ ساخته می‌شود، به دلیل محدودیت زمین، بخش زنانه به طبقه بالا انتقال می‌یابد. در این موارد، بخش زنانه به گونه‌های مختلف با قسمت آقایان در ارتباط است؛ چراکه طبق عقیده شیعه، باید اتصال صفوف زنان و مردان برای نماز جماعت برقرار باشد.

گاه افزون بر طبقه بالا، در طبقه زیرزمین نیز بخشی به خواهران اختصاص می‌یابد. ‌البته در این صورت، محرابی جداگانه برای جماعت زنان درنظر گرفته می‌شود؛ زیرا امام جماعت باید در مکانی پایین‌تر از مأمومین قرار داشته باشد (طوسی، 1387، ج1، ‌ص160) و نماز جماعت زنان در زیرزمین، مستلزم امام جماعتی مستقل است.

ب) بخش حسینیه مختص زنان

عزاداری بر ابا‌عبد‌الله الحسین(ع)  از دیرباز در شیعه رواج داشته است. طبق روایات، پیامبر (ص)  مقداری از تربت کربلا را به ام‌سلمه داد و در حالی که گریه می‌کرد، او را از شهادت امام حسین(ع)  آگاه ساخت. ام‌سلمه نیز آن را در شیشه‌ای نگه داشته بود و با خون‌آلود شدن آن در روز عاشورا از شهادت امام حسین(ع)  آگاه شد. (قطب‌الدین راوندی، 1409ق، ج‏1، ص254)

عزاداری بر امام حسین(ع)  در میان شیعیان، به‌ویژه بانوان شیعه، پیشینه‌ای به قدمت تاریخ اسلام دارد و به گستره مسجد نیز کشیده شده است. از آنجا که حضور بانوان در دوران حیض در مسجد حرام است، زنان در کنار مساجد اقدام به عزاداری می‌کردند. از این‌رو باید برای حضور بانوان در مسجد چاره‌ای اندیشیده می‌شد. بدین منظور، برای تسهیل حضور بانوان صیغه مسجد برای بخشی از آن خوانده نمی‌شد تا زنان بتوانند در آن مکان حضور یابند.

پس از تشکیل حسینیه برای عزاداری ابا‌عبد‌الله(ع)  در مناطق مختلفی همچون عراق و کشورهای شیعه‌نشین، ‌به‌تدریج این اماکن در کنار مساجد تشکیل شدند و بانوان معذور نیز به‌راحتی در این اماکن جای می‌گرفتند. حسینیه در کشورهای اسلامی با نام‌های مختلفی همچون امام‌باره و عاشورخانه به‌وجود آمده است. (کتابخانه دیجیتال ـ مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، http://www.cgie.org.ir) البته حسینیه مکان مناسبی برای دیگر فعالیت‌های بانوان نیز به‌شمار می‌آید. بنابراین، بانوان فعالیت‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی خود را نیز در حسینیه‌ها انجام می‌دهند.

ج) دارا بودن درب دوم برای زنان

یکی از احکامی که علمای شیعه با تمسک به احادیث رسیده از پیامبر (ص)  و ائمه (ع)  بیان کرده‌اند، این است که زنان حایض نمی‌توانند در مسجد توقف کنند؛ ولی می‌توانند از یک در داخل و از در دیگر خارج شوند (عروسی حویزی‏، ‌1419ق، ج1، ص484)

این حکم باعث شده تا چنانچه در قسمتی از مسجد امکان ایجاد حسینیه باشد، ولی رفت‌وآمد بانوان جز از راه مسجد ممکن نباشد، برای عبور بانوان، دو در قرار داده شود، تا هنگام ورود از یک در داخل شده، از در دیگر خارج شوند. معمولاً درب‌های ویژه بانوان از خیابان‌های فرعی یا کوچه‌ها باز می‌شود.

