شهاب شهسواری- کمتر از یک هفته بعد از اعلام خبر غیرمنتظره ازسرگیری روابط دیپلماتیک ایران و عربستان در بیانیه‌ای که در پکن با حضور مقام‌های ارشد امنیتی ایران و عربستان امضا شد، روز گذشته اعلام شد که علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی در ادامه رایزنی‌های منطقه‌ای خود، امروز پنجشنبه در راس هیات بلندپایه امنیتی، اقتصادی و بانکی به امارات متحده عربی سفر می‌کند. حضور هیاتی از مسوولان بانکی و اقتصادی در تیم همراهان علی شمخانی در سفر به امارات نشان می‌دهد که طیف وسیعی از موضوع‌ها در دستور کار گفت‌وگوهای تهران و ابوظبی قرار دارد. برخلاف عربستان سعودی که روابط خود را بعد از رویدادهای سال ۱۳۹۴ کاملا با تهران قطع کرد، اما امارات به‌رغم کاهش سطح روابط، روابط اقتصادی و تجاری خود را با تهران حفظ کرد. با این حال وضعیت روابط سیاسی ایران و امارات متحده عربی تاکنون کاملا به وضعیت عادی بازنگشته است. تحلیلگران معتقدند که با قرار گرفتن روابط تهران و ریاض در مسیر عادی‌سازی، این فرصت فراهم می‌شود که ایران با دیگر کشورهای متحد عربستان در منطقه نیز روابط خود را بهبود دهد.
این خبر ابتدا بدون ذکر مقصد سفر از سوی نورنیوز، رسانه منتسب به شورای عالی امنیت ملی اعلام شد. نورنیوز با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی توییتر نوشت: «دریابان علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی تا قبل از پایان سال جاری به یکی از کشورهای عربی منطقه سفر می‌کند. هدف از این سفر، ملاقات با مقامات عالی آن کشور و حل و فصل چند پرونده مهم امنیتی و اقتصادی است.» ساعتی بعد، پایگاه خبری امواج مدیا، در خبری به نقل از منابع آگاه نوشت که مقصد سفر شمخانی امارات متحده عربی است. بلافاصله بعد از انتشار این خبر، نورنیوز با انتشار پیامی دیگر در توییتر این گزارش را تایید کرد و نوشت: «دریابان شمخانی پنجشنبه ۲۵ اسفند به دعوت رسمی همتای خود به امارات سفر می‌کند و علاوه بر مذاکره با همتای اماراتی با مقامات بلندپایه این کشور پیرامون مسائل دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی گفت‌وگو خواهد کرد. مسوولان عالی اقتصادی، بانکی و امنیتی دبیر شورای عالی امنیت ملی را همراهی می‌کنند.» طحنون بن زاید، مشاور امنیت ملی رییس امارات متحده عربی، آذر ماه سال ۱۴۰۰، بعد از سال‌ها کاهش سطح روابط میان تهران و ابوظبی، نخستین مقام بلندپایه امارات متحده عربی بود که به تهران سفر کرده بود.
