شفقنا- حجت الاسلام والمسلمین هادی سروش در سلسله نوشتارهایی اخلاقی بمناسبت ماه مبارک رمضان باعنوان «غُبارِ غُربت بر آرمان های اخلاقی ! » و در بخش ششم‌ که در اختیار شفقنا قرار داده، این گونه آورده است:

اشاره ؛ بداخلاقی ها را در تنگنای مشکلات اجتماعی باید دید، و تنگناها و فشارهای اجتماعی آنجایی رخ می‌دهد که جامعه‌ای در محاق ظلم فرو رود ! ردیابی این همه مشکلات و بداخلاقی ها مانند ؛ بی تعهدی ، طلاق ، تن فروشی ، بیکاری ، تندخوئی ، فریبکاری و حال بد مردمان و … که جامعه را در رنج قرار داده از سرچشمه ی ظلم ریشه گرفته است. هزینه ی ظلم بر سر همگان ؛ حتا آنان که نقشی در ظلم نداشته اند ، فرود می آید و کدام هزینه سهمگین تر از ایجاد بداخلاقی سراغ دارید؟!
امروز دیگر نمیتوان فقدان اخلاق و بداخلاقی های رایج در جامعه را با ترویج کتابهای اخلاقی ، و یا مسجدسازی های شهرداری، یا برنامه های تکراری تلویزیون مانند الگوی دهه های شصت و هفتاد یافت، امروز موعظه از سطح بالا به مردم ، ذره ای بداخلاقی های جامعه را درمان نمی بخشد ، بلکه باید به مردم احترام گذاشت و برای مردم یک زندگی راحت نسبی را فراهم آورد و سپس از آنان توقعِ اخلاق داشت .

بسمه تعالی

تاثیر منفی “مشکلات اجتماعی” بر اخلاق قابل انکار نیست . در جامعه مشکلاتی چون چشم وهم چشمی ، طلاق ، اُفت تحصیلی ، اعتیاد ، سختی کار ، تزلزل بنیان خانواده ، کم کاری ها و بی توجهی ها در ادارات ، بی تعهدی در کسب و تجارت و .. نمونه هایی از این دسته مشکلات است که که جملگی بر آرمان های اخلاقی یک ملت غبارِ غُربت می نشاند.

سختی های اجتماعی و پیدایش بداخلاقی

منشاء این مصائب اجتماعی گاهی در دست خود فرد آسیب زده است و گاهی در دست مدیران جامعه ، در قرآن با یک آیه به هر دو گروه اشاره فرمود : “وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ … وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ. = هرگونه‌ مصيبتى به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست، و خدا از بسيارى درمى‌گذرد.” (شوری/۳۰)
به صراحت علامه طباطبایی ؛ مشکلات اجتماعی با اعمال انسان در ارتباط است. به این معنا که برخی از رفتار ما در پیدایش مشکلات اجتماعی ما در جامعه موثر است . (المیزان ۲ / ۱۸۰)

وقتی سختی در زندگی روزه مره آدمی پیش آید ، آن سختی باعث اخلاق و رفتاری میشود که به شکل فراگیر سطح تمام جامعه را آسیب زده و درگیر میکند! در آیه ۴۱ سوره روم فرمود:
«ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»؛ یعنی گاهی فساد و مشکلات اجتماعی به حدی است که تمام زمین و دریا را می‌گیرد و دیگر محدود نیست. هرکجا انسان چشم باز می‌کند می‌بیند گرفتاری وجود دارد و اینجاست که اخلاق انسان‌ها به خطر می‌افتد!

بد اخلاقی ها ارتباطی به خدا ندارد

مشکلات اجتماعی که باعث بد اخلاقی میشود از حریم ذات کبریائی بدور است ؛ در سه مورد خدا تصریح نموده ایجاد مشکلات و سختی بدست انسان است و خدا ذره ای ظلم نمیکند؛فرمود: «ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ»،؛( آل عمران ۱۸۲) این مشکلات، نتیجه رفتار شما است و خداوند ذره‌ای به بندگانش ظلم نمی‌کند.

اگر رحم خدا نبود..

با اینکه بسیاری و یا همه بداخلاقی ها بازگشت به بدرفتاری و ظلم ها دارد اما در عین حال خدای متعال با “رحمت واسعه” خودش از بسیاری آثار سوء ظلم انسان ها جلوگیری فرموده است وگرنه زنده ای در زمین باقی نمیماند ؛ در دو جای قرآن فرمود اگر بنا به تحقق آثار ظلم شما آدمیان بود ، هیچ جنبده ای زنده نمیماند: “وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَكَ عَلَيْها مِنْ دَابَّةٍ” (نحل /۶۱ و فاطر /۴۵)
در روایات هم داریم پیامبر رحمت (ص) فرمود؛ اگر عنایت خدای مهربان به پیرمردان اهل عبادت  و کودکان نبود ، عذاب بر شما نازل نشده ؛
“لولا عباد ركّع و رجال خشّع و بهائم رتّع و أطفال رضّع ل‍صبّ عليكم العذاب صبّاً “(مجموعه ورام ج ۲ ص ۲۲۱)

سرچشمه مشکلات و سپس بداخلاقی ها در “ظلم” است

در این آیه یک عبارتی را خداوند به کار می‌برد که برای ما بسیار راه‌گشاست که در آیات سوره آل عمران و روم وجود نداشت ولی در سوره انفال آمده این عبارتِ «الَّذِينَ ظَلَمُوا» است، و این نشان می‌دهد که مشکلات اجتماعی آنجایی رخ می‌دهد که در جامعه‌ای ظلم وجود داشته باشد.
اگر می‌خواهیم ردیابی کنیم که مشکلات از چه سرچشمه سوئی ایجاد شده است، آن سرچشمه، ظلم است.

