​​​​​​​مصداقش فعالیت کارگزاران حرم مطهر برای ارتباط با مردم که پیش از وجود سازوکاری مشخص و مدون،  راه این ارتباط را پیدا کرده بودند، آن زمان که روابط عمومی به عنوان ساختاری نوظهور در بنیان‌های اداری و جاری داخله و خارجه جای خود را پیدا می‌کرد، مجموعه‌ای از خدمات ذیل این عنوان در مجموعه آستان قدس رضوی ارائه می‌شد؛ از گزارش‌نویسی گرفته تا نامه‌نگاری‌های مرسوم‌ امروزی.
این عقبه سنتی در مرور‌ زمان‌ نظام‌مند شده و سبب شد روابط‌ عمومی آستان قدس رضوی چهره امروزی را به خود بگیرد، ارگانی با وجهه‌های رسانه‌ای و اجرایی متنوع که هر روزه در نمایش‌ شکوه مضجع نورانی امام هشتم شیعیان پیشرو بوده است‌. این وسعت نگاه و پرکاری در حوزه خدمات سبب شده هم مراجعه‌کنندگان راضی باشند و هم ویترین چشمگیری‌ برای آستان قدس رضوی به وجود آمده باشد.

ارتباطی ماندگار با مخاطب
تزئینات کتیبه‌ای که بر دیوار صحن‌ها و رواق‌های حرم مطهر وجود دارد، به جز محتوایی مانند آیات و اشعار، حاوی اطلاعاتی بوده که به اعلان عموم می‌رسیده است. پیام‌های ماندگاری که برای اطلاع مردمان آن روزگار و حتی آیندگان ثبت می‌شده است. امری که امروزه در تبلیغات محیطی و مجازی رسانه‌های مختلف شاهد آن هستیم. نمونه‌ این موضوع را در کتیبه دو ترنج آبی لاجوردی دور گنبد طلا می‌توان ملاحظه کرد. در این کتیبه که به خط علیرضا ‌عباسی،‌ خوشنویس ‌دوره صفوی نگاشته شده، اطلاعاتی درباره بانی و تاریخ طلاکاری گنبد ارائه شده است.
همزمان با توسعه فضای حرم مطهر رضوی و حضور روزافزون زائران در طول سالیان مختلف، به‌تدریج مدیریت آن نیز شکل نظام‌مندی به خود گرفت. انتصاب و حضور نایب‌التولیه‌ها زمینه‌ حضور افرادی با مناصب و مسئولیت‌های مختلف را فراهم کرد که منتج به پیشرفت‌هایی ‌در ‌حوزه‌های ‌تشکیلاتی ‌و ‌اداری ‌آستان ‌قدس ‌رضوی شد. اگر برخی از فعالیت‌های این افراد را با شرح وظایف روابط عمومی‌های امروزی مقایسه کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که فارغ از نام ‌روابط‌ عمومی‌ در ‌سیر ‌تحول، ساختمان ‌و‌ تشکیلات، رد‌ پای این ‌نهاد ‌را می‌توان در تاریخ مجموعه آستان قدس رضوی ‌یافت. یکی از این موارد، گزارش‌نویسی وقایع مربوط به متولیان و نایب‌تولیه‌ها توسط افرادی با سمت منشی بوده است. عزیزالله عطاردی به عنوان نمونه ثبت گزارش‌های وقایع توسط فردی به نام ‌منشی ‌قمی در زمان عبدالوهاب شوشتری (971-970) را در کتاب تاریخ آستان قدس رضوی مطرح کرده است. به عنوان مثال می‌توان به گزارش اقامت اسدالله اصفهانی‌متولی‌آستانه (971 ق)در منزل بالینگاه (جای متولیان عظام) و گزارش استقبال ابوالفتح‌ سلطان ‌ابراهیم‌ میرزا ‌حاکم‌ مشهد از ‌سام میرزا‌ برادر‌ شاه طهماسب و اقامت او در منزل بالینگاه اشاره کرد. این گزارش‌ها مشابه گزارش‌هایی است که در حال حاضر به عنوان گزارش دیدارها از دفتر تولیت منتشر می‌شود.
بر همین اساس می‌توان گفت تشکیلات غیررسمی روابط عمومی در مجموعه آستان قدس رضوی به پیش از سال 1330 و حتی به دوره صفویه بازمی‌گردد.

