سارا معصومي / در سال 2011 در گفت‌وگو با بي‌بي‌سي گفته بود كه خروش كلمات را بر غرش سلاح ترجيح مي‌دهد چرا كه قدرت كلمه از گلوله بيشتر است. گفته بود كه اين دولت‌هاي خودكامه هستند كه از جنگ سلاح‌ها سود خواهند برد. حالا 72 ساعت از اعدام وي گذشته است و شهادتش جهان اسلام را به هم ريخته است. شيخ نمر باقر النمر قرباني پروژه‌اي شد كه از سال 2011 در ذهن آل‌سعود شكل گرفته بود و جامه عمل به خود نگرفت تا دومين روز از ماه ژانويه سال 2016. عربستان سعودي كارت شيخ نمر را نگاه داشت تا روزي كه از اعدام وي به عنوان كارتي براي تغيير معادله‌هاي منطقه‌اي استفاده كند. براي روزهايي كه خاورميانه بيش از همه به اتحاد براي مبارزه با داعش نياز داشته باشد اما با اعدام شيخ اين مبارزه به انحراف كشيده شده و به جنگ شيعه و سني بدل شود .حال سياست‌هاي آل‌سعود در منطقه خوش نيست. از توافق هسته‌اي تاريخي ايران با جهان تا گرفتار شدن در باتلاق يمن كه هر روز بيشتر رياض را به درون فرو مي‌كشد. پرونده سوريه از دست عربستان خارج شده است و اكنون انگشت اتهام اروپايي كه قرباني وحشت‌آفريني داعش شده به سمت رياض نشانه رفته است. عراق در اتحادي سياسي با ايران به سر مي‌برد و واشنگتن عملا قدرت نظامي و سياسي ايران را در منطقه به رسميت شناخته است. دست و پا زدن در اين منطقه براي آل‌سعود به مرگ تدريجي مي‌ماند و چه حربه‌اي دم دست‌تر از هزينه‌سازي براي تمام بازيگران منطقه‌اي در راستاي دور نگاه داشتن نگاه‌ها از خود. اعدام شيخ نمر در بسياري از رسانه‌هاي بين‌المللي به جنون آل‌سعود تعبير شد اما چه كسي از رياض تا اين اندازه گرفتار، انتظار عقلانيت در رفتار را دارد؟ آل‌سعود بهانه اعدام شيخ نمر را فعاليت‌هاي تروريستي وي اعلام كرده است. فعاليت‌هاي تروريستي مردي كه همواره در تمام سخنراني‌هايش گفته بود كه مسير تغيير از اعتراض‌هاي مسالمت‌آميز مي‌گذرد. رياض مي‌دانست كه اعدام شيخ نمر موجي از اعتراض‌ها را در جهان تشيع به راه خواهد انداخت و بيشتر از آن دل به واكنش تند ايران بسته بود. عربستان در اين روزهاي منطقه تنها دو راه پيش‌رو داشت: سكوت و پذيرش اشتباهاتي كه از 2011 تا به امروز سير صعودي به خود گرفته است يا درگير شدن با تهران. اين درگيري هم از نظر رياض نبايد از جنس تنش‌زايي‌هاي چند سال اخير و بي‌توجهي به رفتارهاي تعامل گونه ايران مي‌بود. بلكه رياض به تغيير معادله بازي ميان خود و ايران نياز داشت،پس كارت شيخ نمر را روي ميز قرار داد.