سرایت هزینه بداخلاقی ها به فردفرد جامعه

ظلم ایجاد هزینه میکند و از آن جمله ؛ هزینه های اخلاقی است و این هزینه ها منحصر به ظالم و یا یک گروه مشخص نیست و دیگرانی که در این ماجرا نبودند نیز گرفتار می‌شوند.
در آیه ۲۵ سوره مبارکه انفال فرمود: «وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ»، یعنی نسبت به ناگواری‌ها و فتنه‌های ناگوار زندگی که اگر آمد گریبان یک جامعه را می‌گیرد مواظبت کنید. آنهایی که گرفتار می‌شوند، دیگران را نیز گرفتار می‌کنند. بدانید که اگر کسی باعث مشکلات اجتماعی شود، آنچه از گرفتاری‌ها می‌بیند، ابتدای کار است و برخی از عقاب‌ها برای آینده او است.

رابطه اختلافات داخلی و بد اخلاقی

از عوامل موثر بر بداخلاقی ؛ اختلافات داخلی است .
علامه طباطبایی بر ابن باور است : یکی از مشکلات و بداخلاقی های اجتماعی که دود آن به چشم همه می‌رود، اختلافات داخلی است. و اختلافات داخلی به تمام امت می‌رسد!
آنهایی که در راس حکومت‌ها و در مدیریت ها هستند، اگر نتوانند با یکدیگر کنار آیند و هرکسی بخواهد حرف خود را بزند و حاضر نباشند مشورت کنند، جامعه را به بد اخلاقی ها آلوده می‌کنند و فتنه بی اخلاقی گریان همه را می‌گیرد.
باید پذیرفت که ظلم؛ جامعه را مسموم می‌کند و سمِ فاسد کننده اخلاق همه مردم را به مشکل می‌اندازند.

رابطه “سوءتدبیر” و بداخلاقی ها

سوء تدبیر ، از اداره یک خانواده تا جامعه بشری ، باعث بداخلاقی است . سوء تدبیر؛ فرزند نامشروعی بنام بداخلاقی دارد.
رسول خدا(ص) نسبت به مسئله سوء تدبیر در میام مسلمین بسیار حساس بوده است و بدین جهت به قول استاد شهید مطهری ، رسول الله جمله بزرگ و عالی فرمودند : “من در مورد امتم نسبت به فقر هراسی ندارم، اما آن چیزی که نسبت به آن هراس دارم سوءتدبیر است.”
این جمله به معنای عدم اهمیت فقر نیست و اگر در جامعه‌ای فقر آید، دین مردم از بین می‌رود، اما مقصود این است که این فقر نیز از سوء‌تدبیر ریشه می‌گیرد.
امروز در بالاترین آمار طلاق در کشور به سر میبریم‌! آیا این آمار وحشتناک را میتوان طبیعی دانست ؟! قطعا منشاء این ناهنجاری اجتماعی ؛ بداخلاقی است و اما بناید بداخلاقی در امور خانواده را محدود به عدم تحمل و ارتباط بین زن و مرد دانست ، بلکه همانطوریکه فروپاشی خانواده با سوءتدبیر همسر میتواند مرتبط باشد ، با سوء تدبیر سکانداران امور اجتماعی و اقتصادی جامعه نیز مرتبط است.

نتیجه ؛ بداخلاقی ها را در تنگنای مشکلات اجتماعی باید دید، و تنگناها و فشارهای اجتماعی آنجایی رخ می‌دهد که جامعه‌ای در محاق ظلم فرو رود ! ردیابی این همه مشکلات و بداخلاقی ها مانند ؛ بی تعهدی ، طلاق ، تن فروشی ، بیکاری ، تندخوئی ، فریبکاری و حال بد مردمان و … که جامعه را رنج قرار داده از سرچشمه ی ظلم ریشه گرفته است و هزینه ای سهمگین تر از ایجاد بداخلاقی نخواهد داشت!.
امروز دیگر نمیتوان فقدان اخلاق و بداخلاقی های رایج در جامعه را با ترویج کتابهای اخلاقی ، و یا مسجدسازی های شهرداری و یا برنامه های تکراری تلویزیون مانند الگوی دهه های شصت و هفتاد یافت، امروز موعظه از سطح بالا به مردم ذره ای بداخلاقی های جامعه را درمان نمی بخشد ، بلکه باید به مردم احترام گذاشت و برای مردم یک زندگی راحت نسبی را فراهم آورد و سپس از آنان توقعِ اخلاق داشت .