امواج مدیا در این مورد نوشت: قرار است شمخانی علاوه بر دیدار با همتای اماراتی خود طحنون بن زاید با شیخ محمد بن زاید آل نهیان، رییس امارات متحده عربی نیز دیدار کند. افزایش آشکار تعامل ایران و امارات به دنبال سفر اخیر شمخانی به چین است، جایی که او مذاکراتی با عربستان سعودی را رهبری کرد و در 10 مارس اعلام شد که سفارتخانه‌های دو کشور در تهران و ریاض ظرف دو ماه آینده بازگشایی خواهند شد. توافق اخیر ایران و عربستان در چین به دنبال دوره‌های متعدد مذاکرات در عراق و عمان بین مقامات ایرانی و سعودی در سال‌های ۲۰۲2-۲۰۲1 صورت گرفت. یک منبع آگاه عربی که نخواست نامش فاش شود، به امواج مدیا گفت: «برنامه سفر [شمخانی] به امارات از قبل وجود داشت و قرار بود دو هفته پیش انجام شود، اما به دلیل توافق با چین به تعویق افتاد.» تاریخ دقیق سفر آینده نامشخص است. با این حال، منابع در منطقه به امواج مدیا گفته‌اند که این تعامل آشکار در پی تلاش‌های بازیگران منطقه‌ای برای پیشبرد گفت‌وگو صورت می‌گیرد. یک منبع آگاه عربی در این خصوص می‌گوید: «از هر دو طرف ایرانی و اماراتی خواسته شد که این رایزنی‌ها را برای پیشبرد همکاری‌های منطقه‌ای سازماندهی کنند. در این سفر همچنین درباره توافق هسته‌ای و راه‌حل‌های رفع تحریم‌ها نیز صحبت‌هایی خواهد شد.» با این شرایط، انتظار می‌رود که تمرکز سفر شمخانی علاوه بر مسائل امنیتی، سرمایه‌گذاری و تجارت باشد. امارات متحده عربی به شدت از سوی ایالات متحده امریکا تحت فشار قرار دارد تا جلوی جریان ورود ارز به ایران را بگیرد، با این حال امارات متحده عربی همچنان به عنوان یکی از دو شریک تجاری اصلی ایران در کنار چین باقی مانده است. در شرایطی که امریکا برای تنگ‌تر کردن حلقه تحریم‌ها علیه ایران تلاش می‌کند، امارات متحده عربی یکی از اصلی‌ترین مجاری تنفس اقتصاد و مناسبات تجارت خارجی ایران محسوب می‌شود.
نمی‌توانیم نسبت به کشورهای منطقه‌ای بی‌تفاوت باشیم
داوود غرایاق زندی، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل منطقه در گفت‌وگو با «اعتماد» می‌گوید: «رابطه ما با کشورهای عربی بسیار مهم است و سابقه هم نشان داده است که نمی‌توانیم نسبت به این کشورها بی‌تفاوت باشیم.» وی معتقد است که ایران تا پیش از این تلاش می‌کرد که با سیاست نگاه به شرق، در مقابل رویکرد غربی همسایگان عربش توازن ایجاد کند، اما این سیاست با شکست مواجه شده است.
غرایاق زندی می‌گوید: «پیش از این تصور غالب در حاکمیت این بود که اگر تحولی در نظم بین‌المللی ایجاد شود و گرایش به سمت شرق داشته باشیم، شاید اوضاع تا حدی تغییر کند، چراکه این موضوع می‌تواند دست برتری به ما در منطقه بدهد. تصور این بود که تقویت رابطه تهران با چین و روسیه، اجازه می‌دهد در مقابل رابطه عربستان و شیخ‌نشین‌های منطقه با غرب، توازنی ایجاد کنیم. اما همزمان با این رویکرد در ایران، شاهد بودیم که کشورهای عربی هم با چین و روسیه ارتباط خود را تقویت کرده‌اند. به این دلیل بیش از پیش مشخص شده است که نمی‌توانیم تحولات منطقه را نادیده بگیریم و با تکیه بر نیروی بیرونی تلاش بر ایجاد توازن در منطقه کنیم. کشورهای عربی هم مانند ما تحولات نظم بین‌الملل را دنبال می‌کنند. چین با عربستان و کشورهای عربی منطقه ارتباط قوی ایجاد کرده است.»
چین هم به ارتباط با کشورهای عربی منطقه علاقه‌مند است، به خصوص که بحث انرژی برای چین بسیار اهمیت دارد و ایران فقط می‌تواند بخشی از انرژی مورد نیاز چین را فراهم کند. میزان فروش انرژی از سوی کشورهای عرب خلیج‌فارس به چین، هم به مراتب از ایران بیشتر است و هم نسبت به فروش انرژی ایران پایدارتر و به دلیل تحریم‌های امریکا علیه ایران، کم ریسک‌تر است. رایاق زندی درخصوص نقش چین در میانجیگری میان ایران و عربستان می‌گوید: «درخصوص نقش چین جهان هنوز از پایان دوره تک قطبی و یکجانبه‌گرای امریکایی فاصله دارد، اما چین به هر حال یک قدرت موثر است و قدرت جدیدی است که شکل می‌گیرد. هم چین و هم کشورهای عربی منطقه تلاش می‌کنند تا بازیگری خود را در تحولات بین‌المللی افزایش دهند.» وی معتقد است: «ما متوجه شدیم که نمی‌توانیم فقط با تکیه به بازیگران جدیدی که وارد منطقه شده‌اند، نظم را تغییر دهیم.»