در مهم‌ترين كشور شيعه نشين منطقه، اعتراض‌ها به اعدام وي به خشونت كشيده شد. پرچم سبز رنگ عربستان سعودي در ساعات پاياني شامگاه شنبه از سر در سفارتخانه اين كشور در تهران پايين كشيده شد و در چند دقيقه شعله‌هاي آتش به راه افتاده داخل ساختمان سفيدرنگ سفارت در خيابان بوستان پاسداران تهران سوژه عكس‌هاي يك رسانه‌هاي بين‌المللي در صبح يكشنبه شد. دقايقي پس از ورود عناصر خودسر به داخل سفارتخانه عربستان در تهران بود كه سخنگوي وزارت امور خارجه ايران ضمن تاكيد بر ضرورت تامين امنيت اماكن ديپلماتيك عربستان در تهران و مشهد اعلام كرد كه وزارت خارجه با درك احساسات پاك مردم مسلمان كشورمان، خواستار جلوگيري از هرگونه تجمع در مقابل اين اماكن است. حسين جابرانصاري، سخنگو و رييس مركز ديپلماسي عمومي و رسانهاي وزارت خارجه ضمن اعلام محكوميت مجدد اعدام ناعادلانه عالم ديني شيخ نمر النمر، بر ضرورت تامين امنيت اماكن ديپلماتيك عربستان سعودي در تهران و مشهد مقدس تاكيد و اعلام كرد: وزارت امور خارجه با درك احساسات پاك مردم مسلمان كشورمان، خواستار جلوگيري از هرگونه تجمع در مقابل اين اماكن است. پليس ديپلماتيك مسووليت برخورد با هرگونه تعرض به اماكن ديپلماتيك متعلق به عربستان سعودي را بر عهده دارد و بر اساس وظايف ذاتي خود براي حفظ نظم عمومي و اعاده امنيت اين اماكن اقدام مي‌كند.
در شرايطي كه حافظه تاريخي ايرانيان ماجراي حمله به سفارتخانه انگليس در تهران در سال 90 را به ياد داشت، پيش‌بيني‌هاي اوليه حاكي از اين بود كه رابطه پرتنش ايران و عربستان هم به سمت قطع كامل روابط و بسته شدن سفارتخانه‌هاي دو كشور در تهران و رياض پيش خواهد رفت.عصر روز شنبه پس از تجمع مقابل كنسولگري اين كشور در مشهد، حسين صادقي، سفير كشورمان در رياض به وزارت امور خارجه اين كشور فراخوانده شد و مقام‌هاي اين كشور با تسليم يادداشت اعتراضي، به‌شدت از اظهارات مقامات ايراني در سايه اين اعدام، انتقاد كردند. در حالي كه مسير پيش بيني‌هاي رسانهاي حاكي از اين بود كه عربستان اقدام به اخراج سفير و ديپلمات‌هاي ايران در اين كشور خواهد كرد تا نتيجه بازي سياسي را به سمت خود تغيير دهد اما به نظر مي‌رسد كه عقلانيتي ديرهنگام به سراغ سيستم تصميم‌گيري‌هاي كلان در اين كشور رفته و وزارت امور خارجه اين كشور را از تنش زايي بيشتر در اين پرونده باز داشت. بنابراين با وجود احضار كاردان عربستان به وزارت امور خارجه ايران به دنبال اعدام شيخ نمر و همچنين احضار سفير ايران به وزارت امور خارجه عربستان در رياض باز هم سطح روابط ديپلماتيك ميان تهران و رياض در همان سطح پيشين باقي ماند. خبرنگار روزنامه نيويورك تايمز در پست توييتري خود با اشتباه خواندن اقدام عاملان حمله‌كننده به سفارتخانه عربستان در تهران نوشت كه با اين اقدام نگاه‌ها در سطح رسانه‌هاي بين‌المللي از اقدام عربستان در اعدام شيخ به سمت اشغال سفارتي ديگر در ايران در سه دهه گذشته منحرف شد.