د) اختصاص صحن و آبریز و وضوخانه مستقل برای بانوان

به دلیل نیاز بانوان به تجدید وضو و انجام طهارت برای عبادت در مسجد، معمولاً بخش‌هایی خاص به این امر اختصاص داده می‌شد که از آن جمله، ایجاد فضاهای باز همچون صحن و آبریز در مساجد است. البته بعید به‌نظر نمی‌رسد که یکی از دلایل ایجاد صحن زنانه، همراهی کودکان با زنان در مسجد و ایجاد فضای باز برای راحتی کودکان بوده باشد. در مساجد بزرگ همچون جمکران، افزون بر وضوخانه، اماکنی برای استحمام و غسل نیز درنظر گرفته شده است.

5. نمونه‌ای از مساجد مختلف با بخش زنانه جداگانه

الف) مساجد ایران

از مساجد ایرانی مربوط به دوره‌های پیشین، می‌توان به مسجد جمعه قدیم یزد اشاره کرد. مورخان نوشته‌اند که وقتی دختران فرامرز بن علی گرشاسب بن علاءالدوله کالنجار در آنجا قرار گرفتند، در کنار مسجد جماعت‌خانه مروّح ساختند... (اواخر سده نهم قمری) این جماعت‌خانه را «جماعت‌خانه دختران» خوانند. (ثواقب، 1391، ص213) با توجه به قدمت این مسجد، می‌توان به اهتمام ایرانیان به بخش زنانه در مسجد پی برد.

 مسجد علی(ع)  اصفهان، بنای دوره ‌سلجوقی است که در عهد صفویه رو به ویرانی نهاد و در دوره شاه اسماعیل اول صفوی تجدید بنا شد. (هنرفر، 1350، ص369، نقشه ش1) شبستان یا بخش سرپوشیده، دارای دو بخش زنانه و مردانه است که به گونه‌های مختلف تفکیک می‌شوند. در حال حاضر، شبستان مسجد علی(ع)  در طبقه همکف به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم شده و دارای دو ورودی جداگانه است. در مواقعی که جمعیت زیاد باشد، بخش زنانه به طبقه دوم منتقل می‌شود. (هفت اقلیم اصفهان/ http://www.eghlimsepahan.com)

دوران صفویه را می‌توان دوران تأثیرگذاری دولت شیعی در ایران به‌شمار آورد. توجه به بخش‌های زنانه مساجد در این دوره قابل توجه است، که به شکل‌های گوناگون صورت پذیرفته است.

یک الگو، مساجدی است که دارای دو بخش زنانه و مردانه بوده‌اند و گاه دو شبستان دارند. نمونه‌هایی از این مساجد عبارت‌اند از:

1. مسجد میرزایی (زنجان):گرداگرد صحن مرکزی این مسجد، حجرات و ایوان‌های چهارگانه‌ای به طور قرینه وجود دارد. شبستان مسجد به دو قسمت مردانه و زنانه تقسیم شده و حد فاصل آن را پنجره‌های موسوم به «اُرسی» اشغال کرده است. شبستان مردانه از هشت واحد طاق و تویزه تشکیل شده و شبستان زنانه نیز داری چهار طاق است (دایرهالمعارف بناهای تاریخ در دوره اسلامی (مساجد)، 1378، ص152)؛

2. مسجد جامع تمیجان (گیلان): صحن این مسجد در دوره‌های بعد تغییراتی یافته و به دو قسمت اصلی تقسیم شده است. بخش ویژه زنان، با چوب بنا شده است و سطح آن حدود دو متر بالاتر از کف اصلی مسجد قرار دارد (همان، ‌ص214)؛

3. مسجد حکیم (اصفهان): این مسجد به وسیله محمد داود، ملقب به تقرب‌خان، طبیب شاه‌عباس دوم بنا شده است. بر سردر شرقی مسجد، سال آغاز ساخت آن 1067 ثبت گردیده است. (هنرفر، 1350، ص612-613، نقشه ش2) این مسجد دارای چهار شبستان و محراب است که شبستان اصلی یا شبستانِ زیر گنبد آن، در پشت ایوان جنوبی واقع شده و به شکل مربعی به ضلع 5/11 متر است. شبستان دیگری معروف به شبستان زمستانی در ضلع غربی مسجد قرار دارد و دارای دو بخش زنانه و مردانه است.