راه ارتباطی از طریق مکاتبات
سیستم ‌ارتباطی میان ‌ارباب رجوع و ‌مسئولان ‌وقت ‌آستان ‌از طریق نامه‌نگاری از دوره قاجار به بعد نیز مورد بعدی است که می‌توان به آن اشاره کرد. در این دوره بسیاری از درخواست‌های مردم از مسئولان وقت آستان قدس از طریق نامه مطرح و پاسخ هم به همین صورت دریافت می‌شده است. علاوه بر آن، نامه‌نگاری‌هایی با رویکرد درون و برون‌سازمانی را هم می‌توان در نظر گرفت. نمونه آن، مکاتباتی است که جواد ظهیرالاسلام، نایب‌التولیه وقت در دهه 1330 با قوام‌السلطنه حاکم وقت خراسان برای تشکیل کارگروهی از نخبگان و صاحبنظران به منظور اصلاح امور آستان دارد. لازم به ذکر است تمامی این موارد را محمد سوهانیان حقیقی و رضا نقدی در کتاب آستان قدس رضوی؛ متوليان و نايب‌التوليه‌ها ذکر کرده‌اند.
در بخش دیگری از کتاب تاریخ آستان قدس به تاریخ شروع زیارت و آمار زائران اشاره شده است. در این کتاب ضمن بیان این موضوع که از ابتدای شهادت حضرت رضا(ع) آمار دقیقی از زائران ثبت نشده، موضوع ثبت آمار زائران در سال 1284 قمری مطرح شده است. ظاهراً در این سال مجدالملک‌ که ‌تولیت وقت بوده، سه ‌نفر را ‌در ‌دروازه‌های‌ مشهد می‌گمارد تا زوار ‌را ‌احصا ‌کنند. براساس این آمار، ورود 72هزار نفر در این سال ثبت شده است. در کتاب تاریخ آستان قدس نوشته علی مؤتمن هم مکاتبه آستان قدس با مراکز مربوط، ازجمله شهربانی برای تهیه آمار زائران و مسافران وارد شده به مشهد آورده شده است. با استناد به این بخش از تاریخ آستان و ارتباط آستان با ارگان‌ها و نهادهای مختلف می‌توان به ردپای غیررسمی روابط عمومی در این مجموعه رسید.

نشانه‌هایی از قدمت صد ساله
‌بررسی‌ اسناد ‌و ‌مدارک ‌موجود ‌در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان ‌قدس‌ رضوی، مطالب ‌قابل ‌استنادی را در ‌زمینه شکل‌گیری ‌تدریجی ‌روابط ‌عمومی در این مجموعه نشان می‌دهد. اسنادی که براساس آن شاید بتوان ادعا کرد روابط عمومی پیش از دوره پهلوی در آستان قدس رضوی وجود داشته و در این دوره شکل ساختاری به خود گرفته است. 
در جلد اول دایرةالمعارف آستان قدس به دبیرخانه آستان قدس رضوی در ابتدای دوره پهلوی اشاره شده که «دارالانشا» نام داشته است. این قسمت که بخشی از اداره نیابت تولیت محسوب می‌شده، عهده‌دار‌ ارسال و دریافت تمامی مکاتبات و امور آستان قدس بوده است. با گسترش تشکیلات آستان قدس، قسمت عمده این وظایف به دبیرخانه‌های ادارات مختلف واگذار شده و دبیرخانه کل به عنوان بخشی از دفاتر حوزه سازمان مرکزی آستان قدس رضوی، زیرنظر قائم مقام تولیت فعالیت می‌کرده است. این فعالیت‌ها شامل تحویل و مکاتبات درون و برون‌سازمانی، ثبت و ارجاع مکاتبات وارده و ثبت و ارسال مکاتبات صادره، پیگیری مکاتبات عادی، فوری و غیر آن، پاسخ‌گویی و راهنمایی ارباب رجوع، تهیه پیشنویس مکاتبات مختلف اداری، ابلاغ اوامر تولیت و قائم‌مقام تولیت آستان قدس رضوی و مصوبات شورای معاونان و مشاوران، تمهید مکاتبات و تشریفات مراسم مختلف آستان قدس رضوی، اعمال وحدت رویه، انسجام و یکنواختی در مکاتبات سازمان، تنظیم و سازماندهی مکاتبات وارده و صادره روزانه قائم‌مقام تولیت، گردآوری و اصلاح اطلاعات و مستندات مورد نیاز درون و برون سازمانی و ارسال احکام خدمه حرم مطهر برای توشیح تولیت آستان قدس رضوی بوده است. با استناد به این موارد به‌خصوص تحویل و مکاتبات درون و برون سازمانی و پاسخ‌گویی و ارجاع ارباب رجوع شاید بتوان ادعا کرد قدمت روابط عمومی در آستان قدس رضوی به حدود 100سال می‌رسد. دکتر الهه محبوب، رئیس مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز در تأیید این موضوع می‌گوید: «اگرچه سابقه تأسیس روابط عمومی آستان قدس به دهه 1330 شمسی برمی‌گردد، اما برخی اموری که امروزه 
در روابط عمومی‌ها انجام می‌شود، مانند پاسخ‌گویی و راهنمایی به ارباب رجوع و ارسال نامه‌ها به سایر مراکز در سال‌های قبل‌تر در دبیرخانه آستان قدس انجام می‌شده است».
