فرهیختگان: سرگئی شویگو، وزیر دفاع پرآوازه روسیه به عنوان دبیر شورای امنیت ملی این کشور انتخاب شد و نیکولای پاتروشف، دبیر پیشین این شورا به عنوان دستیار رئیس جمهور منصوب شد. در سوی دیگر آندری بلوسف که یک اقتصاددان است جایگزین شویگو شده است. این تغییرات سوالات بسیاری را برانگیخته است. جابه‌جایی دو شخص شویگو و پاتروشف و همچنین انتصاب یک اقتصاددان به عنوان وزیر دفاع موضوعات مهم این تحول هستند. برای بررسی دقیق‌تر این اتفاقات به سراغ شعیب بهمن، کارشناس مسائل اوراسیا رفته‌ایم. او می‌گوید شویگو جایگاه بالاتری در ساختار روسیه یافته است. این کارشناس معتقد است انتصاب یک اقتصاددان در سمت وزیر دفاع نشان‌دهنده تلاش روسیه برای تمرکز بر نوآوری و نوسازی صنایع نظامی این کشور است. در ادامه این گفت‌وگو را می‌خوانید.

روسیه طی هفته جاری صحنه جابه‌جایی تعدادی از مقامات عالی در مسئولیت‌های مختلف بود. این اتفاق را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
وزارت دفاع روسیه طی سال‌های گذشته با چند مشکل مواجه بوده. یکی از این مشکلات فساد است. به شکل دوره‌ای تعدادی از مقامات ارشد نظامی و دفاعی روسیه درگیر فساد شده و در برهه‌هایی حتی پرونده فساد برای اشخاصی در سطح وزیر دفاع یا معاونان این وزارتخانه نیز باز شده؛ کما اینکه اخیرا یکی از معاونان وزیر دفاع متهم به فساد شد. موضوع فساد در وزارت دفاع روسیه یک چالش است. موضوع دوم مدرن‌سازی و نوآوری در این وزارتخانه است. روسیه میراث‌دار قدرت نظامی شوروی، چه در سطوح تسلیحات متعارف و چه در سطح هسته‌ای است. بحث نوسازی و نوآوری مدت‌هاست در کانون توجه روسیه قرار دارد. جنگ اوکراین نیز از همان ابتدا برای روس‌ها آشکار کرد در حوزه تسلیحاتی با چالش‌های مختلفی دست به گریبان هستند و اگر این چالش‌ها را به سرعت رفع نکنند در نبردهای بزرگ‌تر آینده ممکن است با مشکلات بیشتری مواجه شوند. با توجه به سابقه‌ای که وزیر دفاع جدید دارد و بیشتر در حوزه‌های اقتصادی کار کرده و دارای تفکرات اقتصادی و نوآورانه است، به نظر می‌رسد انتصاب او با بحث نوسازی و نوآوری در صنایع نظامی روسیه مرتبط است. نکته سوم و آخر شخص شویگو است که محبوبیت بسیار زیادی در روسیه دارد. در برخی نظرسنجی‌ها او پس از پوتین جزء محبوب‌ترین‌ها در روسیه معرفی شده است. حتی در بحث‌هایی که برای انتخاب جایگزین پوتین می‌شود، شویگو جایگاه برجسته‌ای دارد. شاید اینکه پوتین او را از وزارت دفاع به شورای امنیت ملی ارتقا داده، با این مساله ارتباط دارد. حضور در شورای امنیت ملی می‌تواند یک پست بالاتر محسوب شود و در عین حال شویگو را از انتقادهای چالشی درخصوص جنگ اوکراین دور کرده و می‌تواند همچنان او را به‌عنوان یک فرد محبوب در روسیه حفظ کند.
انتقال شویگو از وزارت دفاع به شورای امنیت ملی روسیه یک ارتقای رتبه است!
جایگاه دبیر شورای امنیت ملی نسبت به وزیر دفاع بالاتر است. انتقال شویگو به نهادی جدید تنزل درجه نیست. شویگو به پست بالاتری منتقل شده که جایگاه آن مشخص است. در بسیاری از کشورها دبیر شورای امنیت ملی بالاتر از وزیر دفاع است.