شبستان زنانه سیزده ستون با سقف‌های چهاربخشی دارد. وسط هر سقف، سوراخی با درپوشی از سنگ مرمر، برای حفظ گرمای داخل شبستان و جذب نور وجود دارد و بر روی پشت بام شبستان زنانه، یک مهتابی (سکو) و محرابی برای نمازگزاران در فصل تابستان پیش‌بینی شده است. (حاتمی، http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal)

الگوی دیگر، مساجدی است که دارای بخش بالکنی برای بانوان هستند. از نمونه‌های این الگو می‌توان مسجد اسماعیل‌بیگ (بناب) در آذربایجان شرقی را نام برد که برای ورود به بالکن آن می‌توان از راه‌پله سمت غربی شبستان استفاده کرد. (دایره المعارف بناهای تاریخ در دوره اسلامی (مساجد)، 1378، ص13) مسجد جامع (سرخ مهاباد) در آذربایجان غربی، نمونه دیگری است که در بخش جنوبی شبستان، بالکنی برای زنان نمازگزار ساخته شده است. (همان، ص40)

الگوی دیگر، مساجدی همچون مسجد شیخ‌لطف‌الله (اصفهان) هستند. این مسجد در طول سال‌های 1011 تا 1028 به فرمان شاه‌عباس اول برای نماز جماعت و تدریس شیخ‌لطف‌الله ساخته شد. در این مسجد، برای بانوان رواق‌هایی درنظر گرفته شده است. (همان، ص87، نقشه ش3)

در مساجد عصر حاضر، که برخی بازمانده دوره‌های گذشته‌اند، تفکیک دو بخش زنانه و مردانه مشهود است. نمونه‌ای از این مساجد عبارت‌اند از:

1. مسجد جامع نایین: این مسجد در بخش جنوب شرقی دارای شبستان دواشکوبه ویژه زنان است (زرگر، با همکاری ندیمی، 1386، ص73)؛

2. مسجد شهرک شهید انصاری رودسر: این مسجد در اقلیم مرطوب کشور واقع شده است. در این اقلیم باید امکان کوران هوا در داخل فضاها وجود داشته باشد؛ به همین دلیل در این طرح، به‌ویژه در شبستان‌های زنانه و مردانه، بازشوهای متعدد روبه‌روی هم پیش‌بینی شده است. (همان، ص96)

3. مسجد جامع داراب: یک جانب این مسجد با احداث دیوارهای نازک در دهانه‌های رو به محوطه مسجد، تبدیل به شبستان زنانه شده است. (ثواقب، 1391، ص 436، به نقل از: مصطفوی، 1375، نقشه ش7)

توجه به ورودی زنانه از خیابان فرعی، در مسجد امیر (تهران) دیده می‌شود که دارای یک ورودی اصلی و یک ورودی کوچک فرعی است. این مسجد با ارتفاع دو طبقه از روی سطح زمین و طبقه‌ای در زیرزمین، دارای فضای ورودی و کفش‌کن، حیاط اصلی، و نماز‌خانه‌های آقایان و بانوان است. ورودی اصلی مستقیماً به حیاط راه می‌یابد و پس از آن به شبستان می‌رسد. ورودی زنانه نیز از خیابان فرعی امکان‌پذیر است. (زرگر، با همکاری ندیمی، 1386، ص88-89)

تفکیک دو سطح جداگانه را در مسجد دانشگاه جندی‌شاپور اهواز می‌توان دید. فضای اصلی این مسجد شامل محوطه‌ای در دو سطح جداگانه برای زنان و مردان است (پور‌جعفر و همکاران، 1389، ص66-67، نقشه ش4)

ب) مساجد اسلامی جهان

مسجد النبی(ص) از ابتدا پذیرای بانوان بود و با تأکید پیامبر اسلام(ص) بر حضور زنان در مسجد پایه‌ریزی شد، وجود باب النساء به‌عنوان اثری تاریخی، مؤید این امر است. در توسعه این مسجد نیز در طول تاریخ، به مسئله حضور زنان توجه شده است؛ چنان‌که در متون تاریخی آمده است: «مهدی عباسی به سال 160ق به حج رفت و به هنگام بازگشت، به مدینه وارد شد و دستور توسعه مسجد را داد. این توسعه شامل اضافت ده ستون از صحن مسجد تا شبستان زنان و پنج ستون جهت شبستان زنان در قسمت شامی بود». (ثواقب، 1391، ص29؛ به نقل از: الاعلاق النفسیه،‌ سده سوم هجری) توسعه مسجد و بخش زنانه آن همچنان تا کنون ادامه دارد.

