فارس: اهمیت و توجه به نیروی هوایی در کشورهای مختلف جهان همواره در سرلوحه امور قرار دارد چرا که این نیرو -در کنار توان بازدارنده موشکی- که به عنوان دست برتر و قدرت واکنش سریع در برابر هر تهاجمی شناخته شده، می‌تواند در حداقل زمان، پاسخ مقتضی را به طرف متجاوز وارد کند.
محدوده عملکرد نیروی هوایی در آسمان کشورها سبب تامین امنیت بازدارنده می‌شود و به جهت ماموریت‌های گوناگون ازجمله پوشش یگان‌های سطحی در زمین و دریا، اجرای عملیات‌های دفاع هوایی و همچنین نفوذ به عمق خاک دشمن مورد بهره برداری قرار می‌گیرد.
جمهوری اسلامی ایران نیز به واسطه قرارگیری در یکی از مناطق مهم و راهبردی جهان و دارای بودن محدوده‌ای پهناور، از این قاعده مستثنی نبوده و علیرغم تحریم‌های گسترده در سالیان گذشته -که دستیابی به هرگونه تسلیحات جدید خارجی را ناممکن می‌کرد- دست بر روی دست نگذاشته و با تلاش نیروهای بومی سعی در حفظ قدرت هوایی خود دارد ولی به طور قطع این تمام نیاز را مرتفع نمی کند.
برای همین است که وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح کشورمان صراحتا از خرید جنگنده‌های جدید سخن به میان می‌آورد؛ جنگنده پیشرفته سوخو30 ساخت روسیه.
* سابقه خرید
کشورمان پیش از انقلاب اسلامی با توجه به روابط گسترده با غرب -و در راس آن ایالات متحده- حجم وسیعی از انواع جنگنده‌های F-4 (فانتوم)، F-5 (تایگر) و F-14 (تامکت) را از آمریکا خریداری کردکه بنا بر اعلام منابع خارجی، تعداد جنگنده‌های خریداری شده بالغ بر 500 فروند بود.
بکارگیری این توان عظیم هوایی با پشتیبانی گسترده کشور سازنده همراه بود تا آنکه به واسطه پیروزی انقلاب و تغییر در مراودات ایران و آمریکا (که در سال 1359 به قطع روابط انجامید) خط تامین قطعات و پشتیبانی قطع و علاوه بر آن حجم وسیعی از هواپیماهای خریداری شده همانند F-16 (فالکون) نیز لغو شد و حتی از واگذاری هواپیماهای خریداری شده دیگر نیز ممانعت به عمل آمد.
اندکی بعد با وقوع جنگ تحمیلی 8ساله، کارکنان صنایع داخلی با توان خود و همچنین قطعات خریداری شده موجود در انبار اقدام به تامین نیازهای عملیاتی در طول این سال‌ها کردند و در این مسیر تنها اندک نیازهایی از بازارهای سیاه -و البته به قیمتی گزاف- تامین می‌شد اما توجه به حفظ قدرت هوایی موجب شده بود علیرغم آنکه هیچ جایگزینی برای هواپیماهای از دست رفته وجود نداشت و در حالی که رژیم بعثی عراق به پیشرفته‌ترین تسلیحات در این زمینه مجهز بود، هیچ گاه آسمان خالی از جنگنده های ایرانی نماند.
تلاش‌های فراوانی برای دستیابی به هواپیماهای جنگنده در همان سال‌های جنگ صورت گرفت اما بجز چند فروند جنگنده F-5 (تایگر) از منابع دست چندم، نتیجه‌ای در بر نداشت.
با پایان جنگ تحمیلی و آغاز دوران بازسازی مشخص شد که ایران نزدیک به 60% از توان رزمی خود را طی نبرد با متجاوزین از دست داده است. از طرف دیگر، با توجه به شرایط آن دوران -در اوایل دهه 70- تنها گزینه‌ها جهت بازسازی ناوگان هوایی به «شرق» محدود می‌شد.
در فرصت زمان بسیار کوتاهی تا فروپاشی شوروی، بنا بر اعلام منابع خارجی، حدود 40 فروند جنگنده MiG-29 (فالکروم) و Su-24 (فنسر) از شوروی و کمی بیشتر از این تعداد جنگنده F-7 (ایرگارد) از چین وارد شد اما پس از فروپاشی و با روی کار آمدن «بوریس یلتسین» غربگرا در روسیه، روند پشتیبانی فنی هواپیماهای خریداری شده با مشکل رو به رو شد تا آنجا که در تامین قطعات و تجهیزات اشکالات فراوانی به وجود آمد و این آخرین خرید های کشورمان از خارج کشور بود.
