عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: نمایشگاه کتاب فرصتی مغتنم برای ناشران و نویسندگان فراهم می‌کرد تا با مردم رودررو صحبت کنند و ماحصل چندین ماه تلاش خود را در بهار کتاب عرضه کنند و بهترین بهره‌برداری را از بازار کتاب داشته باشند.
سپهر عمومی که در این10 روزه برگزاری نمایشگاه شکل می‌گرفت، باعث می‌شد که مجموعه گردهم‌آمده با دیگر رویدادهای فرهنگی کشور همچون جشنواره‌های فجر هم تفاوت اساسی داشته باشد. شاید مهم‌ترین عامل استمرار نمایشگاه همین بوده است که در سخت‌ترین سال‌ها هم این اجتماع انسانی حفظ شده و فقط در دوران کرونا بود که دو سال وقفه در برگزاری نمایشگاه فیزیکی شاهد بودیم.
این نمایشگاه امکان مهمی را فراهم می‌کند که مولفان و نویسندگان بدون واسطه با مخاطبان خود دیدار کنند و از نظرات مردم و کتابخوان‌ها بهره ببرند. فضایی برای کسب سوژه‌های جدید و انتقال تجربیات متعدد برای شکل‌گیری کتاب‌های جدیدتر و ارزشمندتر.
با این حال آنچه این روزها در نمایشگاه کتاب تهران در حال رخ دادن است، با یک نگاه خوش‌بینانه دگردیسی در ماهیت نمایشگاه فیزیکی است. ظاهرا کوچک شدن اجتماع انسانی حاضر در نمایشگاه کتاب دلایل متعددی دارد که در ادامه خواهیم گفت اما می‌توانیم با خوش‌بینی بگوییم که نمایشگاه کتاب در حال دگردیسی است. در این دوره برخی ناشران نسبت درستی از این رویداد را فهم کرده‌اند و از این فرصت استفاده می‌کنند تا ارتباط مستمر خود و طرفداران‌شان را حفظ کنند. درست است که این ناشران در بهره‌برداری حداکثری از نمایشگاه، این فرصت دیدار با طرفداران‌شان را در حد یک خرید و فروش فروشگاهی کتاب تقلیل نداده‌اند اما این اتفاق نه‌فقط به تدبیر رقم خورده که به‌صورت ناخواسته شکل گرفته است. گرانی کتاب و شرایطی که بر نمایشگاه سی‌وپنجم عارض شده، نتیجه‌ای جز این نخواهد داشت که آرام‌آرام قالب فروشگاهی و حضور عمومی مردم تغییر کند و مخاطبان محدودی که به مصلی می‌آیند فقط از مقابل غرفه‌های کتاب رد شوند تا شاهد یک رویداد و نمایش جلد کتاب‌ها باشند.
نمایشگاه کتاب تهران، طی سال‌های اخیر بحران‌های متعددی را پشت سرگذاشته و همین بحران‌ها این دگردیسی را به وجود آورده است. برای شیفتگان کتاب یا اصطلاحا کتابخوان‌ها که به هر بهانه‌ای دنبال قرار همیشگی‌شان با کتاب هستند، حضور در این نمایشگاه جایگاه ویژه‌ای دارد. اینها برای خرید کتاب و همچنین دیدن نویسنده مورد علاقه‌شان به نمایشگاه می‌آیندو ممکن است به نسبت سال‌های قبل کتاب کمتری بخرند اما باز هم دست خالی از در مصلی بیرون نمی‌روند.
ناشرانی هم که طی چند سال اخیر ظاهرا با بخش فیزیکی نمایشگاه کتاب قهر کرده بودند، امسال این فرصت را مناسب دیدند و به نمایشگاه به‌مثابه یک رویداد مهم نگاه کردند و از فرصت دیدار با مردم استفاده کردند. نشر چشمه که سال گذشته در نمایشگاه حضور نداشت امسال با دعوت از نویسندگان شناخته‌شده‌اش سعی دارد تا با مخاطبانش بیشتر ارتباط برقرار کند. عادل فردوسی‌پور، سروش صحت، پیمان خاکسار و بهمن فرمان‌آرا از میهمانانی هستند که به غرفه این نشر آمدند.