آمادگی عربستان برای سرمایه‌گذاری در ایران
محمد الجدعان، وزیر دارایی عربستان در دومین دوره کنفرانس بخش مالی گفت: «بعد از توافق بین دو کشور، سرمایه‌گذاری‌های عربستان در ایران ممکن است بسیار به سرعت اتفاق بیفتد.» وی افزود: «فرصت‌های زیادی برای سرمایه‌گذاری عربستان در ایران وجود دارد و موانعی برای سرمایه‌گذاری با ایران در سایه برقراری ثبات در منطقه و احترام به مفاد توافق وجود ندارد.» الجدعان تصریح کرد که ایران همسایه ما بوده و هست و برای صدها سال خواهد بود. وی خاطرنشان کرد که مادامی که به توافقات پایبند بوده، حقوق حاکمیتی و عدم دخالت در امور داخلی و کنوانسیون‌های سازمان ملل را رعایت کنیم، هیچ مساله‌ای وجود ندارد که جلوی عادی‌سازی روابط و سرمایه‌گذاری را بگیرد. برای تمرکز بر توسعه اقتصادی، ما و آنها به ثبات نیاز داریم. غرایاق زندی به «اعتماد» می‌گوید: «مناسبات دوجانبه با عربستان مهم‌ترین رابطه منطقه‌ای برای تهران است و اگر ۷ سال پیش هم جریان‌هایی باعث نمی‌شدند که رابطه ما با عربستان به هم بخورد، خیلی از مسائل منطقه‌ای می‌توانست شکل دیگری داشته باشد و حتی ممکن بود خروج امریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ به این شکل رقم نخورد. اگر ما بتوانیم ابعاد مختلف رابطه با عربستان و کشورهای عربی منطقه را درنظر بگیریم، سیاست عاقلانه‌ای در پیش گرفته‌ایم.»
ضرورت گفت‌وگوهای اقناعی در روابط با کشورهای منطقه
داوود غرایاق زندی، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل منطقه معتقد است که ایران برای بهبود روابط با کشورهای منطقه بهتر است که برخی از مسائل را که تا پیش از این از گفت‌وگو در مورد آنها خودداری می‌کرد، روی میز مذاکره با کشورهای منطقه قرار دهد. وی می‌گوید: «برای تعمیق روابط با کشورهای منطقه، ایران باید بتواند روی دو مساله با این کشورها گفت‌وگو کند. نخست مساله برنامه موشکی ایران است. نگرانی کشورهای منطقه در مورد برنامه موشکی ایران این است که این برنامه به نوعی با برنامه هسته‌ای ایران مرتبط باشد. تهران باید کشورهای منطقه را در این مورد قانع کند.» این استاد دانشگاه معتقد است: «مساله دوم این است که بیش از اینکه مشکلات ما با کشورهای منطقه مربوط به مسائل دوجانبه باشد، مرتبط با نگرانی‌ها در مورد سیاست‌های منطقه‌ای ایران است، ایران در این زمینه هم باید بتواند به صورت اقناعی با همتایان منطقه‌ای خودش گفت‌وگو کند. موضوع‌هایی مانند مسائل عراق، یمن، سوریه، فلسطین و حتی سیاست ایران در قبال بحرین، از جمله مسائلی هستند که در روابط ایران با کشورهای منطقه تعیین‌کننده محسوب می‌شوند. اگر ایران نتواند در مورد این مسائل با دولت‌های منطقه مصالحه کند، مانند همه تلاش‌های پیشین در بهبود روابط با عربستان و دیگر کشورهای منطقه، این تلاش هم با شکست مواجه خواهد شد.» ایران و عربستان در طول 4 دهه گذشته مشکلات عمده‌ای در رابطه با یکدیگر داشته‌اند. هر دو طرف برای بهبود روابط، مطالباتی از یکدیگر دارند. در حالی که عربستان سعودی مدعی است ایران باید از مداخله در امور داخلی کشورهای عربی منطقه خودداری کند، این کشور خود داعیه‌دار