البته در میانه دهه ٧٠ شمسی و به استناد منابع خارجی، تلاش هایی برای خرید انواع هواپیما از برخی سازنده‌ها ازجمله چین یا کشورهای تازه استقلال یافته از شوروی مثل مولدوای و گرجستان (که با بحران مالی مواجه بوده و نیازی به حفظ ناوگان هوایی نمی دیدند) انجام داد که هیچکدام -به دلیل فشار آمریکا بر این کشورها- به جایی نرسید.
برای مثال -بنا بر اعلام منابع غیر ایرانی- ایران قصد داشت در اواسط دهه 90 میلادی 21 فروند هواپیمای MiG-29 دست دوم (شامل 14 فروند از نوع MiG-29S ، شش فروند MiG-29A و یک فروند MiG-29UB) به همراه حدود 500 تیر موشک هوا به هوا، قطعات یدکی و تجهیزات جانبی از مولداوی خریداری کند اما این برنامه تحت فشار ایالات متحده به نتیجه نرسید و هواپیماها نیز پس از خریداری توسط آمریکا، به این کشور فرستاده شدند تا کار مطالعاتی بر روی آنها صورت پذیرد.
هواپیمای ترابری C-17 آمریکا در حال بارگیری میگ‌های مولداوی
همزمان با پایان جنگ تحمیلی و آغاز حمله عراق به کویت و سپس حمله نیروهای ائتلاف به این کشور و آغاز جنگ اول خلیج فارس، بنا بر اعلام طارق عزیز (وزیر خارجه وقت عراق) به سازمان ملل متحد، بخشی از جنگنده عراقی به ایران گریختند که تعدادی شامل Mirage F-1 فرانسوی و Su-24 ، MiG-29 و Su-22 روسی وارد ناوگان هوایی کشورمان شدند.
با آغاز دهه 80 شمسی، زمزمه‌هایی از گفتگو با روسیه برای خرید جنگنده‌های Su-27 یا MiG-31 و تمایل فرانسه برای تحویل تعدادی از جنگنده‌های Mirage F-1 از ناوگان هوایی به گوش می‌رسید که البته هیچ گاه تایید یا تکذیب نشد و بعد از آن نیز شایعاتی مبنی بر خرید 250 فروندی جنگنده از روسیه یا 150 فروندی از چین توسط رسانه‌های خارجی منتشر شد و بعد از آن، دیگر هیچ صحبتی نبود تا زمان حال؛ چراکه با توجه به تحریم‌های گسترده بین‌المللی، امکان دستیابی به هواپیماهای روز دنیا وجود نداشت.
* مذاکرات هسته‌ای ایران و روسیه را بهم نزدیک‌تر می‌کند
همزمان با مذاکرات هسته‌ای ایران و کشورهای 5+1، روسیه تمایل خود را به فروش تسلیحات به کشورمان تحت نظر سازمان ملل اعلام کرد که نخستین این تحرکات لغو ممنوعیت فروش S-300 روسی بود.
اولین اخبار در خصوص خرید هواپیمای شکاری نیز همزمان با نمایشگاه ماکس 2015 روسیه و توسط معاون علمی فناوری رییس جمهور -که به مسکو سفر کرده بود اعلام شد.
اجرای نمایش هوایی توسط جنگنده سوخو30 در نمایشگاه ماکس 2015 مسکو/ مقامات ایرانی هم در این نمایشگاه حضور داشتند
اندکی بعد وزیر دفاع نیز در یک برنامه تلویزیونی از تمایل کشورمان به خرید جنگنده‌های شرکت سوخو سخن گفت و پس از آن نیز صحبت‌های گوناگون مبنی بر امکان تحویل یا عدم آن با توجه به محدودیت‌های 5 ساله نظامی برجام و واکنش‌های مختلف داخلی و خارجی را شاهد بودیم. ازجمله طی برنامه ای در اخبار صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران اعلام شد که قرارداد خرید این هواپیما تا پایان سال 2016 میلادی به امضا خواهد رسید.
اخیرا نیز سردار دهقان (وزیر دفاع) بار دیگر تمایل کشورمان به خرید برای جنگنده پیشرفته Su-30 از روسیه را اعلام کرد و گفت که مذاکراتی هم در این زمینه انجام داده است.
