آلودگی هوای تهران در روزهای گذشته نقل محافل بسیاری بود و در این مدت هرکسی، از ظن و هدف خود این موضوع را دستمایه نقد و اعلام نظر و انتقاد و پیشنهاد قرار داده است. با‌این‌حال این معضل در پایتخت ایران معضلی جدید و فقط مختص امسال یا پارسال نیست و حداقل سابقه‌ای 20 ساله دارد.
در همین مدت و در خلال دولت‌های محمد خاتمی، محمود احمدی‌نژاد و حسن روحانی، برای مقابله با این معضل اقداماتی انجام شد یا انجام نشد که هرکدام بر بهبود یا تشدید این وضعیت اثراتی ماندگار گذاشته است؛ اقداماتی که در صورت تداوم انجام آنها، می‌توانست تهران را به‌عنوان یک شهر موفق در زمینه فائق‌آمدن بر معضل آلودگی هوا در کنار شهرهایی مثل لندن، مکزیکوسیتی و ... بنشاند.
از سویی دیگر در همین مدت در این شهر اقداماتی صورت گرفت که اگر به هر دلیلی انجام نمی‌شد، این روزها تهران (با میانگین شاخص کیفیت 130) در کنار شهری مانند پکن پایتخت چین که شاخص کیفیت هوایش بین 300 تا 350 در نوسان است به‌عنوان شهری با هوای بسیار خطرناک قرار گیرد. در این گزارش تلاش شده است با مروری بر این اقدام‌ها آنها را بررسی کنیم.
تهران به‌غیر از دیروز که کیفیت هوا سالم گزارش شد، 20 روز گذشته را در هوای ناسالم گذراند. در این میان، رسانه‌ها، فعالان اجتماعی، سیاسی و مدنی، شبکه‌های اجتماعی و مردم در کوچه و خیابان هرکدام از منظری به این موضوع پرداخته‌اند، عده‌ای تنها هدفشان تنفس هوای سالم و پاک است، اما عده‌ای از پس از این آلودگی به‌دنبال دستیابی به اهدافی دیگر هستند. این را می‌شود از نوع واکنش‌ها به همین موضوع واحد در زمان دولت روحانی و دولت احمدی‌نژاد که از سال 84 تا 92 حاکم بود، به‌راحتی فهمید.
این آمارهای شرکت کنترل کیفیت هوای تهران (نهادی وابسته به شهرداری)، درباره وضعیت آلودگی هوای تهران فقط برای مقایسه در سال‌های 90 و 93، برای نمونه است.
در کل 365 روز سال 1390 - زمانی که دولت محمود احمدی‌نژاد روی کار بود - در تهران فقط 147 روز هوای سالم و بدون حتی یک روز هوای پاک ثبت شد. این یعنی بقیه 218 روز آن سال کیفیت وضعیت هوا ناسالم و بسیار ناسالم بود.
این بخشی از گزارش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران درباره این سال است: «بررسی داده‌های جمع‌آوری‌شده در ایستگاه‌های سنجش آلودگی نشان می‌دهد، شاخص آلودگی هوا در سال 1390، 215 روز در وضعیت ناسالم و سه روز در وضعیت بسیار ناسالم بوده که این وضعیت با شرایط مطلوب از نظر استانداردهای زیست‌محیطی فاصله بسیاری دارد. بررسی وضعیت آلودگی هوا در ماه‌های مختلف سال 1390 مشخص می‌کند که بدترین ماه‌های سال 90 به‌ترتیب ماه‌های تیر، خرداد، مهر، آذر و دی بوده است، همچنین در این سال وضعیت بسیار ناسالم در روز اول فروردین و دو روز در خرداد سال 90 ثبت شده است.»
به گواه آمار این شرکت، سال 90 ناسالم‌ترین سال تهران از نظر شاخص‌های کیفیت هوای شهر از سال 78 به این‌سو بوده است. به گفته کارشناسان، یکی از دلایل شدت‌گرفتن آلودگی هوای تهران در آن سال، علاوه بر پدیده‌های جوی، ناشی از توزیع بنزین موسوم به پتروشیمی در جایگاه‌های سوخت این شهر بود.