همچنین در کتاب تاریخ آستان قدس نوشته عزیزالله عطاردی نیز به اداره انتشارات و تبلیغات آستان قدس در سال 1330 اشاره شده که با 9نیرو شامل چهار سخنران، یک سرپرست، سه کارمند و یک خدمتگزار، تنها بخش با ساختار روابط عمومی بوده است. اگر شرح ‌وظایف ‌این ‌حوزه‌ ‌شامل ‌تحویل‌ مکاتبات‌ بیرون ‌و ‌درون سازمانی‌، ثبت‌ و ‌ارجاع ‌مکاتبات‌ وارده، ‌ثبت ‌و ‌ارسال ‌مکاتبات ‌صادره، ‌پاسخ‌گویی ‌و ‌راهنمایی ‌ارباب رجوع، ‌اعمال ‌وحدت ‌رویه، ‌انسجام ‌و‌ یکنواختی در ‌مکاتبات ‌سازمان‌، گردآوری ‌و ‌اصلاح اطلاعات ‌و ‌مستندات ‌مورد نیاز درون ‌و ‌برون سازمانی و ... را در نظر بگیریم، می‌توانیم بخشی از حوزه ارتباطات ‌آستان ‌قدس‌ رضوی‌ را ‌به این اداره ‌نسبت دهیم.
اداره تشریفات، اداره تبلیغات و مجله و اداره دفتر تولیت نیز بخشی از چارت سازمانی آستان قدس رضوی در سال 1344 هستند که هر سه، بخشی از ‌وظایف ‌روابط‌ عمومی ‌را‌ بدون‌ اینکه ‌نامی ‌از ‌آن ‌برده ‌شده ‌باشد، بر‌عهده ‌داشته‌اند. این روند نیز در سال1347 تغییرات اساسی کرده و روابط عمومی به عنوان یکی از ادارات زیرمجموعه معاونت اداری و مالی ذیل حوزه قائم مقام نیابت تولیت ادامه کار داده است. این ‌بدان ‌معناست‌ که‌ روابط ‌عمومی ‌با ‌یک‌ واسطه ‌از‌ بالاترین ‌مقام ‌اجرایی ‌آستان ‌قدس‌ در ‌ساختار ‌جدا شده است.
این چارت در سال 1351 دوباره تغییر پیدا کرده و روابط عمومی مستقیماً ذیل ‌حوزه ‌قائم مقام، بالاترین ‌مقام ‌اجرایی ‌قرارگرفته است. هرچند در این ‌ساختار‌، روابط‌ عمومی ‌بدون ‌نام ‌اداره‌، مرکز یا دفتر است اما  ‌نسبت‌ به ‌چارت ‌قبلی ‌ارتقای سازمانی ‌پیدا کرده ‌است. بررسی چارت‌سازمانی آستان‌قدس‌ در‌سال 1354 نیز نشان می‌دهد روابط‌ عمومی ‌نسبت‌ به‌ چارت‌ گذشته ‌ارتقا یافته‌ و ‌با ‌نام «‌دفتر ‌روابط ‌عمومی» ذیل ‌حوزه ‌قائم ‌مقام ‌قرار ‌گرفته ‌است‌. مطابق برخی نامه‌های به‌جا مانده از سال‌های 1352 تا 1355 شخصی به نام «حسنعلی کوثر» عهده‌دار روابط عمومی آستان قدس بوده است. فردی که در یکی از مکاتباتش برای حضور مترجم به منظور برقراری ارتباط بهتر، درخواستی به مسئولان بالادستی خود داده است. 
اطلاعات فوق بر اساس یافته‌های فاطمه متینی است که در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود در رشته ارتباطات به آن اشاره و مستنداتی را درباره آن ارائه کرده است.

خبرنگار: زهرا زنگنه