وی افزود: طرف روسی نیز در این خصوص مخالفتی ندارد ولی برخی مسائل باید حل شود که نهایتا امیدواریم خبر آن را به زودی به ملت اعلام کنیم.
وزیر دفاع همچنین در پاسخ به سوال مجری مبنی بر نظر ایران برای خرید دیگر جنگنده‌های روسی نظیر MiG-31 یا MiG-35 اظهار داشت که ما تنها به دنبال هواپیمایی در کلاس Su-30 هستیم که طبیعتا فقط روس‌ها آن را دارند.
* وضعیت کشورهای منطقه
اینها درحالیست که کشورهای خاورمیانه همچون عربستان، ترکیه، امارات و رژیم صهیونیستی با خریدهای بسیار گسترده هوایی و تحویل گرفتن جنگنده‌های نسل جدید همانند F-35 ، F-15SA ، یوروفایتر و ارتقا توان عملیاتی موجود خود سعی دارند تا دست برتر را در آسمان داشته باشند و در این زمینه بازی تسلیحاتی عظیمی به راه انداخته‌اند.
از طرف دیگر، تجارب اخیر پشتیبانی هوایی از نیروهای درگیر در جنگ با تروریست‌ها در سوریه نیز بر اهمیت نگاه ویژه به نیروی هوایی می‌افزاید.
در این میان کشورمان به واسطه تحریم‌های گسترده از دستیابی به تسلیحات هوایی خارجی بازمانده بود هرچند با بهره‌گیری از توان متخصصان داخلی، اقدام به ارتقا هواگردهای موجود کرد تا آنجا که بنا بر گفته وزیر دفاع این جنگنده‌ها فقط در بخش سازه و موتور همانند نمونه خریداری شده هستند و در سایر موارد همانند اویونیک، رادار و تسلیحات تا بالاترین استاندارد تجهیز شده‌اند.
از سوی دیگر می‌دانیم که طرح‌های ملی همانند صاعقه، آذرخش و سیمرغ نیز به سرانجام رسیدند، اما به گفته سردار دهقان، برای تامین و تقویت نیروی هوایی نیاز به خرید نیز احساس می‌شود.
لذا با توجه به نظر کارشناسان نظامی کشورمان، هواپیماهای Su-30 به عنوان گزینه اصلی برای این منظور درنظر گرفته شد.
* Flanker-C چیست؟
جنگنده بمب‌افکن سوخو 30 (به روسی Сухой Су-30 / به انگلیسی Sukhoi Su-30) و با نام ناتو فلنکر سی (Flanker-C) یک هواپیمای شکاری چند منظوره (Multirole Fighter) با قابلیت اجرای عملیات‌های هوا به هوا و هوا به سطح در تمامی شرایط آب و هوایی شبانه روز است که توسط شرکت «سوخو» روسیه طراحی و بر پایه جنگنده شکاری رهگیر Su-27 توسعه یافته است. (فلنکر به معنای حمله کننده از جناحین است.)
جنگنده سوخو 30 نسخه SM
ساخت این جنگنده توسط دو مجموعه KnAAPO و ایرکورت به صورت مجزا صورت می‌پذیرد که هرکدام نسخه‌های متفاوتی از این هواپیما رو تولید می‌کنند که به خدمت کشورهای مختلف جهان در آمده و هریک معمولا با پسوندی مجزا نامگذاری می‌شوند اما اساسا سوخو 30 یک جنگنده بمب افکن دو سرنشینه است که طولی معادل 21.9 متر، عرض بال 14.7 متر و ارتفاع 6.3 متر از سطح زمین دارد که می‌تواند با دو دستگاه پیشرانه توربوفن ساترن AL-31F با حداکثر توان 122000 پوند به ارتفاع پروازی 57000 پا دست یابد.
در خصوص طراحی هواپیما نیز باید گفت که سطوح بدنه به صورت کاملا آیرودینامیک طراحی شده تا کمترین اغتشاش جریان هوا را موجب شود و سطح بزرگ بال نیز به آن توانمندی مانورپذیری بالایی را داده است. ضمن آنکه برای کاهش سرعت با بهره گیری از چتر ترمز دوتایی، ترمز هوایی بزرگ پشت کانوپی و همچنین ترمز چرخ ها مدنظر قرار گرفته شده است.
