شفقنارسانه- مواجهه نوجوانان با اخبار جعلی از جمله موضوعاتی است که بارها کارشناسان سواد رسانه‌ای نسبت به تبعات و پیامدهای آن هشدار دادند. سید غلامرضا فلسفي كارشناس سواد رسانه‌ای می گوید: اگرچه در كتاب تفكر و سواد رسانه‌ای تلاش شده تا دانش آموزان با نقد رسانه، ویژگی‌های اخبار جعلی و پیامدهای مخرب آن آشنا شوند بااین‌حال پس از انجام بررسي‌هاي كارشناسي، نیاز به درسي مستقل با آموزش‌هایي اصولی‌تر و جزئی‌تر احساس شد. به همین دلیل به گفته کارشناس سواد رسانه‌ای دفتر تألیف کتاب‌های درسي از سال آینده دانش آموزان در كتاب مذكور و در قالب درسي مستقل شیوه‌های مواجهه با اخبار جعلي را یاد می‌گیرند.

فلسفی با اشاره به اهمیت آموزش نوجوانان دربارة شیوه‌های مبارزه با اخبار جعلی به شفقنا رسانه می‌گوید: خبر، برسازندة جهان‌های نوجوان است و روايت اين نسلِ داراي ژنوم ديجيتال از خود و پيرامونش بر اساس اطلاعات و اخباري است كه از سكوهاي رسانه‌های اجتماعي دريافت می‌کند. چنان‌که اخبار مربوط به جنگ اسرائیل برله مردم غزه را از طريق تیک‌تاک دنبال می‌کند. اين در حالي است كه سكوهاي مذكور به‌شدت به ويروس همه‌گيري اطلاعات (اينفودميك) آلوده‌اند كه شاهد مثال آن فیلم‌های تیک‌تاک با هشتگ توطئه است كه بيش از 10 ميليارد و 700 ميليون بار بازديد داشته‌اند. حجمي عظيم از اين قبيل اخبار کذب بی‌اساس كه بر اصالت اطلاعات و اخبار سديد سايه افكنده است و هر انسان و بالطبع نوجوان را دچار سرگشتگي مي‌كند. مثله شدن حقيقت در مسلخ جعليات به ساختي استعاره‌اي از نسبت واقعيت و دروغ ‌انجاميده است كه اين امر در تعاقب، تشكيكِ منجر به ناباوري نوجوان را در همه امور از جمله اطلاعات و اخبار رقم می‌زند.

او ادامه می دهد: البته و هم‌زمان مِهر اعتبارِ رسانه‌های خبريِ سنتي هم در بين نوجوانان رو به افول است. در آمريكا اعتماد دانش‌آموزان به رسانه‌های خبريِ ملي از سال ۲۰۱۰ تا 2023 ميلادي به ميزان معني‌داری کاهش‌یافته است. نتايج حاصل از اين قبيل پژوهش‌ها گواه آن است كه نوجوانان آمريكايي نه‌تنها به اخبار به‌طور اعم بسيار بدبین شده‌اند بلكه به‌طور اخص نسبت به نادرستي و سوگيرانه بودن اخبار رسانه ملي نيز اظهار نگراني مي‌كنند. مسائلي ازاین‌دست آن‌هم در عصر شك گرايي اهميت آموزش سوادهايي مانند سواد خبري و سواد هوش مصنوعي را به نوجوانان جهت مبارزه با اطلاعات نادرست و اخبار جعلي الزامي و درعین‌حال چالش‌برانگیزتر می‌کند.

علاوه بر خانواده و رسانه یکی از اصلی‌ترین نهادهایی که می‌تواند جهت آموزش نوجوانان گام بردارد، آموزش‌وپرورش است چراکه نوجوانان بیشترین زمان زندگی خود را در مدرسه سپري می‌کنند. كتاب تفكر و سواد رسانه‌ای چقدر توانسته دانش آموزان دورة متوسطه را با اخبار جعلی و پیامدهای آن آشنا کند؟ فلسفی پاسخ می‌دهد: اگرچه در این کتاب تلاش شده تا دانش آموزان با نقد رسانه، ویژگی‌های اخبار جعلی و پیامدهای مخرب آن آشنا شوند بااین‌حال پس از انجام بررسي‌هاي كارشناسي، نیاز به درسي مستقل با آموزش‌هایي اصولی‌تر و جزئی‌تر احساس شد. بدین سبب به گفته کارشناس سواد رسانه‌ای دفتر تألیف کتاب‌های درسي از سال آینده دانش آموزان در كتاب مذكور و در قالب درسي مستقل شیوه‌های مواجهه با اخبار جعلي را یاد می‌گیرند.

مؤلف کتاب‌های «سواد خبري» و «عليه اخبار جعلي» در ادامه مي‌افزايد: در اين درس با رويكردي مسئله محور به مسائلي چون جعل عميق (ديپ فيك)، تلة كليك، اهميت و چگونگي شناخت منابع معتبر رسانه‌ای، شیوه‌های درستي سنجي محتواي رسانه‌اي، معرفي برخي سامانه‌های راستي آزما و تعدادي از ابزار شناسايي اطلاعات نادرست و اخبار جعلي پرداخته‌شده است.

