هاوانا - سارا معصومي
17 ساعت پرواز و سفري كه محمد جواد ظريف، وزير امور خارجه دولت يازدهم را از تهران در قلب خاورميانه پرتنش به منطقه كاراييب مي‌رساند. نخستين سفر رييس دستگاه ديپلماسي ايران به منطقه امريكاي لاتين. قرعه نخستين ميزبان به نام «هاوانا» پايتخت كوبا افتاده است. منطقه كاراييب شامل درياي كاراييب و جزاير پراكنده در آن در نيمكره غربي و مابين امريكاي شمالي و جنوبي و خليج مكزيك و اقيانوس اطلس است. مساحتي حدود 240 هزار كيلومتر مربع را به خود اختصاص داده و قريب به 40 ميليون نفر را هم در خود جاي داده است. جمعيتي كه تعداد قليلي از آن را ايراني‌ها تشكيل مي‌دهند و البته به دليل وسعت منطقه امريكاي لاتين ايراني‌ها به نمايندگي‌هاي كشور در اين منطقه چندان مراجعه‌اي ندارند كه همين مساله امكان ارايه آمار دقيق در خصوص آنها را سخت كرده است. 30 دولت مستقل و قلمرو غيرمستقل در اين منطقه كاراييب جا خوش كرده‌اند. قدرت‌هاي غيرمستقل هنوز تحت حاكميت چند قدرت جهاني نظير امريكا، انگليس، فرانسه يا هلند هستند. همه پرسي براي استقلال از اين قدرت‌ها در برخي از اين كشورها صورت گرفته است اما آنها راي به ماندن در منظومه قدرتي اين كشورها داده‌اند. منطقه كاراييب دور اما مملو از ثروت‌هاي طبيعي است، نعمتي كه منجر به توجه بسيار جدي قدرت‌هاي اروپايي به اين منطقه و تمايل آنها براي سرمايه‌گذاري در آن شده است. ظريف صبح روز يكشنبه به وقت ايران، تهران را به مقصد هاوانا ترك كرد. كوبا براي نخستين‌بار در دولت يازدهم ميزبان وزير امور خارجه ايران بود. دو كشور پس از جنگ تحميلي روند رو به رشد رابطه سياسي و افزايش تمايل براي رابطه اقتصادي را تجربه كرده‌اند. كوبا هنوز نظامي سوسياليستي است و البته اخيرا درهاي خود را پس از نيم قرن خصومت ورزي با امريكا بر واشنگتن گشوده است. انقلابي كه در اول ژانويه 1959، كوبا را در زمره كشورهاي متفاوت از لنز جهانيان قرار داد و البته اين انقلاب تا همين يك سال پيش همچنان حرف نخست را در سياست‌ورزي‌هاي مجريان آن مي‌زد اما با كنار رفتن فيدل كاسترو از قدرت كه چندسال پيش رخ داد، كوبا در مسير تغيير قرار گرفت. بر اساس تازه‌ترين گزارش‌ها جمعيت كوبا در حال حاضر روي رقم 11 ميليون و دويست هزار نفر قرار دارد و با وجود تمام مشكلات اقتصادي و معيشتي در اين كشور، اميد به زندگي در مردم كوبا 79 سال است. درصد باسوادي مردم براي سن بالاي 15 نيز 100 درصد اعلام شده است.