این هواپیما با بهره گیری از 20000 پوند سوخت در مخازن داخلی خود می‌تواند به برد 3000 کیلومتری و سرعت حدودا 2 برابر صوت دست یافته (که با آرایش تسلیحاتی متفاوت این ارقام تغییر خواهد کرد) و مداومت پروازی 5ساعته نیز خواهد داشت (البته در شرایط پروازی ایده‌آل ارتفاع بالا و کروز بر میزان برد و مداومت پروازی افزوده خواهد شد) ضمن آنکه قابلیت سوختگیری هوایی و همچنین حمل مخازن خارجی را نیز خواهد داشت.
از بُعد عملیاتی، این جنگنده نسل 4.5 با هواپیماهای غربی نظیر بوئینگ F-15E (استرایک ایگل) و بوئینگ F/A-18E/F آمریکا (سوپر هورنت)، داسو رافائل فرانسوی و یوروفایتر تایفون اروپایی و نیز میکویان MiG-35 (فالکروم اف) قابل مقایسه است که البته در این میان از نظر ساختاری و عملیاتی، نزدیک‌ترین رقیبش همان «استرایک ایگل» است که نسل جدید هواپیمای جنگنده بمب افکن خانواده F-15 ایالات متحده به حساب می‌آید ضمن آنکه در سطح منطقه نیز عربستان سعودی کاربر سنتی «ایگل» به حساب آمده و به تازگی نمونه F-15SA را نیز برای ناوگان خود در نظر گرفته است.
رقبای غربی سوخو 30، از بالا: F-15E «استرایک ایگل» ساخت آمریکا، «داسو رافائل» ساخت فرانسه و «یوروفایتر تایفون» ساخت کنسرسیوم اروپا
سوخو 30 برای کاربران متفاوت خود، تغییرات مختلفی را دیده است که از جمله آن می‌توان به چین و هند اشاره کرد.
ببه طور مثال چین در نمونه سفارش داده خود خواستار حذف پیش بال (کانارد) و ایجاد قابلیت حمل تسلیحات بیشتر شده است در حالی که رادار آن نیز از نمونه قدیمی تری است اما هندی‌ها در بخشی از سامانه‌ها خواستار جایگزینی با مشابه اسرائیلی شده‌اند و هواپیما را به صورت بومی در خاک خود تولید می‌کنند.
در این میان اما نسخه SM متفاوت‌ترین و در حقیقت بهترین نمونه موجود از این جنگنده است که جهت خدمت در نیروی هوایی روسیه سفارش داده و ساخته شده است.
این نمونه علاوه بر بهره‌گیری از رادار پیشرفته آرایه فازی BARS-R NIIP N-011 با قابلیت هدایت موشک‌های هوا به هوای پیشرفته راداری و شناسایی 60 هدف و حداکثر برد 400 کیلومتر، از توانمندی بسیار بالایی برخوردار است. همچنین یک رادار عقب نگر با توانایی شناسایی محدود نیز برای انتهای هواپیما در نظر گرفته شده است.
رادار پیشرفته BARS-R بر روی جنگنده Su-30
با بهره‌گیری از پیش‌بال‌ها (کانارد) در بخش جلویی هواپیما، سطح مانورپذیری افزایش یافته و در زوایای حمله بالا از واماندگی جنگنده جلوگیری می‌کند که همین امر به آن قابلیت مانورپذیری بیشتری در گسترده +9 جی تا -4.5 جی را می‌دهد.
در خصوص موتور این نسخه از جنگنده باید گفت که علاوه بر بهره گیری از سامانه‌های به روز از میزان مصرف سوخت کاسته شده و با بهره‌گیری از فناوری تغییر بردار رانش (Thrust Vectoring) قابلیت مانورپذیری بالایی را در شرایط رزمی خواهد داشت هرچند در این مورد کاهش عمر عملیاتی موتور یک عیب محسوب می‌شود.
موتورهای قدرتمند خانواده «ساترن» مجهز به فناوری تغییر بردار رانش/ این موتورها بنا بر درخواست مشتری می‌تواند به توانایی «سوپر کروز» نیز دست یابد
سوخو 30 در تمامی نسخه‌ها با بهره‌گیری از فناوری پرواز با سیم (fly – by – wire) جهت اجرای عملیات در همه شرایط، بسیار مناسب است و بهره‌گیری از سامانه‌های پرواز خودکار (auto pilot) و راداری با قابلیت دید به پایین جهت شناسایی اهداف زمینی، سیستم هدف‌گیری قدرتمند برای شناسایی و قفل بر روی انواع اهداف زمینی و دریایی، سامانه‌های کمک ناوبری پیشرفته جهت بازیابی جنگنده در شرایط اضطراری می‌تواند عملیات‌های مختلف را در برد بالا و ارتفاع کم به انجام برساند.