روز محكوم كردن ايران
شوراي همكاري خليج فارس صبح روز يكشنبه نخستين نهاد تحت رهبري عربستان سعودي بود كه به حمله به سفارتخانه عربستان سعودي در تهران و كنسولگري اين كشور در مشهد اعتراض كرد. شوراي همكاري خليج فارس در بيانيه‌اي به حمله به سفارت و كنسولگري عربستان در ايران اعتراض كرد. در شرايطي كه اقدام مشابه و هماهنگ كشورهاي عربي منطقه با عربستان قابل پيش بيني بود، اتحاديه اروپا نيز براي مهار تنش وارد عرصه رايزني‌هاي ديپلماتيك با رياض و تهران شد. فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا روز يكشنبه در تماس تلفني با محمد جواد ظريف وزير امور خارجه كشورمان، خواستار تلاش همه طرف‌ها براي جلوگيري از تشديد تنش‌ها در منطقه شد. بر اساس بيانيه اتحاديه اروپا، در طول اين مكالمه طولاني، موگريني در جريان حادثه سفارت عربستان و گام‌هاي برداشته شده توسط مقامات ايراني براي كاهش تنش‌ها و محافظت از ديپلمات‌هاي سعودي، قرار گرفت. دو طرف در اين زمينه كه طرف‌ها نبايد از هيچ تلاشي براي تحت كنترل نگه داشتن اوضاع و جلوگيري از تشديد تنش‌هاي قوميتي فروگذار كنند، اتفاق نظر داشتند. موگريني تاكيد كرد كه اكنون بحث امنيت و ثبات تمام منطقه است كه پيش از اين هم با تهديدات بزرگي مواجه بوده است. جامعه بين‌الملل و بازيگران اصلي منطقه فعالانه براي حمايت از راهكاري سياسي براي بحران سوريه و ايجاد اتحاد در نبرد با گروه‌هاي تروريستي همكاري مي‌كنند و اين تلاش‌ها نبايد با يك ناآرامي جديد، در معرض خطر قرار گيرد. عصر روز گذشته وزارت خارجه امريكا نيز در واكنش در قبال رويداد‌هاي رخ داده اخير در عربستان سعودي و ايران بيانيه‌اي صادر كرد. بر اين اساس، وزارت خارجه امريكا اعلام داشت: «در حالي كه از هرگونه اعتراض مسالمت‌آميزي حمايت مي‌كنيم، در عين حال حمله به تملكات ديپلماتيك را نيز به‌شدت محكوم مي‌نماييم. مصرانه از دولت ايران مي‌خواهيم به تعهدات بين‌المللي خود در زمينه محافظت از مكان‌هاي ديپلماتيك و برقراري آرامش جامه عمل بپوشاند.
علاوه بر رايزني با موگريني، محمد جواد ظريف در تماس‌هاي جداگانه تلفني با تعدادي از وزراي خارجه كشورهاي منطقه و بان كي مون، دبيركل سازمان ملل متحد ضمن اعلام محكوميت اقدام غير‌انساني و مخالف موازين بين‌المللي حقوق بشر در اعدام فجيع شهيد شيخ نمر عالم مظلوم و شجاع سعودي، آن را گام ديگري در ادامه سياست‌هاي تفرقه‌افكنانه و حمايت از تروريست‌هاي افراطي دانست كه منطقه و جهان را به خاك و خون كشيده است. ظريف با هشدار نسبت به پيامدهاي خطرناك اين‌گونه اقدامات در زمينه تشويق افراط‌گرايي، بر ضرورت اقدامات هماهنگ منطقه‌اي و بين‌المللي براي جلوگيري از اقدام عليه گروه‌هاي مذهبي و پرهيز از سياست‌هاي مبتني بر طايفه‌گرايي تاكيد كرد. رييس دستگاه ديپلماسي كشورمان همچنين در اين تماس‌ها تعهد صريح جمهوري اسلامي ايران در خصوص حفاظت از اماكن ديپلماتيك را خاطرنشان ساخت.