رابطه‌اي گسترده و قديمي
17ساعت پرواز زمان مناسبي بود تا محمد جواد ظريف در هواپيما و در جمع خبرنگاران از دلايل سفر به امريكاي لاتين و اهميت اين منطقه براي ايران بگويد. گسترده و قديمي، نخستين صفت‌هايي هستند كه وزير امور خارجه ايران در خصوص رابطه تهران – هاوانا به كار مي‌برد. وي با اشاره به پروژه‌هاي مختلفي كه در اين منطقه توسط بخش خصوصي و دولتي ايران اجرا شده گفت: روابط سياسي خوبي با اكثريت قريب به اتفاق اين كشورها داريم و شايد سفارتخانه‌هاي جمهوري اسلامي ايران در اين منطقه قابل مقايسه با كشورهاي ديگر آسيايي نباشد و حضور بسيار خوب و روابط بسيار خوبي با اين منطقه داريم. وي در ادامه افزود: جمهوري اسلامي ايران روابط بسيار مستحكمي با قاره امريكا داشته و هم‌اكنون نيز اين روابط را دارد و اين روابط به ويژه با امريكاي لاتين بسيار ديرينه است و از ابتداي انقلاب اسلامي توجه ويژه‌اي به اين قسمت از جهان داشته و حضور گسترده سياسي و اقتصادي در امريكاي لاتين داشتيم. وي با يادآوري اين نكته كه طي يك سال گذشته اين سومين باري است كه براي سفر به امريكاي لاتين طراحي و برنامه‌ريزي كرديم، خاطرنشان كرد: ولي به دليل تحولات در منطقه ما كه مربوط به اعدام شيخ نمر بود و همچنين تحولات سياسي در امريكاي لاتين به خصوص برزيل، ناگزير به تعويق اين سفر شديم و خوشحالم با مقداري تاخير از ٦ كشور اين منطقه و به همراه يك هيات بزرگ از بخش خصوصي و مسوولان اقتصادي دولتي از اين كشورها بازديد مي‌كنم. رييس دستگاه ديپلماسي با ذكر اين نكته كه حدود ٦٠ نفر از مسوولان و مديران عالي بخش خصوصي و بيش از٢٠ نفر از مديران بخش‌هاي اقتصادي دولتي در اين سفر حضور دارند، اين حضور را نشانگر اهميتي دانست كه نه تنها بخش دولتي جمهوري اسلامي براي روابط با امريكاي لاتين قايل است بلكه بخش خصوصي نيز براي گسترش روابط با اين منطقه اهميت قايل است. محمد جواد ظريف را در اين سفر دو هيات سياسي 45 نفره و هيات اقتصادي 60 نفره همراهي مي‌كنند. هيات اقتصادي كه رقم بالاي حاضران آن در اين سفر نشان از اهميت اين منطقه براي سرمايه‌گذاران ايراني دارد. ظريف با اشاره به ارتباطات بسيار خوب اقتصادي ايران با اين منطقه گفت: اميدواريم در اين سفر به 6 كشور بتوانيم روابط سياسي را تقويت كرده و زمينه را براي همكاري‌هاي گسترده‌تر بخش خصوصي فراهم كنيم.
تحريم‌ها، نقطه مشترك تهران و هاوانا
تحريم‌هاي امريكا، نقطه مشترك ايران و كوبا در سي و اندي سال گذشته بوده‌اند. هاوانا به دليل «نه» پررنگي كه به استعمار امريكايي گفت 5 دهه تحريم را تجربه كرد. ظريف در خصوص سطح رابطه تهران و هاوانا اشاره‌اي به همين وجه مشترك كرد و افزود: ما در كنار دولت و مردم كوبا ايستاده‌ايم و هر دو از خصومت‌هاي ايالات متحده امريكا رنج برديم. كوبايي‌ها شايد ٥ دهه و بيشتر تحريم‌هاي امريكا را تحمل كردند و با وجود سفر رييس‌جمهور امريكا اين تحريم‌ها كماكان ادامه دارد، گرچه مقداري از آن كم شده ولي هنوز برقرار است. ما با توجه به اينكه بيش از سه دهه تحت تحريم امريكا قرار داشتيم، فشارها را كاملا درك مي‌كنيم. ظريف به همكاري‌هاي ايران و كوبا در زمينه‌هاي مختلف اشاره كرد و افزود: همكاري‌هاي خوبي در زمينه بيوتكنولوژي و ساير زمينه‌ها با كوبا داشتيم كه كماكان مايليم ادامه دهيم. وزير خارجه با اشاره به هفدهمين نشست سران عدم تعهد كه قرار است نيمه دوم شهريور ماه در جزيره مارگاريتاي ونزوئلا برگزار شود، گفت: در آستانه نشست سران عدم تعهد در ونزوئلا هستيم و جمهوري اسلامي ايران به عنوان رييس كنوني جنبش و كوبا به عنوان عضو فعال و موثر عدم تعهد هماهنگي خوبي دارند تا اطمينان حاصل كنيم اجلاس بسيار موفقي خواهد بود.