تولید و عرضه بنزین پتروشیمی در خلال سال‌های 90 تا 92 و پس از بروز تحریم‌های سنگین علیه کشورمان انجام می‌شد. مسئولان وزارت نفت دولت احمدی‌نژاد برای جبران نیاز مصرف سوخت کشور به تولید این نوع بنزین رو آورده بودند، با این حال به‌دلیل کیفیت بسیار پایین و غیراستانداردبودن آن که منجر به تشدید آلودگی هوا به‌ویژه در شهرهای بزرگ شده بود، انتقادهای بسیاری از آن شد.
با این حال کمتر‌کسی از منتقدان امروزی وضعیت آلودگی هوای تهران که بیشتر شخص معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و همچنین کلیت دولت حسن روحانی را هدف قرار داده‌اند، آن روز در‌این‌باره از خود واکنشی نشان دادند. آرشیو خبرها در این زمینه موجود است، حتی رسانه‌هایی که این روزها پرچم‌دار انتقاد و انتشار اخبار در این‌باره هستند، آن روزها درباره تأثیرنداشتن آلودگی هوا بر مرگ‌و‌میر شهروندان گزارش می‌نوشتند.
پس از پایان دولت احمدی‌نژاد، توقف عرضه بنزین پتروشیمی به دستور وزیر نفت دولت حسن روحانی و با پیگیری‌های سازمان حفاظت محیط زیست از اول فروردین سال 1393 انجام شد و براساس آن، توزیع این نوع بنزین در جایگاه‌های سوخت شهر تهران به‌صورت کامل متوقف شد و به‌جای آن توزیع بنزین با استاندارد یورو 4 آغاز شد. با آغاز توزیع این بنزین، هوای تهران که انگار آلودگی به نافش بسته شده بود، بهار سال 93 سنت‌شکنی بزرگی کرد.
بر اساس آمار اعلام‌شده از سوی مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست و شرکت کنترل کیفیت هوا، شهر تهران در 93 روز فصل بهار آن سال، 80 روز سالم، شش روز پاک و هفت روز ناسالم را پشت‌سر گذاشت. نکته گفتنی اینکه هفت روزی که هوای تهران ناسالم اعلام شد نیز روزهای وقوع توفان در پایتخت و بروز ریزگردهای برآمده از بیابان‌های اطراف تهران بود و اگر توفان در اواسط خردادماه آن سال به وقوع نمی‌پیوست، همه 93 روز فصل بهار وضعیت کیفیت هوای این شهر سالم و پاک گزارش می‌شد. نه‌فقط در سال 93 که حتی همین امسال، از اول فروردین تا امروز که 12 دی است، اهالی تهران حداقل 12 روز هوای پاک تنفس کرده‌اند، در‌حالی‌که در کل سال‌های 89 و 90 و 91 قفط سه روز هوای پاک در تهران به ثبت رسید.
البته لازم به گفتن است که این فصل از سال به‌دلیل وقوع پدیده وارونگی هوا - اینورژن - فصل آلودگی است، فرقی نمی‌کند در تهران باشد یا پکن یا رم و میلان در ایتالیا، در همین‌روزها خبرهایی از همه این شهرها منتشر شده است که در وضعیت آلودگی شدید هوا هستند و در همه این شهرها قوانین و مقرراتی برای منع یا کاهش رفت‌و‌آمد برای کاستن از شدت آلاینده‌ها صادر شده است.
چهارم دی سال جاری وحید حسینی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، در گفت‌وگویی با خبرگزاری مهر درباره تأثیر سوخت در افزایش آلودگی هوای پایتخت، اعلام کرد: «بنزین و گازوئیل توزیع‌شده در شهر تهران براساس آنالیز شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، استاندارد است و تأثیری بر افزایش آلاینده‌ها ندارند و آلودگی کنونی شهر تهران ربطی به کیفیت سوخت ندارد و براساس آنالیزهای انجام‌شده، سوخت توزیع‌شده در پایتخت، یورو 4 است».