مسجد شاه‌فیصل در اسلام‌آباد پاکستان، یکی از بزرگ‌ترین و مشهورترین مساجد دنیاست. نماز‌خانه اصلی دارای گنجایش ده‌هزار نفر و نماز‌خانه بانوان برای 1500 نماز‌گزار بنا شده که درست در بالای ورودی واقع شده است. (پور‌جعفر و همکاران، 1389، ص106-110، نقشه ش6)

در مسجد محمد صالح المولا (کویت) دسترسی به طرح مستطیل شکل مسجد، از طریق شش ورودی به این صورت تأمین می‌شود که سه ورودی به طور مستقیم به طبقه همکف (دو درب برای مردان و یکی برای زنان) باز می‌شوند. (همان، ص135)

مسجد پاولوردار در مرکز شهرستان پاولوردار قزاقستان نیز دارای دو سالن نمازخانه است که می‌تواند 1200 مرد و 300 زن را در خود جای دهد. (همان، ص153، نقشه ش5) مساجد منطقه قره‌باغ (جمهوری آذربایجان) نیز با سبک ترکیبی قره‌باغی، شامل تقسیم‌بندی فضای داخلی ساختمان به چندین شبستان و بالکن، به شکل نیم‌طبقه مخصوص بانوان می‌باشد. (فتح‌الله‌یف،‌ 1375، ص39)

بیشتر مساجدی که گزارش قسمت‌ جداگانه بانوان را دربر دارند، مربوط به نواحی آسیایند. این مسئله به دلیل گسترش اسلام از جزیرهالعرب، که در آسیا واقع است، طبیعی می‌نماید. در کشورهای دیگر نیز مطابق فرهنگ آن مناطق مبتنی بر پذیرش بانوان در اجتماع حضور زنان در مساجد قابل مشاهده است. البته به دلیل پراکندگی جمعیت شیعه و اهل‌سنت، به طور دقیق نمی‌توان به تفکیک تأثیرگذاری فرهنگ سنتی آن اقوام اشاره کرد. در مناطق دیگر نیز اختصاص بخش زنانه یا سالن بانوان یا بالکن‌های ویژه آنان، نشان‌دهنده حضور پررنگ‌تر زنان در سال‌های اخیر است.

نتیجه‌گیری

مساجد در طول تاریخ اسلام تحولات بسیاری را سپری کرده‌اند. مساجد نخستین، ساده و بدون حصار و حتی فاقد سقف بودند؛ ولی به‌تدریج با گسترش اسلام و مسلمانان، مساجد نیز از شکل‌های ساده اولیه خارج شدند و دارای معماری‌های گوناگون گردیدند.

گسترش اسلام به سرزمین‌های مختلف و آمیختن اسلام با فرهنگ هر ملت، در تشکیل معماری آن سرزمین تأثیر‌گذار بود. آنچه در هر ملیت و فرهنگی مهم است، حضور مردم در مساجد و محوریت اسلامی آن در رشد و شکوفایی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن ملت است.

زنان به‌عنوان نیمی از پیکره امت اسلامی، در این زمینه گاه سهمی آشکار و گاه نهان داشته‌اند. تأثیر‌گذاری زنان شیعی در این زمینه، همواره مشهودتر بوده است و این به دلیل فرهنگ شیعی است که زنان را از امور اجتماعی باز نمی‌دارد.