هاوانا، شهر توريست‌هايي كه تجملاتي نيستند
هيات سياسي و اقتصادي ايران در حالي وارد فرودگاه هاوانا شد كه معاون رييس‌جمهور اين كشور براي استقبال از محمد جواد ظريف به فرودگاه هاوانا آمده بود. استقبالي كم تشريفات و مختص كشورهايي كه به هرگونه بريز و بپاش سياسي و اقتصادي نه گفته‌اند. معاون وزير امور خارجه كوبا نيز با پيراهن سفيدرنگ تابستاني و نه چندان رسمي از وزير امور خارجه ايران استقبال كرد. دو طرف دقايقي را به گفت‌وگوهاي غيررسمي و نه‌چندان سياسي پرداختند. هواي شرجي و بسيار گرم كوبا يكي از سوژه‌هاي رايزني مهمان و ميزبان بود. فرودگاه هاوانا با توجه به حجم نه چندان زياد رفت و آمدها به آن در مقايسه با فرودگاه‌هاي بين‌المللي ساير كشورها بسيار كوچك بود و هيات اقتصادي ايران براي عبور از گيت بازرسي و رويت گذرنامه‌ها در صف‌هاي طولاني ايستادند. گفته مي‌شود كه هاوانا اخيرا سالانه ميزبان قريب به سه و نيم تا چهارميليون توريست است. به گفته مقام‌هاي محلي توريست‌هايي كه كوبا را انتخاب مي‌كنند چندان در قيد و بند هتل‌هاي چندستاره و امكانات نيستند و با توجه به اينكه عده‌اي از مردم با مجوز دولت منازل خود را براي اجاره دادن به توريست‌ها مهيا كرده‌اند، اين صنعت نيز در هاوانا رو به رشد است.
اينترنت همچنان محدود
 نخستين نكته‌اي كه در هاوانا توجه را به خود جلب مي‌كند سرعت بسيار پايين اينترنت و جدا از آن سخت و گران بودن دسترسي به آن است. برخلاف بسياري از كشورها سيم كارت‌هايي كه در اختيار خبرنگاران قرار مي‌گيرد امكان دسترسي به اينترنت را ندارد كه گويا به علت همان محدوديت‌هاي ذكر شده است. دولت رائول كاسترو، رييس‌جمهور كوبا و برادر كوچك‌تر فيدل همچنان مجوز استفاده آسان و ارزان از اينترنت را به مردمش نداده است. يك راهنماي محلي تاكيد مي‌كند كه كوبا هيچگاه روي خوشي به استقرار دايم و اسكان خارجي‌ها نشان نداده است و به همين دليل هنوز حضور توريست‌ها به خصوص از كشورهاي مسلمان با پوشش اسلامي در كوچه و خيابان‌هاي هاوانا جلب‌توجه مي‌كند. با توجه به همين محدوديت دسترسي به اينترنت است كه در داخل يكي از گران‌ترين و مجهزترين هتل‌هاي كوبا نيز استفاده از اينترنت توسط هر مهمان فقط براي يك دستگاه الكترونيكي ممكن است و به عنوان نمونه يك نفر نمي‌تواند هم با تلفن همراه و هم لپ‌تاپ شخصي خود به اينترنت دسترسي داشته باشد.
هاوانا – واشنگتن در فاصله انقلاب و تنش زدايي
متوسط دما در سال در هاوانا 25 درجه سانتيگراد است و شديدا مرطوب. مساله‌اي كه توريست‌ها را در لحظه اول ورود به اين شهر شوكه مي‌كند. همين دما و رطوبت به سبز بودن گوشه به گوشه هاوانا منجر شده است. طبيعت كوبا به شكل غيرقابل وصفي دست نخورده و بكر است. با خروج از فرودگاه عملا وارد منطقه شهري مي‌شويد كه سبزي آن نخستين نكته‌اي است كه در ذهن مي‌ماند. در بسياري از مناطق تلفيق آسمان آبي رنگ و زمين سرتاسر سبز، تصوير پوسترگونه‌اي از هاوانا را در ذهن مي‌گذارد. تابلوهاي فيدل كاسترو در كنار هوگو چاوز و همچنين فيدل در كنار ارنستو چه گوارا دومين نكته‌اي است كه در پايتخت كوبا به چشم مي‌خورد. عكس‌هاي جواني فيدل و چاوز در كنار هم روي بيلبوردهاي بسياري نصب شده است تا در همان بدو ورود به شما يادآوري كند كه وارد كوبايي شده‌ايد با انقلابي كه در مرام و مسلك آن شهره تاريخ است و 50 سال پس از وقوع نيز هنوز از بسياري از آسيب‌ها در امان است. بر