این احتمال وجود دارد که پوتین تلاش کرده با انتصاب شویگو به‌عنوان دبیر شورای امنیت ملی، این نهاد را با توجه به شخصیت و توانایی‌های شویگو ارتقا دهد؟
بله. شاید بتوان گفت در نگاه پوتین این مساله نهفته است که حضور شویگو با توجه به جایگاهی که شورای امنیت ملی دارد، می‌تواند فضای جدیدی در داخل روسیه شکل داده، اجماع بیشتری در فضاهای نظامی و امنیتی ایجاد کرده و فرآیند‌های داخلی و خارجی را بهتر مدیریت کند. کابینه جدید پوتین را نمی‌توان جدای از تحولات بین‌المللی، جنگ اوکراین و رویارویی با کشورهای غربی در نظر گرفت. به نظر می‌رسد با حضور شویگو شاهد تحریک جدی‌تری در حوزه دبیری شورای امنیت ملی در داخل روسیه باشیم. این احتمال می‌رود که فعالیت‌های دیپلماتیک در حوزه دبیری شورای امنیت ملی ارتقا یافته و شویگو مسئولیت برخی از پرونده‌های مهم در سیاست خارجی روسیه را برعهده گیرد.

احتمالا جابه‌جایی‌ها در روسیه ابعاد دیگری نیز داشته باشد. می‌توان گفت پوتین درحال تضعیف و کنترل نظامیان در وزارت دفاع -با توجه به انتصاب یک غیرنظامی به‌عنوان وزیر دفاع- است یا درصدد ترجیح جناح‌بندی‌های دستگاه نظامی نسبت به یکدیگر است؟
چنین مسائلی جزء اطلاعات رده بالای نظام‌های سیاسی ازجمله روسیه است. تاکنون اطلاعاتی درخصوص این حوزه به شکل آشکار بیان نشده و اختلاف نظرها نیز به شکل آشکار بروز پیدا نکرده‌اند. خیلی سخت بتوان این تحلیل را پذیرفت.

کمی دقیق‌تر شویم. در انتصاب یک مدیر اقتصادی به‌عنوان وزیر دفاع روسیه مساله، فرد غیرنظامی بر مسند کار گذاشتن است یا فرد اقتصادی بر مسند گذاشتن؟
با توجه به رویکرد دولت در تمرکز بر نوسازی و نوآوری در حوزه صنایع دفاعی، به نظر می‌رسد این موضوع فراتر از این رویکرد، دنباله‌ها و علل دیگری نداشته باشد؛ اینکه موضوعاتی مانند چنددستگی در وزارت دفاع روسیه برجسته شوند. اگر پوتین با شویگو مشکل جدی داشت این تحولات می‌توانست به کنار گذاشتن او منجر شود نه اینکه از وی در جایگاه دیگری استفاده شود که جایگاه حساس‌تری در سیاستگذاری امنیتی روسیه است. نمی‌توان به سادگی قضاوت کرد؛ اینکه آیا تغییرات به واسطه چنددستگی در میان نظامیان روس پدید آمده یا به دلایل مختلف مانند نوسازی شکل گرفته است.

انتصاب یک فرد اقتصادی درهرحال مهم است. مسکو چه طرحی مدنظر دارد؟
طرح‌های مرتبط با مجتمع‌های تجاری-صنعتی در دنیا موضوعات مهمی هستند. امروزه پنتاگون به‌عنوان وزارت دفاع آمریکا با تولیدات صنعتی‌اش محدود به تولیدات نظامی یا فعالیت در حوزه نظامی باقی نمانده است. بخش مهم موضوعات مرتبط با هوش مصنوعی توسط پنتاگون و شرکت‌های تابع این نهاد در حال توسعه است. موضوعات مرتبط با تکنولوژی‌های سطح بالا توسط وزارت دفاع آمریکا مورد پیگیری قرار می‌گیرد. در بسیاری از صنایع مدرن و جدید، وزارت دفاع در خیلی از کشورها مداخله دارد. در چین هم این وضعیت جاری است. به نظر می‌رسد وزارت دفاع روسیه تا به حال خیلی به این حوزه‌ها توجه جدی نکرده و بیشتر تمرکزش بر حوزه نظامی بوده است. روسیه اگر هم به سمت تولیدات صنعتی رفته، آن مجتمع‌های صنعتی بیشتر جنبه‌ نظامی داشته‌اند. جنگ اوکراین یک‌سری غفلت‌ها را برای روسیه آشکار کرد. البته به معنی اینکه روس‌ها از غربی‌ها عقبند، نیست. روس‌ها تقریبا پایاپای غربی‌ها از فناوری‌های به‌روز حتی در حوزه هوش مصنوعی برای جنگ بهره برده‌اند. در ترکیب تسلیحات و نوع عملیات‌ها به‌وضوح این مساله را می‌توان دید. ولی به نظر می‌رسد روس‌ها در طرح نوسازی ارتش یا قدرت نظامی خودشان بیشتر متمرکز بر نوآوری‌های فنی شده‌اند. شاید فردی که سابقه قابل توجهی در این حوزه دارد و همیشه هم مدافع توسعه و گسترش نوآوری‌های فنی حتی در صنایع نظامی بوده، با قرار گرفتن در این پست بتواند تحولی در وزارت دفاع روسیه به وجود بیاورد. بیشتر موضوع از این جنبه برای روس‌ها حائز اهمیت است.