یکی از نمودهای تأثیرگذاری زنان شیعی در جوامع اسلامی، حضور آنان در مساجد است که به‌تدریج بر معماری مساجد تأثیر گذاشته است. هرچند این تأثیرگذاری، تا کنون جز در اندک مواردی، مورد توجه خاص واقع نشده است، اما می‌تواند به‌عنوان یکی از آثار مهم تمدنی شیعه مد نظر قرار گیرد؛ زیرا زنان شیعه از دیرباز در مساجد و حسینیه‌ها حضور فعال داشتند و امور فرهنگی مختلفی از جمله عزاداری و آموزش مسائل دینی، علمی و سیاسی انجام داده‌اند.

هم‌اکنون در خصوص حضور زنان در مساجد بی‌توجهی‌هایی دیده می‌شود. هرچند زنان توجه بیشتری به جماعت و امور فرهنگی دارند، در برخی مناطق به این امر توجه نمی‌شود و بدترین قسمت‌های مساجد به بانوان اختصاص می‌یابد.

توجه ویژه به بخش بانوان در مساجد و حرم‌ ائمه اطهار‰ می‌تواند در فرهنگ‌سازی و پیشرفت تمدنی شیعیان مؤثر باشد؛ چراکه زنان، مربی کودکان و جامعه‌اند و توجه به حضور آنان در مساجد و ایجاد معماری‌های زیبا و جذاب و اختصاص بخش‌های ویژه و بزرگ به بانوان و کودکان با فضاهای سبز و شاد، می‌تواند کودکان را نیز به این مناطق سوق دهد؛ همان‌گونه که برخی از مساجد قدیمی دارای صحن‌ها و شبستان‌های بزرگ مخصوص بانوان بوده‌اند و هنوز این آثار از دوره‌های گذشته باقی است.

حضور زنان شیعی در مساجد و تأثیرات مذهبی ـ فرهنگی آن پس از انقلاب اسلامی، موجب شده است در دیگر سرزمین‌های اسلامی نیز به حضور زنان در مساجد بیشتر توجه شود. در عصر حاضر، در سراسر جهان به بخش‌های زنانه در مساجد بیشتر توجه می‌گردد. حتی در نقاطی از جهان مساجدی ویژه بانوان ساخته می‌شود که می‌توان آنها را تأثیرپذیر از فرهنگ شیعی دانست که با صدور انقلاب اسلامی به دیگر نقاط جهان، به حضور بانوان در مساجد اهمیت بیشتری داده شده و بخش‌هایی به آنان اختصاص یافته است.

مراجع

منابع

قرآن کریم.

1. «جایی برای عبادت به زنان بدهید»، ترجمه محبوبه پلنگی، به نقل از روزنامه پایونیر،  www.hawzah.net.

2. ابراهیم امام، «نقش مسجد در تکوین افکار عمومی»، ترجمه و اقتباس: محمد سپهری، دبیرخانه ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی، مساجد؛ کارکرد مساجد، تهران، نشر رسانش، 1384.

3. ابن ابی‌شیبه، ابو‌بکر، المصنف فی الاحادیث و الاثار، تصحیح محمد عبدالسلام شاهین، بیروت، دار‌الکتب العلمیه، بی‌تا.

4. ابن الاثیر ابوالحسن علی بن محمد الجزری، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، بیروت، دار الفکر، 1409ق/1989م.

5. ابن الجوزی، ابوالفرج جمال‌الدین، احکام النساء، چاپ سوم، بیروت، دار‌الفکر، 1416ق.

6. ابن بطوطه، شمس‌الدین ابی‌عبدالله محمد بن عبدالله اللواتی الطنج، ترجمه رحله ابن بطوطه، چاپ ششم، تهران، آگه، 1376.

7. ابن حزم اندلسی، ‌المحلی، 11جلد، تحقیق: احمد محمد شاکر، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

8. ابوالقاسم حاتمی و گروه هنر و معماری،

http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal.

9. ابوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق/1992م.

10. بخاری، التاریخ الکبیر، ترکیا، المکتبه الاسلامیه، دیار بکر، ‌بی‌تا.

1. البلاذری، احمد بن یحیی بن جابر ، أنساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر للطباعه والنشر والتوزیع، 1417ق/1996م.