تاريخ كوبا رنگ تيره و تار استعمار توام با استبداد و خفقان از سوي اسپانيايي‌ها هنوز پررنگ است. رفتارهايي كه مادر جنبش‌هاي استقلال طلبانه در كوبا شد و سرانجام با جنگ ميان امريكا و اسپانيا در 1899؛ حاكميت 400 ساله اسپانيايي‌ها بر كوبا پايان يافت. پس از يك دوره انتقالي سه ساله بود كه كوبا در 1902 به استقلال رسيد. همه‌چيز از آن تاريخ تا 1959، ميان كوبا و امريكا به خوبي پيش رفت. عده‌اي در همان سال‌ها مي‌گفتند كه امريكايي‌ها به استعمار اسپانيا در هاوانا پايان دادند تا كوبا را به مستعمره خود تبديل كنند. ورق اما در 1959 چرخيد و مبارزان چپ گرا به رهبري فيدل كاسترو مهره‌هاي امريكايي چيده شده روي ميز را جابه‌جا كردند. خانه تكاني وسيعي كه به حضور و نفوذ 50 ساله امريكا و البته نظام سرمايه داري در كوبا پايان داد. از 1959 تا به امروز حيات سياسي و اقتصادي كوبا با كمونيسم گره خورده است. زماني كه در سال 1991، اتحاد جماهير شوروي سابق از هم فروپاشيد، زلزله اقتصادي در كوبا رخ داد؛ شوك اقتصادي كه مادر بحران‌هاي بسيار براي هاوانا شد. كوبا همچنان از آن شوك بيرون نيامده و با مشكلات عديده اقتصادي دست و پنجه نرم مي‌كند كه در سيماي پايتخت نيز نمود پيدا كرده اما باور بسياري از تحليلگران منطقه امريكاي لاتين اين است كه با آغاز فاز تنش‌زدايي از رابطه هاوانا و واشنگتن اين كشور با رونق اقتصادي روبه رو خواهد بود. در سرتاسر هاوانا از نگارش به زبان انگليسي پرهيز شده است و اين نشان مي‌دهد كه مردم و شايد هم دولت هنوز نمي‌خواهند روي خوش تمام و كمالي به حضور امريكايي‌ها نشان دهند.
تشويق توريست‌ها به خريد سيگار برگ
بخش اعظمي از شهر در فاصله نيم ساعتي كه از فرودگاه تا هتل وجود دارد در فقر نسبي فرورفته است. محروم‌تر از چيزي كه بر اساس شنيده‌ها قابل تصور بود. بسياري از خانه‌ها حداكثر سه طبقه هستند و برخي در حالي كه مخروبه و غيرقابل سكونت به نظر مي‌رسند اما مملو از جمعيتند. وسايل نقليه عمومي چنداني به چشم نمي‌خورد اما در هرايستگاه اتوبوسي كه با قرار گرفتن يك سقف چوبي روي چهارپايه‌هاي چوبي بنا شده است، جمعيتي بالغ بر 10 نفر در انتظار اتوبوس ايستاده‌اند. با عبور از مناطق نزديك به فرودگاه و رسيدن به مركز هاوانا، نمايي از ساختمان‌هاي بلند نيز ديده مي‌شود كه البته به سختي مي‌توان به آنها در مقياس جهاني، برج گفت. سفارت امريكا در كوبا كه به تازگي تاسيس شده است نيز ساختماني شبيه ساير ساختمان‌هاي ديپلماتيك دارد و پرچم‌هاي امريكا در آن در حالي برافراشته شده‌اند كه در چندقدمي آن بيلبوردي از فيدل كاسترو به چشم مي‌خورد. اكثر ساختمان‌ها رنگارنگ هستند. از نماهاي سنگي هيچ خبري نيست و آپارتمان‌ها نيز يكي در ميان با رنگ‌هاي متفاوت مانند قرمز، صورتي يا آبي نقاشي شده‌اند. خودروهاي چندان لوكسي در پايتخت به چشم نمي‌خورد و جوانان در حالي كه تتوهاي پررنگي بر تن دارند و موهاي خود را به سبك‌هاي امريكايي زده‌اند سوار بر ماشين‌هاي قديمي هستند كه يادآور فيلم‌هاي گانگستري است. يك جوان كوبايي با تشويق برخي توريست‌ها به خريد سيگار برگ به آنها مي‌گويد كه اگر آنها سيگار برگ خريداري كنند دولت كوپن‌هايي براي تهيه غذاي مجاني به مردم مي‌دهد. گفت‌وگويي كه نشان‌دهنده سطح فقر در جامعه هاوانا و ميزان وابستگي اقتصادي مردم به دولتي است كه تقريبا هيچ گونه حق مالكيتي را براي كوبايي‌ها در نظر نگرفته است.