اعدام براي تحريك ايران
در حالي كه اعدام شيخ نمر به همراه 45 نفر ديگر در يك روز در عربستان سعودي واكنش‌هاي بين‌المللي بسياري را به دنبال داشت اما در تمام تحليل‌هاي اوليه از چرايي اين اقدام عربستان، از تلاش براي تحريك ايران به عنوان اصلي‌ترين انگيزه عربستان از اين اقدام نام برده شده بود. در شرايطي كه پس از حادثه‌هاي متعدد ناخوشايند ميان تهران و رياض در دو سال گذشته به نظر مي‌رسيد كه رياض با انتخاب سفيري كاركشته براي سفارتخانه خود در تهران به دنبال نوعي از تنش زدايي از رابطه است اما اعدام شيخ نمر نشان داد كه آل‌سعود همچنان در زمين تنش‌آفريني بيشتر توپ مي‌زند. اعدام نمر موجي از تنش‌هاي لفظي كه تا حدودي ميان تهران و رياض كمرنگ شده بود را به راه انداخت. ليز دوست، خبرنگار ارشد بخش بين‌الملل بي‌بي سي در اين خصوص در حساب توييتري خود نوشت: «جنگ كلمات ميان ايران و عربستان آغاز شده است. آنچه منطقه خاورميانه به آن نياز دارد توسل به كلمات دور يك ميز براي حل بحران در سوريه و يمن است.»
گفته مي‌شود كه عربستان سعودي با اعدام 47 نفر در يك روز در حقيقت ركورد اعدام‌هاي روزانه خود در سه سال و نيم گذشته را زده است و البته شايد بتوان گفت كه آل‌سعود با اين اقدام ركورد تلاش سياسي براي تنش‌آفريني در جهان اسلام را هم به نام خود ثبت كرد. وزارت امور خارجه عربستان سعودي واكنش‌هاي تند مقام‌هاي ايران به اعدام شيخ نمر را مصداقي براي حمايت اين كشور از تروريست‌ها خوانده و اين در حالي است كه در تمام رسانه‌هاي بين‌المللي از بي‌بي‌سي تا سي‌ان‌ان از شيخ نمر به عنوان مخالفي كه به مقاومت آرام اعتقاد داشت و آن را ترويج مي‌كرد ياد شده است.
بلومبرگ در گزارشي كه به خوبي خط سياسي پنهان در نگارش آن را فرياد مي‌زند در اين خصوص مي‌نويسد: اعدام شيخ نمر بر موج اعتراض‌هاي شيعيان در داخل عربستان هم مي‌افزايد.
در حالي كه بسياري از نگاه‌ها در تحليل‌هاي چرايي اين اتفاق به سمت ايران سنگيني مي‌كند اما عراق نيز به عنوان كشوري شيعه نشين در منطقه از اين حركت عربستان سعودي ابراز تعجب كرده است. در شرايطي كه روندهاي اجرايي پيش رفته ميان عربستان و عراق حاكي از اين بود كه اين دو كشور به سمت عادي‌سازي رابطه حركت مي‌كنند و سفارتخانه عربستان در بغداد هم اخيرا پس از 25 سال آغاز به كار كرده بود اما نمي‌توان از عدم تاثيرپذيري اين رابطه از اعدام شيخ نمر سخن گفت. عربستان سعودي در حالي با اعدام شيخ شيعه در عربستان بر آتش تنش‌هاي منطقه‌اي افزوده است كه همين كشور داعيه‌دار رهبري ائتلافي از 34 كشور مسلمان ديگر براي مبارزه با تروريست در كشورهاي اسلامي است. تشكيل ائتلافي از اين جنس در زمره تلاش‌هاي زنجيره‌اي و عمدتا بي‌فايده رياض براي به تصوير كشيدن نقش رهبري از خود در جهان اهل تسنن براي مبارزه با تروريست است.
در شرايطي كه ايران در چندماه اخير به صراحت اعلام كرده است كه طرفدار جنگ ميان شيعه و سني در منطقه نيست و اين را آخرين دردي مي‌داند كه خاورميانه بايد از آن رنج ببرد و هدف خود را مبارزه با جريان‌هاي تكفيري و تندرو اعلام كرده است عربستان سعودي از سال 2011 تا به امروز همگام با خيزش‌هاي مردمي در برخي كشورهاي جهان اسلام چه در بحرين و چه در يمن به سركوب جمعيت شيعيان پرداخته است.