2. ــــــــــــــ ، جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ق/1996م.

3. بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، مسجد، قلب جامعه اسلامی، http://www.hawzah.net.

4. پاپادوپولو، معماری اسلامی، ‌ترجمه حشمت جزنی، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1368.

5. پور‌جعفر، محمدرضا، امیرخانی، ارین و محمدرضا لیلیان، معماری مساجد مدرن و معاصر آسیا، اروپا، امریکا، افریق و اقیانوسیه، طحان و هله، تهران، طحان، 1389.

6. پیشه‌فرد،‌ مصطفی‌جعفر،‌ درآمدی بر فقه مقارن، ‌تهران، معاونت امور روحانیون بعثه مقام معظم رهبری، نگین، 1388.

7. ثواقب، جهان‌بخش، مساجد شهرهای اسلامی در آثار جغرافی‌نگاران، قم، حبیب، 1391.

8. الجزیری، عبدالرحمان، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، دارالفکر، 1424 ق.

9. حمیری قمی، عبد‌الله بن جعفر، قرب الاسناد، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث.

10. خاکرند، حسن، «نگاهی به وضعیت اجتماعی ـ سیاسی شیعیان کویت»، چشم‌انداز ارتباطات فرهنگی، ش21، اسفند 1384.

11. خالد عبدالرحمن العک، المرأه فی القرآن و السنه، دمشق، دارالحکمه، ‌1419ق.

12. خامنه‌ای، سیدعلی، رساله اجوبه الاستفتائات، تهران، الهدی، چاپ چهارم، 1379.

13. خمینی، ‌سیدروح‌الله،‌ توضیح المسائل محشی، چاپ هشتم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1424ق.

14. دالمانی، هانری رونه، سفرنامه از خراسان تا بختیاری‏، تهران، امیرکبیر، 1335ش.

15. عقابی، محمدمهدی، دایرهالمعارف بناهای تاریخ در دوره اسلامی (مساجد)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلام، 1378.

16. دبیرخانه ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی ‌هنری مساجد، مساجد در تمدن اسلامی، تهران، رسانش، 1384.

17. الدمشقی،‌ عرفان العشا حسونه، فتاوی المرأه المسلمه، بیروت، دار‌الفکر للطباعه والنشر والتوزی، 1424ق/2003م.

18. دوگان کویان، مساجد در سرزمین‌های مرکزی عرب، ‌ترجمه امین ناصح، دبیرخانه ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد، هنر و معماری مساجد، تهران، رسانش، ‌1384.

19. الراوندی‏، محمد‌بن‌‌علی‌بن‌سلیمان، راحه الصدور وآیه السرور در تاریخ آل سلجوق، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر، ‌1364.

20. زرگر، اکبر، با همکاری حمید ندیمی، راهنمای معماری مساجد، تهران، دید، 1386.

21. سیوطی، جلال‌الدین، در المنثور، قم، کتابخانه آیهالله مرعشی نجفی‏، 1404ق.

22. شراب، محمدحسن، ترجمه المعالم الأثیره، تهران، مشعر، 1383.

23. شوشتری، شیخ‌محمدتقی، النجعه فی شرح اللمعه، تهران، کتاب‌فروشی صدوق‏، 1406ق.

24. ‌شهرستانی، تاریخچه عزاداری حسینی، قم، نشر حسینیه عمادزاده، بی‌تا.

25. الصالحی الشامی، محمدبن‌یوسف، سبل الهدی والرشاد فی سیره خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1993م.

26. الطائی، نجاح، اغتیال الخلیفه ابی بکر و السیده عایشه، بیروت، دارالهدی للتراث،  1419ق/‌1998م.

27. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ط. الثانیه، بیروت، دارالتراث، 1387ق/1967م.

28. ــــــــــــــ ، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ پنجم، تهران، اساطیر، 1375.

29. طوسی، ابوجعفر محمد بن ‌حسن‏، المبسوط فی فقه الإمامیه، چاپ سوم، تهران، المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه،‌ 8جلد، 1387.