با این حال شاید مهم‌ترین افسوس امسال نمایشگاه کتاب، حضور حداقلی مردم به نسبت سال‌های گذشته است. پنج روز از نمایشگاه گذشته و مصلی تهران هنوز روزهای شلوغش را تجربه نکرده است. حتی در اولین پنجشنبه نمایشگاه کتاب که می‌توانست روز شلوغی باشد هم شاهد جمعیت قابل‌توجهی نبودیم. این عدم حضور را می‌توان در چند مورد بررسی کرد، تبلیغات ضعیف شهری به نسبت سال‌های گذشته، افزایش قیمت کتاب و البته خرید از نمایشگاه مجازی که فرزند متولدشده سال‌های کرونای نمایشگاه کتاب است. بخش مجازی نمایشگاه کتاب، طرفداران خاص خودش را دارد و فرصت خوبی را مخصوصا برای مردم در سایر نقاط کشور فراهم کرده است تا با کمترین هزینه رفت‌وآمد شهری به صورت مجازی کتاب بخرند. در گزارش امروز این دلایل را اجمالا بررسی کردیم.

نمایشگاه‌گردی خرج دارد

گرانی چیزی نیست که بتوان راحت از کنارش گذشت. برای روزهایی که معیشت مردم سخت شده، پول گذاشتن برای کالای فرهنگی در اولویت آخر قرار می‌گیرد و برای همین است که آرام آرام خیلی از این کالاهای فرهنگی از سبد خانوار ایرانی حذف شده است. فکر کنید یک خانواده سه‌نفره بخواهند برای خرید کتاب به نمایشگاه بیایند. هزینه رفت‌وآمد، غذا و همچنین خرید کتاب از بخش‌های مختلف حتما هزینه کمی نخواهد بود. کل هزینه‌های یک خانواده سه‌نفره در سال 1402 حدود 193 میلیون تومان بوده و سهم هزینه فرهنگی، تفریحات و سرگرمی در طول سال حدود سه میلیون تومان است. اگر این عدد را به 12 ماه سال تقسیم کنید، یک خانواده سه‌نفره، عددی نزدیک به 260 هزار تومان برای مصرف فرهنگی خود هزینه کرده است.
حالا بیایید این رقم را با قیمت‌های کتاب در نمایشگاه حساب کنید. با جزئیات به همین خانواده سه‌نفره نگاه کنیم که قرار است به نمایشگاه کتاب بروند. متوسط قیمت کتاب کودک در فروردین ماه 1403، 103 هزار تومان بوده و آنهایی که به غرفه خرید کتاب کودک و نوجوان سر زدند، می‌دانند که این قیمت تغییر کرده است. متوسط قیمت کتاب کمک‌درسی، 250 هزار تومان و متوسط قیمت کتاب در حوزه ادبیات، 187 هزار تومان است. یعنی اگر این خانواده بخواهد از هرکدام از این حوزه‌ها دو جلد کتاب بخرد، باید یک میلیون و 80 هزار تومان برای کتاب‌ها بپردازد. البته باز تاکید می‌کنیم این متوسط قیمت کتاب است درحالی‌که در همین نمایشگاه پیش رو قیمت یک کتاب در بخش ناشران عمومی با 300 صفحه 650 هزار تومان هم قیمت دارد.
تا همین جای کار، یک‌سوم از کل هزینه فرهنگی یک سال خانواده برای خرید از نمایشگاه کتاب گذاشته شد. حالا حساب کنید این خانواده دو ساعتی که در نمایشگاه کتاب است، از کنار فست‌فودی‌ها و اغذیه‌فروشی‌ها بگذرد. هزینه غذا برای این خانواده در نمایشگاه حدودا 600 تا 700 هزار تومان تمام می‌شود و هزینه رفت‌وآمد را هم اگر حدودا 200 هزار تومان در نظر بگیریم، این خانواده سه‌نفره باید برای آمدن به نمایشگاه کتاب دو میلیون تومان هزینه کند.