واكنش‌هاي نظامي عربستان در منطقه و اعدام شيخ‌نمر نشان از اين دارد كه اين كشور يك هدف را دنبال مي‌كند و آن‌هم نه مبارزه با تروريست كه مبارزه با شيعيان است. در حالي كه خبر اعدام شيخ نمر در ميان شيعيان جهان اسلام سر و صداي بسياري به راه انداخته است تدابير امنيتي شديد در شرق عربستان و توسل رياض به تهديد خانواده‌هاي شيعه‌اي كه اسيري در بند اين حاكميت دارند عملا احتمال خيزش‌هاي مردمي شيعيان در كوتاه‌مدت در اين كشور را به حداقل رسانده است. اعدام‌هاي روز شنبه بي‌شك بر عمق تنش داخلي در عربستان افزود و به ضرر منافع ملي در اين كشور تمام شد اما پيش‌بيني نمي‌شود كه در كوتاه‌مدت اعتراضي تهديد‌كننده عليه موجوديت آل‌سعود در اين كشور به راه بيفتد.
رويترز نيز در گزارش پوشش اتفاق‌هاي 48 ساعت گذشته ميان تهران و رياض نوشت: اعدام شيخ نمر در اين بازه زماني و حمله به سفارتخانه عربستان در تهران، اندك اميدهاي موجود براي در كنار هم قرار گرفتن ايران و عربستان سعودي در مسير مبارزه با تروريست را براي هميشه از بين برد. اجماع شيعه و سني براي پايان دادن به بحران‌هاي ريشه‌دار در يمن و سوريه به ضرورتي براي منطقه بدل شده بود كه با اتفاق‌هاي 48 ساعت گذشته دورنماي تحقق آن از بين رفت. خانواده آل‌سعود بسيار نگران تحولاتي هستند كه در خاورميانه به خصوص در سوريه و عراق در جريان است. آل‌سعود واهمه دارد كه مجموعه اين تحولات دست ايران را در معادلات منطقه‌اي بالاتر ببرد. توافق هسته‌اي كه ميان ايران و 1+5 انجام شد در حالي كه با انتقادهاي بسيار از سوي آل‌سعود همراه بود اما عملا با بي‌توجهي واشنگتن به خواسته‌هاي رياض به سرمنزل مقصود رسيد و ايران و طرف مقابل خود را براي روز اجرا مهيا مي‌كنند.
در شرايطي كه پس از توافق هسته‌اي، اروپايي‌ها هر روز اقبال بيشتري به تعميق رابطه با تهران از خود نشان مي‌دهند نگاه‌هاي مردد از سوي پايتخت‌هاي كشورهاي اروپايي به رفتارهاي منطقه‌اي آل‌سعود بيشتر شده است. نمونه اين نگاه‌هاي اعتراض‌آميز را هم مي‌توان در بيانيه كاخ سفيد ديد كه در آن تاكيد شده است اعدام نمر كمكي به كاهش تنش‌هاي قومي در منطقه آن هم در شرايطي كه به اين تنش‌زدايي نياز بسيار است، نمي‌كند.
واشنگتن پست نيز در بخش‌هايي از گزارش خود نوشته است: اعدام شيخ نمر، شيعيان در سرتاسر جهان را خشمگين كرده است. اين خشم مي‌تواند مانعي براي تلاش‌هاي ايالات متحده در راستاي برقراري صلح در منطقه باشد. نمر به نامي خودماني در ميان شيعيان بدل شد. به باور بسياري اعدام او عبور از خط قرمزي بود كه مي‌تواند بر شعله‌هاي تنش‌هاي منطقه‌اي بيفزايد. اين اعدام پرونده‌هاي منطقه‌اي از سوريه تا بحران يمن را پيچيده‌تر كرد.
∎