پس روس‌ها دنبال برقراری ارتباط بین عرصه صنعتی و نظامی و اقتصادی هستند؟
بله، واقعیت همین است. همان‌طور که اشاره کردم وزارت دفاع آمریکا هم همین رویکرد را دارد. اساسا واکنش‌هایی که از این انتصاب بیرون می‌آید یا حداقل مواضعی که طرف‌های دیگر دارند می‌گیرند، نشان می‌دهد روسیه به این سمت خواهد رفت. مثلا اوکراینی‌ها انتصاب وزیر دفاع جدید را به‌عنوان خبر بد برای خودشان تلقی کرده و به صراحت هم اعلام کردند که این انتصاب نشان می‌دهد که فضا دارد به سمت افزایش تولیدات نظامی-صنعتی روسیه گرایش پیدا می‌کند. خود این موضع‌گیری توسط کشورهایی که امروز در زمره دشمنان روسیه قرار می‌گیرند، نشان می‌دهد که آنها عمیقا درک می‌کنند قرار است وزیر دفاع جدید چه تحولاتی ایجاد کند. به‌خاطر پیوندی که بین صنایع نظامی با فناوری‌های برتر یا هوش مصنوعی وجود دارد، اساسا یک تحول در ارتش‌های دنیا به وجود آمده است. امروزه برای بررسی روندهای آینده به واژه جدیدی به نام تکنوپالتیک می‌رسیم. این واژه پیوند بین تکنولوژی با عرصه‌های سیاسی، امنیتی و نظامی را نشان می‌دهد. روس‌ها می‌خواهند از این عرصه عقب نمانده و بتوانند همگام با رقبای خود جلو رفته و حتی از آنها پیشی بگیرند.

به مساله فساد در وزارت دفاع روسیه بازگردیم. پیش از برکناری شویگو یکی از معاونان او بازداشت شد و پس از انتقال وی به شورای امنیت ملی نیز یکی از مقامات ارشد وزارت دفاع در حوزه بازرسی دستگیر شد. فساد در این نهاد چقدر ریشه دارد؟
مساله فساد نه‌فقط در روسیه بلکه در تمامی کشورهای شوروی سابق پس از استقلال، یک پدیده جدی است. در روسیه این پدیده را به شکل جدید در دهه 90 و در دوران ریاست‌جمهوری یلتسین می‌بینیم. با روی کار آمدن پوتین تلاش‌هایی جدی صورت گرفت برای اینکه مبارزه با فساد در دستور کار دولت قرار گیرد. در دوران پوتین شاخص‌های مبارزه با فساد به نحو چشم‌گیری در روسیه افزایش پیدا کرد. این را نه‌فقط در صنایع دفاعی که در همه حوزه‌های اقتصادی می‌توان به‌وضوح دید. دولت یک عزم جدی برای مبارزه با فساد در این دوران داشته و این روند را پیش برده است. اما با این وجود موارد دستگیری‌ها در سال‌های اخیر کم نبوده‌اند. همین کشف فسادها و برکناری مقامات نشان می‌دهد دولت پوتین همچنان به شکل جدی با فساد مبارزه می‌کند. در موارد مرتبط با فساد، هرجا که رخ داده باشد و حتی اگر مقامات ارشد نظامی و امنیتی هم باشند، با آنها برخورد می‌شود. این اتفاقات بیانگر و اثبات‌کننده این است که دولت روسیه عزم جدی در این حوزه دارد. در عین حال این اتفاقات همه جای دنیا می‌افتد.