همچنین بهره گیری از صندلی‌های پیشرفته پرّان K-36DM شرکت «زوزدا» امنیت را در مراحل خروج از هواپیما تضمین کرده و سامانه‌های شناسایی دوست از دشمن (IFF) و همچنین دریافت کننده هشدار راداری و جنگ الکترونیک (RWR و ECM) نیز در محیط های نبرد دست بالا را برای فلنکر خواهد داشت. ضمن آنکه طراحی مناسب کابین علاوه بر بهره‌گیری از نمایشگرهای چند منظوره (MFD) و کاهش تعداد نشانگر عقربه‌ای، در کنار بهره‌گیری از راحتی خلبان با دید عالی به واسطه کانوپی (آسمانه) بزرگ و استفاده از نمایشگر سر بالای جدید (HUD) آرامش عملیاتی خاصی را طی نبرد خواهد داشت.
کاکپیت سوخو 30
سوخو 30 جهت اجرای هرچه بهتر ماموریت‌های خود از 2 خلبان بهره می‌گیرد که افسر کابین جلو، در نقش هدایت جنگنده و افسر کابین عقب نیز در زمینه جنگ‌افزار فعال خواهد بود ضمن آنکه کنترل هواپیما از 2 کابین نیز امکان پذیر است.
این جنگنده علاوه بر توانایی حمل موشک‌های مختلف هوا به هوای حرارتی شامل R-73 و هوا به هوای راداری نیمه فعال R-27 و فعال R-77، تا وزن 8000 کیلوگرم از انواع تسلیحات هدایت تلویزیونی، لیزری و ماهواره‌ای در کنار بمب‌های سقوط آزاد را خواهد داشت که به آن یک مسلسل 30 م.م با 150 گلوله نیز افزوده می‌شود.
آرایش تسلیحاتی قابل حمل خانواده فلنکر سی/ برای مشاهده تصویر بزرگتر، روی عکس کلیک کنید
در بُعد تسلیحات هوا به سطح، انواع موشک‌های خانواده Kh-29 لیزری و اپتیکی، موشک‌های ضد رادار Kh-58U و Kh-31P و نمونه ضد کشتی Kh-31A (که سرعت مافوق صوت دارند) و Kh-59 قابل بهره برداری است ضمن آنکه نسل‌های مختلفی از موشک‌های کروز بومی ضدسطحی و ضددریایی می‌تواند برروی آن نصب و شلیک شود.
در نقش دفاع هوایی مسلح به موشک های هوا به هوای R-27 هدایت راداری و R-73 هدایت حرارتی
در زمینه بمب‌ها نیز علاوه بر نسخه‌های سقوط آزاد خانواده «فاب»، انواع نمونه‌های هدایتی شامل لیزری KAB-500، اپتیکی FAB-500 و نمونه‌های OFAB-250/500 قابل بهره‌برداری است که به آن، بمب سنگر شکن KAB-1500L را نیز می‌توان افزود که مجموعا بر روی 12 مقر حمل تسلیحات (دو تا سر بال، سه تا زیر هر بال، یکی زیر هر موتور و دوتا به صورت پشت هم وسط بدنه) قابل نصب است.
* سوخو30 در دیگر کشورها
در میان دارندگان این جنگنده، کشورهای مختلف شامل الجزایر، آنگولا، چین، هند، اندونزی، مالزی، اوگاندا، ونزوئلا، قزاقستان و ویتنام در کنار نیروی هوایی روسیه دیده می‌شود که هرکدام نسخه‌هایی مبتنی بر نیاز خود را خریداری کرده‌اند.
جمهوری اسلامی ایران نیز طبق اعلام رسمی، خواستار خرید نسخه Su-30SM مشابه آنچه در نیروی هوایی کشور سازنده به خدمت گرفته شده است، می‌باشد ضمن آنکه کشورهای دیگری شامل بنگلادش، اتیوپی، تایلند و بلاروس نیز خواستار خرید یا بررسی آن شده‌اند و چین نیز هواپیمای بومی خود با نام J-16 را بر اساس سوخو 30 توسعه داده است.
در خصوص ماموریت‌های رزمی این هواپیما نیز می‌توان به حضور در سوریه و انجام ماموریت‌های رهگیری هوایی اشاره کرد که در چند مورد موجب فراری دادن جنگنده‌های ترکیه شده است.