در همین حال، محمدهادی حیدرزاده، مدیرکل سازمان حفاظت محیط‌زیست استان تهران که پیش از این سال‌ها مشاور شهردار تهران در امور محیط‌زیست و رئیس ستاد محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری بود، در رابطه با فرایند و اقداماتی که دست‌کم در 15 سال گذشته برای تغییر وضعیت کیفیت هوای تهران صورت گرفته است، در گفت‌وگو با «شرق» می‌گوید: «اولین‌بار که موضوع آلودگی هوای تهران به‌عنوان مسأله مطرح شد، به سال 1355 برمی‌گردد، در آن سال روزنامه کیهان در گزارشی هشدار داد که با توجه به توسعه پایتخت، آلودگی می‌تواند به بحرانی برای این شهر تبدیل شود، دو سال بعد از آن مقاله، انقلاب اسلامی پیروز شد و پس از آن هم به مدت هشت‌سال کشور درگیر جنگ تحمیلی و دفاع مقدس بود، در آن مدت حقیقتا فرصتی نشد که به این مشکل رسیدگی شود، پس از آن هم دولت سازندگی روی کار آمد و تلاش‌ها همه با محوریت توسعه و برای جبران عقب‌ماندگی‌ها بود. در آن دوران هم آلودگی هوای تهران چندان جدی گرفته نشد چون اولویت دولت حل مشکلات بر زمین‌مانده با محوریت توسعه بود، از نیمه دوم دهه 70 و در زمان دولت اصلاحات بود که تازه این فرصت پیش آمد که به این معضل رسیدگی شود».
حیدرزاده در رابطه با جزئیات بیشتر اقدامات انجام‌شده در زمان دولت اصلاحات نیز این‌گونه توضیح داد: «در آن سال‌ها، اولین کاری که شد این بود که بیاییم و منابع اصلی آلاینده هوای شهر را شناسایی کنیم که بفهمیم سهم هرکدام چقدر است تا در ادامه برای آنها فکر شود، بر همین اساس یک تفاهم و همکاری بین‌المللی بین سازمان محیط‌زیست به ریاست خانم ابتکار، شهرداری تهران به ریاست غلامحسین کرباسچی و یک شرکت ژاپنی به نام «جایکا» انجام شد که مطالعات در این زمینه انجام شود. شرکت جایکا به مدت یک‌سال تحقیقات خود را انجام داد و پس از آن هم یک شرکت سوئدی در همین زمینه اقداماتی را در تهران در دستور کار قرار داد که در نتیجه آنها اعلام شد منبع تولید حدود 80 درصد آلایندگی هوای شهر تهران ناشی از منابع متحرک - یعنی خودروها - بود».
طبق گفته مدیرکل محیط‌زیست استان تهران، نتایج این مطالعات در همان زمان به فرهنگستان علوم داده شد که در آنجا یک جمع‌بندی صورت گرفت و در سال 79 به‌عنوان طرح جامع کاهش آلودگی ابلاغ و قرار بر اجرایی‌شدن آن گذاشته شد. محورهای اصلی این طرح مواردی از این دست بود؛ معاینه فنی، توسعه حمل‌ونقل عمومی، استانداردسازی سوخت، استانداردسازی خودرو، آموزش و تنویر افکار عمومی، حیدرزاده می‌افزاید: «در خلال سال‌های 79 تا 84 که دولت اصلاحات در رأس کار بود، با محوریت همین طرح اقدامات بزرگی صورت گرفت، به‌عنوان‌مثال در سال 1380 سرب که از آلاینده‌های اصلی و بسیار خطرناک و سرطان‌زای موجود در بنزین بود با پیگیری سازمان محیط‌زیست از بنزین و سوخت توزیعی در شهرها حذف شد که این اقدامی بسیار بزرگ برای کاستن از آلودگی هوای شهر و در راستای استانداردسازی سوخت بود».
