هیرمند، یک مسئله 165 ساله

حق‌آبه هیرمند قدمتی 165 ساله و به اندازه تاریخ جدایی هرات از ایران دارد. هیرمند نام یکی از رودهای پرآب افغانستان است که از کوه‌هایی دراطراف کابل و از رشته‌کوه هندوکش سرچشمه می‌گیرد. این رود پس از طی مسافتی طولانی در خاک افغانستان، به سیستان در ایران و دریاچهٔ هامون می‌رسد.

نحوه تقسیم آب این رود بین دو کشور ایران و افغانستان از سالهای دور همواره محل بحث بوده، اما طبق آخرین معاهده انجام شده در سال 1351، حقابه ایران در سال‌های آبی نرمال 820 میلیارد مترمکعب تعیین شد. طبق این معاهده افغانستان نباید اقدامی انجام دهد که ایران از تمام یا بخشی از حقابه تعیین شده خود محروم شود. ایران هم ادعایی بر آب هیرمند بیشتر از مقدار گفته شده ندارد حتی اگر در آن سال رود پرآب‌تر باشد.

از چند سال پیش اما با اتمام سد کمال‌خان توسط دولت اشرف غنی و بالاتر بردن ارتفاع تاج سد از چیزی که مورد نظر بود، منابع آبی ایران از هیرمند در معرض تهدید قرار گرفت که این اتفاق یکی از دلایل خشکی هامون بود. اقدامی که اشرف غنی پس از انجامش گفت: «آب را به کسی مفت نمی‌دهیم و فرآورده‌های خودمان را به همسایه‌ها می‌فروشیم.»

برخی سدها با هدف دور زدن حق‌آبه ایران ساخته شده

حالا با وجود بند کمال‌خان رود هیرمند از مسیر سابق خود به سمت ایران منحرف شده و به زمین‌های لم‌یزرعی در خاک افغانستان به نام گودزره می‌ریزد. اقدامی که مغایر با اصول بین‌المللی و معاهده 1351 در مورد حفظ حق‌آبه ایران از هیرمند است. حاکمان افغانستان در دوره‌های مختلف اما به بهانه‌های واهی از تحویل حق‌آبه ایران در هیرمند خودداری می کردند و حالا کار به جایی رسیده که با احداث برخی سازه‌ها، مسیر آب به سمت ایران را نیز منحرف کردند و اکنون که تقریبا 8 ماه از آغاز سال آبی جاری می گذرد، از حق آبه 820 میلیون مترمکعبی ایران، مقدار بسیار کمی از سمت افغانستان رهاسازی شده است.

علیرضا سروری‌نژاد کارشناس آبخیزداری و آبخوان‌داری نی زدر گفتگو با برخی رسانه‌ها در این‌باره گفت: "بند انحرافی کمال‌خان دارای طولی حدود دو کیلومتر و ارتفاعی معادل 20 متر است و در ساحل سمت چپ آن، سد کنترلی دیگری به‌طول 540 متر احداث شده است که اختلاف ارتفاع آن نسبت به تاج سد 10 متر پایین‌تر است. یعنی درعمل این سازه نقش انحراف آب از مسیر رودخانه هیرمند را دارد و بخش قابل‌توجهی از سیلاب‌های رودخانه هیرمند از طریق این گیت بزرگ به «رود بیابان» گسیل می‌شود. حتی متأسفانه پس از طی مسیری بالغ بر 10 کیلومتر، مجدداً روی رود بیابان، سدی به‌نام «قلعه افضل» احداث شده که دارای سرریزی است که سیلاب‌ها را نهایتاً به‌ دشت «رام‌رود» هدایت می‌کند." یعنی در نهایت بخش زیادی از آب پشت این سد به سمت شوره‌زارهای گودزره افغانستان می‌رود و چیزی از حقابه ایران به این طرف مرز نمی‌رسد.

تصاویر ماهواره‌ای خلاف ادعای افغانستان را می‌گوید

در هفته اخیر به دلیل بالاگرفتن تنش‌های آبی در منطقه سیستان مقامات ایرانی به حاکمان افغانستان هشدار دادند که جلوی جریان رود هیرمند به سمت ایران را نگیرد.

طالبان نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد که به معاهده 1351 در مورد تامین حقابه ایران پایبند است اما به این شرط که ذخایر آب به اندازه‌ای برسد که اگر آن را به سمت ایران جاری کنند، در رود هیرمند صدها کیلومتر مسیر را طی کند و ادعا کردند در حال حاضر در بند کمال‌خان هیچ آبی وجود ندارد.

اما تصاویر ماهواره‌ای منتشر شده چیز دیگری را نشان می‌دهد. سازمان فضایی ایران اعلام کرد رصدهای ماهواره خیام مشخص می‌کند که حکومت افغانستان با ایجاد بندهای متعدد مسیر رودخانه هیرمند را منحرف کرده و از این طریق مانع رسیدن آب به هیرمند به ایران می‌شود.

‏ضمن آنکه تصاویر ماهواره‌ای از ‎سد کجکی ‎(یکی از سدهای واقع در افغانستان بر روی هیرمند) در تاریخ ۲۸ اردیبهشت امسال و مقایسه آن با دو سال گذشته نشان می دهد که بر خلاف ادعای طالبان، امسال بیشترین حجم آب در پشت سد کجکی ذخیره شده و ظرفیت سد تکمیل است. اما ‎طالبان از رهاسازی حق آبه ایران خودداری می کند!

 ضمن اینکه با وجود بندهای کمال‌خان و قلعه‌افضل ماهیت طراحی این سدها به گونه‌ای است که جریان آب هیرمند را از مسیر طبعی خود به سمت ایران منحرف کرده و به زمین‌های گودزره بریزد. پس اساسا صحبت‌های حاکمان افغانستان مبنی بر پایبندی به معاهده 1351 تا وقتی این سدها را اصلاح نکند نمی‌تواند صادقانه باشد.