رهبری جهان عرب است و به صورت پیوسته با اقدام‌های خود به صورت سیاسی و نظامی در کشورهای دیگر از جمله یمن، لبنان و بحرین دخالت کرده است. امارات متحده عربی نیز در جنگ یمن در کنار عربستان قرار گرفته است. ایران همواره اظهار نگرانی کرده است که سرچشمه مالی و اعتقادی گروه‌های افراطی سلفی و برخی گروه‌های تروریستی را از جمله القاعده و داعش باید در عربستان سعودی جست‌وجو کرد و باید جلوی صادرات این نوع تفکرات در منطقه مسدود شود. پادشاهی عربستان سعودی در کشورهای مختلف منطقه فرآیندهای سیاسی را به بهانه دخالت سیاسی ایران به گروگان گرفته است. قطعا اقدامات عربستان سعودی در منطقه در کنار جاه‌طلبی‌های اتمی و نظامی این کشور و تلاش ریاض و متحدانش برای باز کردن پای قدرت‌های خارجی به منطقه، بخشی از مطالبات ایران است که در گفت‌وگوهای منطقه‌ای مورد توجه قرار می‌گیرد.
نقش شمخانی در توسعه مناسبات با کشورهای عربی
حضور علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی به عنوان نماینده ایران در مذاکرات عادی‌سازی روابط با کشورهای منطقه، یکی از مسائلی است که مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته است. مذاکرات ایران و عربستان بعد از ۵ سال قطع روابط، از فروردین ماه سال ۱۴۰۰ در سطح امنیتی آغاز شده بود و امیر سعید ایروانی، نماینده کنونی ایران در سازمان ملل متحد، به عنوان نماینده ایران مذاکرات خود را با مسوولان امنیتی عربستان آغاز کرده بود. هر چند پیش‌بینی می‌شد که بعد از چندین دور مذاکره در سطح امنیتی، ادامه مذاکرات در سطح دیپلماتیک انجام شود، اما هفته گذشته این دبیر شورای عالی امنیت ملی بود که پای بیانیه ازسرگیری روابط دیپلماتیک با عربستان امضای خود را ثبت کرد. با این حال در این بیانیه آمده است که ادامه این مذاکرات از سوی وزرای خارجه دو کشور انجام خواهد شد. تحلیلگران معتقدند که شورای عالی امنیت ملی به عنوان نقش هماهنگ‌کننده و ارتباط گسترده‌تری که با دستگاه‌ها و نهادها مختلف امنیتی و نظامی کشور دارد، بهتر از دولت و قوه مجریه می‌تواند در مورد طیف وسیعی از موضوع‌ها با کشورهای منطقه گفت‌وگو کند.
داوود غرایاق زندی به «اعتماد» می‌گوید: «در دوره ریاست‌جمهوری حسن روحانی، چند بار تلاش شد تا روابط ایران و کشورهای منطقه بهبود پیدا کند، اما به دلیل تحرکات منطقه‌ای ایران و ناتوانی دولت در مصالحه یا اقناع در مورد رفتارهای ایران، باعث شد که این تلاش‌ها با شکست مواجه شود.» غرایاق زندی، به همین دلیل نقش علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی در این گفت‌وگوها را برجسته ارزیابی می‌کند و می‌گوید: «حضور دبیر شورای عالی امنیت ملی، می‌تواند در گفت‌وگوهای منطقه‌ای موثر باشد، چراکه اختیارات و جایگاه او در کشور متفاوت است و بر خلاف دوره‌های گذشته که این گفت‌وگوها دراختیار دولت و وزیر خارجه بود، جایگاه او به عنوان هماهنگ‌کننده میان دستگاه‌های حاکمیتی در ایران و توانایی شورای عالی امنیت ملی در هماهنگی میان دستگاه‌های مختلفی که در سیاست‌های منطقه‌ای ایران دست‌اندرکار هستند، اجازه می‌دهد که نتایج بهتری در گفت‌وگوها به دست بیاید.»