«در زمینه استانداردسازی خودرو هم تلاش شد خودروهای کاربراتوری که نقش بزرگی در آلودگی هوای شهر داشتند به صورت کامل کنار گذاشته شوند و بر همین اساس از سال 82 استاندارد یورو 2 برای همه خودروهای تولید داخل الزامی شد که قرار بود این استاندارد سه‌سال بعد به یورو 4 تغییر کند اما با تغییر دولت و رسیدن محمود احمدی‌نژاد به ریاست‌جمهوری، این طرح منتفی شد تا در نهایت بعد از پایان دوره او، در دوره ریاست‌جمهوری حسن روحانی با پیگیری‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست و با وجود مقاومت خودروسازان، استاندارد یورو ٤ از انتهای سال 1393 الزامی شد». این بخش دیگری از گفته‌های مدیرکل محیط‌زیست استان تهران در این باره است.
حیدرزاده همچنین به از رده خارج کردن خودروی پیکان که خودرو اصلی و پرتیراژترین محصول شرکت‌های داخلی بود، اشاره کرد و گفت: «پیکان یکی از آلاینده‌ترین خودروها بود و سازمان حفاظت محیط‌زیست با پیگیری‌های فراوان توانست این خودرو را از چرخه و مدار تولید خارج کند که خود این کار تأثیر بسیاری بر کاستن از حجم آلاینده‌های هوای شهر داشت».
آن‌گونه که این مقام مسئول در گفت‌وگو با «شرق» می‌گوید، قرار بود در صورت ادامه روند طبیعی، طرح کاهش آلودگی هوای شهر تهران تا سال 1389 به صورت کامل و صددرصد اجرایی شود اما با شروع به کار دولت احمدی‌نژاد این روند متوقف شد و برنامه‌ریزی‌ها برای مهار آلودگی هوای تهران که می‌توانست تا حدودی مهارشدنی باشد منتفی شد.
او درباره اقدامات دولت‌های نهم و دهم در زمینه کاهش آلودگی هوای تهران نیز این‌گونه توضیح داد: «در زمان دو دولت نهم و دهم، طرح ازرده‌خارج‌کردن خودروهای فرسوده مسکوت گذاشته شده و این ستاد بیشتر دغدغه‌اش رسیدگی به باشگاه پرسپولیس بود، در بحث ارتقای استاندارد سوخت مصرفی هم تنها ارتقای سوخت صورت نگرفت بلکه با واردکردن بنزین پتروشیمی عملا به شکل معکوس عمل شد و وضعیت بدتر شد. در بحث معاینه فنی هم که در زمان دولت اصلاحات اقدامات خوبی شد و ما در حال دستیابی به وضعیت مطلوبی بودیم، مدت‌زمان انجام معاینه فنی از دوساله به پنج‌ساله تغییر کرد و خلاف جهت برنامه اقدام شد که مجموعه این اقدامات باعث شد نه‌تنها مشکل آلودگی در این هشت سال بهبود پیدا نکند که وضعیت بدتر هم بشود».
از حیدرزاده می‌پرسم اگر در آن هشت‌سال طبق برنامه پیش می‌رفتیم الان وضعیت هوای تهران به‌لحاظ آلودگی به چه شکل بود و او چنین پاسخی داد: «نمی‌توانم بگویم هوای شهر پاک پاک می‌بود اما روند ما به سمت بهترشدن شیب تندتری داشت و با شیب تندتری تعداد روزهای سالم و پاک افزایش پیدا می‌کرد».
و سؤال دیگر از او درباره اقداماتی است که در دوره دولت اصلاحات انجام شد؛ اگر آن کارها صورت نمی‌گرفت وضعیت به چه شکل بود؟ حیدرزاده گفت: «اگر آن کارها صورت نمی‌گرفت واقعا معلوم نبود امروز چه وضعیتی داشتیم، الان حداقل ما به‌لحاظ چهار پارامتر آلاینده گازی یعنی اکسیدنیتروژن، دی‌اکسیدگوگرد، دی‌اکسیدکربن و ازن حتی در روزهای به‌شدت ناسالم وضعیتی پاک و سالم داریم و اگر آن کارها نمی‌شد همه این روزها ناسالم بود و در تهران نمی‌شد نفس کشید. چراکه قبل از اجرای آن برنامه اصلی‌ترین آلاینده‌های تهران دی‌اکسیدکربن و مونوکسیدکربن بودند».
منبع: روزنامه شرق