30. الطیالسی، ابی‌داود، مسند ابی‌داود الطیالسی، بیروت، دار‌الحدیث، بی‌تا.

31. عاملی، ‌شیخ‌حر، ‌وسایل الشیعه، قم،‌ مؤسسه آل‌البیت‰‏، 1409ق.

32. عبد‌الرزاق الصنعانی، ابوبکر، المصنف، 11جلد، تحقیق: حبیب الرحمن الاعظمی، المنشورات، المجلس العلمی، بی‌جا، بی‌تا.

33. عبد‌الکریم زیدات، المفصل فی احکام المرأه و بیت المسلم، چاپ سوم، بیروت، مؤسسه الرساله، 1420ق/2000م.

34. عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه‏، تفسیر نور الثقلین‏، تحقیق: سیدهاشم رسولی محلاتی‏، چاپ چهارم، قم ، اسماعیلیان‏، ‌1419ق.

35. العسقلانی، احمد بن علی بن حجر، الإصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق: عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق/1995م.

36. فتح‌الله‌یف، ش.ش، گونه‌شناسی معماری مساجد در جمهوری آذربایجان، ترجمه لیل ربن‌شه و همکاران، تهران،‌ چاپ صهبا، 1375.

37. فراهتی، عباسعلی، مسجد و تأثیرات علمی و اجتماعی آن در جامعه اسلامی، چاپ دوم، تهران، فلاح،  1385.

38. الفوزات، صالح بن فوزان بن عبد‌الله، تنبیهات علی احکام تختص بالمؤمنات، عربستان سعودی، وزاره الشئون الاسلامیه و الاوقاف و الدعوه و الارشاد، 1418ق.

39. فیگویروا، سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگویروا، تهران، نو، 1363.

40. قطب‌الدین راوندی، سعید بن هبه‌الله‏؛ الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه امام مهدی (عجل‌الله تعالی فرجه الشریف)، 1409ق.

41. کتابخانه دیجیتال ـ مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، http://www.cgie.org.ir.

42. کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران‏، چاپ بیستم، تهران، امیرکبیر، 1383.

43. کفیله، بتول، «آیین‌های شیعی در اندونزی»، http://intjz.net/maqalat/sh-Andonezi.htm.

44. گوستاولوبون، «توصیف بنای مساجد دنیای اسلام»، ترجمه سیدهاشم حسینی، مساجد در تمدن اسلامی، به کوشش دبیرخانه ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی هنری مساجد، تهران، رسانش، 1384.

45. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعه فی درر الاخبار الائمه، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404ق.

46. معین، محمد، فرهنگ فارسی، چاپ پانزدهم، تهران، امیرکبیر، 1379.

47. المغنیه،‌ محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، قم، دارالکتاب الاسلامی، چاپ اول، 1386.

48. مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری، ‌احکام النساء،‌ قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق.

49. المقریزی، تقی‌الدین احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفده و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ‌1420ق.

50. میرزاحسین‌خان‏، خاطرات دیوان بیگی، تحقیق و تصحیح: ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران، اساطیر، 1382.

51. نجفی، سیدمحمدباقر، مدینه‌شناسی، بی‌جا، بی‌نا، 1364.

52. نواده مهلب، پسر محمد پسر شادی، مجمل التواریخ و القصص، تصحیح و تحقیق: ملک‌الشعراء بهار و بهجت رمضانی، چاپ دوم، تهران، کلاله خاور، بی‌تا.

53. نوری،‌ میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل‌البیت‰، 1408ق.

54. همدانی، رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، اسماعیلیان و فاطمیان‏، تحقیق و تصحیح: محمدتقی دانش‌پژوه و محمد مدرسی‏، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی‏، 1381ش.

55. هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، چاپ دوم، تهران، مؤلف، 1350.

56. http://www.ahlulbaytportal.com.

57. http://www.imamhadi.com.

58. http://www.eghlimsepahan.com.

http://www.noormags.com.

نویسندگان:

ریحانه هاشمی؛ رسول جعفریان

فصلنامه شیعه شناسی شماره 45

انتهای متن/