برنامه كاري فشرده ظريف در كوبا
محمدجواد ظريف روز دوشنبه برنامه كاري فشرده‌اي را در كوبا پشت سر گذاشت. او ابتدا در محل يادبود خوزه مارتي، رهبر جنبش استقلال كوبا حضور يافت و با اهداي تاج گل به وي اداي احترام كرد. سپس ظريف و هيات سياسي همراه او از بخش‌هاي مختلف درون بناي يادبود ديدن كردند. وزير امور خارجه در دفتر يادداشت براي خوزه مارتي نوشت: فرصت ارزنده‌اي بود كه در سفر به كشور دوست و برادر كوبا، نسبت به انقلابي بزرگ خوزه مارتي كه الهام‌بخش انقلابيون به‌ويژه در امريكاي لاتين بود اداي احترام كنيم. اطمينان دارم كه روح انقلابي خوزه مارتي در فرمانده فيدل، دولت و مردم كوبا پايدار است. ظريف پس از آن در همايش مشترك اقتصادي ايران و كوبا در هتل المپيك ناسيونال هاوانا حضور يافت و به سخنراني پرداخت؛ همايشي كه بيش از 80 تن از مديران و مقامات اقتصادي بخش‌هاي خصوصي و دولتي ايران و ده‌ها تن از طرف‌هاي كوبايي آنها در اين همايش يك روزه حضور داشتند. همچنين با حضور ظريف و وزير تجارت خارجي كوبا تفاهمنامه همكاري ميان اتاق‌هاي بازرگاني دو كشور امضا شد. پس از اين نشست، «رودريگو مالميرتا» وزير تجارت خارجي كوبا به هتل محل اقامت وزير امور خارجه ايران آمد و طرفين طي ديداري، ابعاد مناسبات دو كشور به ويژه ابعاد اقتصادي روابط تهران - كوبا را بررسي كردند. چهارمين برنامه ظريف ديدار با همتاي كوبايي‌اش در محل وزارت خارجه اين كشور بود. رودريگز پاريلا، وزير امور خارجه كوبا در ديدار با محمدجواد ظريف گفت: حضور شما در كوبا نشان از روابط بسيار عالي دو كشور است. مناسبات و روابط ما بسيار عالي است. همچنين ما در عرصه روابط دوجانبه و بين‌المللي مناسبات خوبي داريم. وي افزود:ما از اراده كامل و تصميم قطعي براي توسعه روابط با ايران برخوردار هستيم و موفقيت‌هاي ايران براي ما مايه مباهات است.اراده و سياست ايران براي رسيدن به توافقات بسيار مهم در عرصه بين‌المللي قابل تحسين است و خرسندم بار ديگر حمايت‌هاي كوبا را از ايران در استفاده از حق مسلم هسته‌اي تكرار كنم.پاريلا با بيان اينكه كشورش در مقابل تحريم‌هاي ظالمانه‌ عليه ايران مقابله خواهد كرد، يادآور شد كوبا مصمم به مقابله با تحريم‌هاي تحميلي عليه ايران است و اميدواريم كشورهاي  غربي به توافق‌شان با ايران پايبند باشند.در ادامه اين نشست محمدجواد ظريف گفت:خوشحالم در ايام نودمين سالگرد فرمانده فيدل از كوبا ديدار مي‌كنم.وي با تاكيد بر اينكه ما و شما نشان داده‌ايم با مقاومت مي‌توان بر تحريم پيروز شد، اظهار داشت: مردم و دولت كوبا  توانستند به همسايه قدرتمند خود ثابت كنند كه با فشار نمي‌توانند سياست‌هاي خود را جلو ببرند همان‌طور كه مردم ايران توانستند به قدرت‌هاي بزرگ ثابت كنند كه تحريم نمي‌تواند آنها را از سياست و خواسته‌هاي خود دور كند.وزير امور خارجه ادامه داد: اكنون فرصت براي هر دو كشور فراهم است تا همراه با يكديگر در جهت تحقق اهداف رهبران خود يعني تحقق اقتصاد مقاومتي و همچنين تحقق سياست بازسازي و نوسازي كوبا حركت كند.ظريف با بيان اينكه ما همواره در كنار مردم كوبا عليه تحريم‌ها ايستاده‌ايم يادآور شد: امروز ما روابط جديدي را با كوبا با حضور يك گروه بزرگي از بخش خصوصي آغاز كرديم. ظريف با بيان اينكه ايران و كوبا همواره از مواضع مشتركي در خصوص مخالفت با زور، فشار اقتصادي و همين‌طور مداخله در امور داخلي كشورها برخوردارند، تصريح كرد: اين مسائل از مباني جنبش عدم تعهد هستند كه ايران و كوبا از اعضاي فعال آنند.اميدوارم با همكاري دو كشور بتوانيم اهداف جنبش عدم تعهد را هرچه بيشتر فعال كنيم. ملاقات با معاون رييس‌جمهور و وزير اقتصاد كوبا نيز در كاخ انقلاب انجام شد. ظريف پيش از ترك كوبا با رييس‌جمهور اين كشور، رائول كاسترو نيز ديدار كرد. نيكاراگوئه، دومين ميزبان ظريف در تور هشت روزه‌اي وي به امريكاي لاتين خواهد بود.