اين پژوهشگر حوزة سوادهاي رسانه‌ای و خبري تأکید می‌کند: با توجه به نوپديد بودن ادبيات موضوع در فضاي گفتمانيِ زیست‌بوم ارتباطي كشور همچنين كمك به تعميق يادگيري فراگيران، علاوه بر قطعات آموزشيِ پشتيبان كه كثيري از آن‌ها در رمزینه‌های پاسخ سريع (كيوآركد) اين درس قرار می‌گیرند، عناوين برخي مآخذ علمي نيز جهت مطالعة بيشتر دانش آموزان و دبيران در بخش منابع كتاب ذکرشده است.

او كه از مؤلفان کتاب‌های درسي تفكر و سبك زندگي همچنين تفكر و سواد رسانه‌ای نيز است یادآور می شود: طي سال‌های اخیر در برخي از كتاب‌هاي درسي همچون تفكر و سبك زندگي در دورة اول متوسطه و سواد رسانه‌ای در دورة دوم متوسطه هم‌زمان با توانمندسازي فراگيران جهت زيست رسانه‌اي، با تأکید بر فضاي سايبري و مسائل مبتلابه آن به آموزش شیوه‌های مبارزه با اطلاعات نادرست و اخبار جعلي نيز تلاش شده اما با توجه به اهميت موضوع، در چاپ نهم كتاب تفكر و سواد رسانه‌ای در قالب يك واحد يادگيري مستقل با عنوان «عليه اخبار جعلي» به اين مهم پرداخته مي‌‌شود.

با این اوصاف چه گام‌هایی برای آموزش معلمان جهت یاددهی شيوه‌هاي مبارزه با «اخبار جعلی» برداشته‌شده است. فلسفی دراین‌باره می‌گوید: امیدواريم كه در آيندة نزديك كتاب راهنماي معلم تفكر و سواد رسانه‌ای متناسب با تغييرات كتاب دانش‌آموز روزآمدسازي شود و در اختيار دبيران اين درس قرار گيرد، مضاف این‌که برگزاري دوره‌های دانش‌افزایی دبيران سواد رسانه‌اي نيز در دستور كار قرار دارد.

خانواده‌ها و رسانه هرکدام به‌طور جدا چگونه می‌توانند در این امر کمک‌کننده باشند؟ این پژوهشگر حوزه سوادهاي رسانه‌ای و خبري پاسخ می‌دهد: اگر بخواهيم از ارائه پاسخ شعاري و كليشه‌ بگذریم سوگمندانه بايد گفت كه در اين موضوع بدين دو نهاد در حال احتضار چندان نمي‌توان اميد بست. قاطبة خانواده‌ها ماهيت، نقش و كاركرد خود را از كف داده‌اند لذا انتظار ياري از آنچه كه امروز تنها به نام و نه به صفت خانواده خوانده می‌شود، ساده‌انگارانه است و به‌تبع موجبات اتلاف وقت و سرمايه را فراهم مي‌كند. رسانه هم از ركن چهارم دموكراسي به روابط عمومي صاحبان قدرت و ثروت تنزل داده‌شده است و آن‌قدر در چنبره منهيات گرفتارشده است كه صرف برافروختن چراغ کم‌فروغش او را بس است؛ اما منصفانه بايد گفت در نسبت و تعامل با نوجوان وضعش كمي تا قسمتي از آن ديگري بهتر است.

او ادامه می دهد: نوجوانِ با ژنوم ديجيتال بيش از سرپرستان خود از رسانه آن‌هم رسانه‌های مستقل و ترجیحاً ديجيتالي تأثیر می‌پذیرد. مضاف این‌که معدود مديران رسانه‌ای و خبرنگاران فرهيخته و شجاع كه نور واقعيت را بر ظلمت دروغ می‌تابانند، هم‌زمان بر روشني دل‌وجان نوجوان نيز می‌افزایند لذا رسانه می‌تواند با الگوبرداري از دانش و تجربه زيسته ملي و فراملي نظير توصیه‌های كلر واردل كه در ادامه مي‌آيد در اين امر ياريگر شوند. از جمله؛ «فراهم كردن امكان آموزش فن‌ها و روش‌هاي مبارزه با اطلاعات نادرست و اخبار جعلي به نيروهاي اتاق خبر، مسئوليت‌پذيري و تعهد در قبال عدم بازنشر اطلاعات نادرست و اخبار جعلي، شناخت نوجوانان در مقام بخشي قابل‌اعتنا از مخاطبان شبكه‌اي، شرح و بسط موضوعات خبري با آگاهي از اهميت بیش‌ازپیش تيترهاي اصلي و فرعي جهت عدم گرفتار كردن مخاطبان شبکه‌ای در تله كليك، تأکید بر تهيه هر چه بيشتر گزارش‌های دقيق جهت جلوگيري از مشروعیت‌یابیِ اطلاعات نادرست و اخبار جعلي.

فلسفی تاکید می کند: به طور کلی واقع‌بینانه آن است كه در مسير مبارزه با اخبار جعلي و تبهكاران ديجيتاليِ سازندة آن‌که بيش از پیش از ابزار هوش مصنوعي نيز مدد می‌جويند تنها می‌توان به انگیزه‌های فرديِ نسلي تنوع‌طلب، اهل‌فن و دوستدار فناوري دل بست كه به سبب علاقه به شیوه‌های يادگيريِ فردي ممكن است جهت حفظ منافع شخصي براي عدم درغلطيدن در مغاك اطلاعات نادرست و اخبار جعلي تلاش كنند.