* نقش و جایگاه سوخو 30 در نیروی هوایی ایران
سوخو 30 نسخه SM را می‌توان بهترین نمونه‌های پروازی قابل دسترسی برای کشورمان دانست که در شرایط فعلی و عدم تمایل طرف‌های غربی به فروش هواپیما، یکی از ایده‌آل‌ترین جنگنده‌ها در سطح جهان است که در بُعد مانورپذیری و طراحی آیرودینامیکی زبان زد خاص و عام می‌باشد. (خانواده فلنکر به مانور کبرا معروف هستند)
جنگنده سوخو30 نسخه SM
ضمن آنکه آرایش تسلیحاتی آن که قابلیت حمل انواع سلاح را موجب گشته و از آن یک جنگنده بمب افکن سنگین را ساخته است نیز می‌تواند در ماموریت‌های گوناگون از برتری هوایی تا درگیری با اهداف زمینی و نفوذ در آسمان دشمن را شامل شود.
همچنین با بهره گیری این جنگنده از دو موتور و دو خلبانه بودن هواپیما -که سطح بار روانی را در شرایط درگیری کاهش و اطمینان پذیری بیشتری را موجب می‌شود- می‌توان به پیروزی عملیات‌های هوایی بیش از پیش امیدوار بود.
از سوی دیگر همانطور که پیشتر گفته شد، فلنکر سی توانایی حمل طیف وسیعی از موشک‌های هوا به هوا را داراست که می‌تواند به عنوان یک جنگنده رهگیر منطقه‌ای ایفای نقش کند.
جنگنده سوخو30
همگان مطلع هستند که یکی از اصلی‌ترین ارکان پدافند هوایی، بهره‌گیری از سکوهای هواپایه شلیک موشک (همان جنگنده‌های رهگیر) است که بتوانند در محیطی ورای فعالیت سامانه‌های موشکی زمین به هوا فعالیت کنند.
در این زمینه نیز انواع ویژگی‌ها شامل نرخ اوج‌گیری سریع (جهت پروازهای سریع یا اسکرمبل)، مانورپذیری بالا با استفاده از موتورهای نسل جدید و رادار پیشرفته تضمین کننده حضوری قدرتمند در عرصه پدافند است.
در عرصه آفندی نیز این هواپیما می‌تواند با بهره‌گیری از تسلیحات سنگین خود در کنار توانمندی موشکی، به عنوان دست بلند جمهوری اسلامی ایران خصوصا در منطقه غرب کشور و خلیج فارس در نظر گرفته شود و هر تهدیدی را در ورای مرزهای کشور سرکوب کند.
فلنکر سی
ذکر این نکته نیز ضروری به نظر می رسید که می‌توان با بهره‌گیری از تجربه‌های کشورهای منطقه همانند ترکیه یا هند که اقدام به تولید بومی جنگنده‌های F-16 آمریکایی یا Su-30 روسی کرده‌اند، ما نیز خط تولیدی مشابه آنچه برای هواپیمای F-16 در قبل از انقلاب برنامه ریزی شده بود به راه بیاندازیم تا علاوه بر تامین نیازهای بومی و افزایش دانش هوانوردی به عنوان تامین کننده منطقه‌ای جنگنده در نظر گرفته شده و برخی از بخش‌های حساس همانند جنگ الکترونیک (جنگال)، ناوبری و راداری را بر اساس نیازهای خود و با دانش بومی طراحی کنیم تا در شرایط جنگی حتی با لو رفتن کدهای حساس آن دچار مشکلات اساسی نشویم.
ناگفته نمایند در این خصوص نیز سخنانی مبنی بر تمایل کشورمان به تولید بومی شنیده شده است، ضمن آنکه برای بهره‌گیری مناسب از سوخو 30 پشتیبانی دقیق مطالعاتی و عملیاتی نیاز است تا مشابه قراردادهای پیشین شوروی دچار «بی‌معرفتی» طرف فروشنده نشویم.
در پایان نیز می‌توان این به این موضوع رسید که برای بکارگیری چنین جنگنده پیشرفته و به روز، نیازمند هواپیمایی آموزشی متناسب هستیم که در این خصوص می‌توان به نسخه موفق Yak-130 رسید که علاوه بر توانمندی آموزشی، قابلیت بهره‌برداری در عملیات‌های پشتیبانی نزدیک را نیز دارا خواهد بود و می‌تواند به عنوان یک گزینه برای کشورمان در نظر گرفته شود.