فرزند متولدشده سال‌های کرونا

در یک نظرسنجی‌ که آذرماه سال 99 توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات انجام گرفت و منتشر شد، بیش از ۶۰ درصد ناشران معتقد بودند صنعت نشر از کرونا حداقل ۴۰ درصد به بالا خسارت دیده است و در همان نظرسنجی، ۶۸ درصد ناشران، کتاب‌های چاپ اول داشتند. نمایشگاه‌ کتاب تهران و نمایشگاه‌های استانی هم برای جلوگیری از شیوع ویروس کرونا تعطیل شدند. وقتی کرونا اتفاق افتاد، باید برای نمایشگاه‌های کتاب تصمیم می‌گرفتند و نمایشگاه مجازی کتاب از همین‌جا متولد شد. سال 99 اولین نمایشگاه مجازی کتاب برگزار شد و طی سال‌های بعد هم این اتفاق رقم خورد. با برگزاری اولین نمایشگاه کتاب در مصلی بعد از شیوع کرونا، این فرزند متولد شده سال‌های کرونا نمایشگاه کتاب تهران، به کار خود ادامه داد. اهمیت نمایشگاه کتاب مجازی در این است که با متولد شدن این نمایشگاه، یک بال جدید برای کتابفروشی‌ها پیدا شده تا مخاطبان بتوانند کتاب را بیشتر در دسترس داشته باشند. جهان امروز، جهان داده و اطلاعات است. هر اندازه که اطلاعات بیشتر و قدرت پردازش بیشتری داشته باشیم، جریان فرهنگی هم از نظر اقتصادی و هم از نظر داده، تقویت می‌شود. در فضای نمایشگاه مجازی کتاب، این ‌فرصت پیش می‌آید که در کنار گردآوری بیشتر اطلاعات، بهره‌برداری‌های بهتری انجام بگیرد. برخی موافقان برگزاری این نمایشگاه معتقدند به‌جای ماندن در ترافیک و گشتن در راهروهای شلوغ، ایده برگزاری این نمایشگاه بسیار مناسب و به‌‌صرفه است. یکی از دغدغه‌های برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی، به گفته کسانی که این نمایشگاه را برگزار کردند، عدالت فرهنگی است که باعث می‌شود تا حتی دورترین روستاهای کشور نسبت به شهر تهران، بتوانند از نمایشگاه کتاب خرید کنند. برای همین این موضوع بسیار مورد استقبال قرار گرفت. یکی از دلایلی که نمایشگاه کتاب تهران از حضور عمومی کم شده، همین رونق بخش مجازی نمایشگاه کتاب تهران است.

تهرانی‌ها از کجا بدانند نمایشگاه هست؟

در جامعه امروزی که اکثریت افراد از طریق دنیای اینترنت نیازهای روزانه خود را برطرف می‌کنند باید بگوییم که تبلیغات نقش مهمی را ایفا می‌کنند. بی‌توجهی به تبلیغات می‌تواند در برگزاری یک نمایشگاه مردمی مانند نمایشگاه کتاب بسیار تاثیر داشته باشد. از گرانی کتاب گفتیم و نمایشگاه مجازی که حتما در نبود مردم تاثیرگذار می‌شوند اما تبلیغات شهری برای آمدن شهروندان تهران در این حوزه نقش کلیدی دارد.
900 سازه برای تبلیغات شهری وجود دارد که از این بین 700 سازه برای تبلیغات فرهنگی تعبیه شده است. سال گذشته 470 سازه از این 700 سازه برای تبلیغ نمایشگاه کتاب گذاشته شد و البته به صورت رایگان این تبلیغات انجام شد. امسال طبق توافق و با همکاری و هماهنگی سازمان زیباسازی شهرداری تهران، تبلیغات شهری از دوشنبه ۱۷ اردیبهشت آغاز شد و قرار شد این کار با نصب پوستر نمایشگاه کتاب تهران در بیلبوردها و سایر امکانات تبلیغاتی شهر تهران انجام بگیرد. در آغاز این عملیات، پوستر نمایشگاه در ۶۰ نقطه شهر تهران تعبیه شد. به گفته سازمان زیباسازی شهر تهران، 148 سازه برای نمایشگاه امسال تدارک دیده که نسبت به آمار سال گذشته بسیار کمتر است. البته برخی این کم شدن تبلیغات را مقارن با ایام انتخابات می‌دانند. علی رمضانی، قائم‌مقام نمایشگاه کتاب درخصوص این موضوع و کم شدن تبلیغات شهری گفت: «مقارن شدن دور دوم انتخابات در کم شدن این تبلیغات تاثیرگذار بوده است. اما دوستان ما در سازمان زیباسازی شهرداری تهران این قول را داده‌اند که این تبلیغات بیشتر شود، البته همزمانی دهه کرامت با نمایشگاه کتاب هم باعث شده تا فضاهای شهری برای این دهه هم تبلیغات گسترده‌ای داشته باشند.»

این روزها سی‌و‌پنجمین نمایشگاه کتاب تهران در حال برگزاری است و استقبال از این رویداد، اثبات دوباره این گزاره است که همچنان حوزه کتاب و کتابخوانی جایگاه و اعتبار ویژه خود را بین عموم مردم، مدیران، نویسندگان و جامعه نخبگان حفظ کرده است. نمایشگاه کتاب امسال با حضور بیش از دو هزار ناشر همراه شده است. نمایشگاه سی‌و‌پنجم متفاوت از چند سال اخیر در حال برگزاری است و شاهد بازگشت ناشران و کسانی هستیم که ظاهرا با این رویداد فرهنگی قهر کرده بودند. بازدیدکنندگان این دوره از نمایشگاه، اگرچه با چالش‌های گرانی کتاب مواجه هستند اما حضور متنوع ناشران، نویسندگان و فعالان فرهنگی باعث شده برخی از غرفه‌ها رونق نسبی داشته باشند.