مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی: پیمان‌کاران مدیریت پسماند در سکوت نهادها به استفاده از کودکان زباله‌گرد ادامه می‌دهند
یاسر مختاری
گردش کودکان زباله‌گرد در شهرهای بزرگ و کوچک کشور چند سالی است که به عنوان یک آسیب اجتماعی مطرح است. اگرچه در سال‌های گذشته زباله‌گردی کودکان به عنوان یکی از مصادیق کار کودکان که موجب آسیب‌های جدی به سلامت آنان می‌شود از سوی برخی شهرداری‌ها ممنوع شده است اما گزارش‌ها و مشاهده‌های میدانی همچنان از افزایش تعداد این کودکان خبر می‌دهد.
عموما وقتی نامی از کودکان زباله‌گرد به میان می‌آید معمولا آنان را در چرخه مدیریت پسماند در نظر می‌گیرند. مدیریت پسماند مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و اقدام‌های لازم از زمان تولید تا دفع‌نهایی پسماند است که شامل کاهش پسماند در مبدا، تولید، ذخیره و پردازش در محل، جمع‌آوری، حمل‌ونقل، بازیافت، دفع و مراقبت‌های پس از دفع می‌شود.
مدیریت پسماند به عنوان یکی از مهمترین ارکان مدیریت شهری، قبلا عمدتا موضوعی زیست محیطی و اقتصادی تلقی می‌شد، اما امروزه به کانون و بستر شکل‌گیری پدیده آسیب‌زایی چون زباله‌گردی کودکان، تبدیل شده است که علاوه بر جنبه آسیب‌اجتماعی ابعادی چون بهداشت محیط و مساله سلامت این کودکان و سایر شهروندان را نیز در بر می‌گیرد.
آمار دقیقی از کودکان زباله‌گرد در کشور وجود ندارد، اما بر اساس گزارش‌های شهرداری تهران در سال 99، تعداد افراد زباله‌گرد در کشور حدود 14 هزار نفر تخمین زده می‌شد که حدود 4 هزار و 700 نفر از آنان را کودکان تشکیل می‌دادند. با این حال همچنان در آمارهای رسمی نمی‌توان ردی از کودکان زباله‌گرد پیدا کرد چرا که آنان را عموما بدون تفکیک در میان کودکان کار و خیابان به‌شمار می‌آورند.
زباله‌گردی مصدق کار سخت و زیان‌آور برای کودکان
زباله‌گردی کودکان مصداق کارکودک است، بر اساس داده‌های سازمان جهانی کار، صدها میلیون دختر و پسر در جهان درگیر کار هستند و از آموزش و پرورش مناسب، بهداشت، تفریح و آزادی‌های اولیه بی‌بهره‌اند. بیش از نیمی از این کودکان در محیط‌های خطرناک کار می‌کنند. بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، محیط ناسالم و ناایمن در کنار شرایط سخت و دشوار کار، سلامت جسمی و فرایند رشد کودکان زباله‌گرد را به شدت در مخاطره قرار می‌دهد. همچنین، محرومیت از تحصیل و ممانعت از کسب و رشد مهارت‌های فردی و اجتماعی لازم، بزرگسالی کودکان زباله‌گرد را تهدید و دست‌خوش آسیب می‌کند.
بیماری‌های عفونی پیش‌روی کودکان زباله‌گرد
کار کودکان به صورت کلی سلامت آنان را به خطر می‌اندازد. محمد رضا ظفرقندی رئیس کل سابق سازمان نظام پزشکی، در رابطه با وضعیت کودکان کار ایران اظهار کرد: «کودکان کار عمدتاً در شرایط نامناسب از نظر ایمنی و بهداشت فعالیت می‌کنند و در معرض انواع خطرات از جمله آسیب‌های جسمی و روانی قرار دارند. کار، انتخاب‌آگاهانه کودکان نیست، بلکه نتیجه اجبار و تحمیل شرایط و ساختار نادرست جامعه، به ویژه شرایط بد اقتصادی است. این کودکان علی‌رغم ساعت‌ها کار طولانی در شبانه‌روز ممکن است حتی روزی یک وعده غذای گرم نیز نداشته باشند و این موضوع خود زمینه‌ساز بروز انواع بیماری‌هاست. طبق تحقیقات انجام شده قریب به نیمی از کودکان کار در معرض بیماری‌های خطرناکی نظیر، ایدز، هپاتیت و … قرار دارند و از سوء تغذیه که منجر به عوارضی چون کوتاهی قد، کمبود وزن و مشکلات اسکلتی می‌شود در کنار سایر بیماری‌ها و مشکلات روحی و روانی رنج می‌برند. این کودکان به علت شرایطی که در آن قرار دارند به طور معمول پیش از کسب آگاهی‌های لازم و شناخت کافی با مسائل جنسی مواجه می‌شوند که این امر معضلات و آسیب‌های فراوانی را برای ایشان در پی‌ خواهد داشت.»
وی افزود: «در قانون کار حمایت‌های ویژه‌ای به منظور حفظ سلامت کارگران در نظر گرفته شده است. به عنوان مثال با عنایت به ماده ۷۹ قانون کار، اشتغال به کار افراد زیر ۱۵ سال ممنوع بوده و در ماده ۸۱ همین قانون انجام هر ساله‌ آزمایش‌های پزشکی برای کارگر نوجوان، جهت پایش وضعیت سلامت، الزامی بوده و می‌بایست مدارک مربوط در پرونده استخدامی وی نگهداری شود. در خصوص تناسب نوع کار با توانایی کارگر نوجوان نیز لازم است که پزشک اظهارنظر کند و چنانچه کار مربوط را برای سنین نوجوانی نامناسب تشخیص دهد کارفرما مکلف است در حدود امکانات خود، شغل کارگر را تغییر دهد از سوی دیگر ماده ۸۳ این قانون ارجاع هر نوع کار اضافی و انجام کار در شب و نیز ارجاع کارهای سخت و زیان‌آور و خطرناک از جمله حمل‌بار بیش از حد مجاز بدون استفاده از وسایل مکانیکی را برای کارگر نوجوان ممنوع کرده است.»
از سوی دیگر به گفته لطف‌الله محسنی، رئیس هیئت مدیره و معاون اجتماعی انجمن حمایت از کودکان کار، «زباله‌گردی از بدترین و خطرناک‌ترین شغل‌ها محسوب می‌شود، اغلب مشاغلی که بچه‌ها ممکن است به آن واداشته شوند بهتر از زباله‌گردی است. بنابراین اگر حتی بچه‌ها به سمت کارهای خدماتی و کارگاه‌های قابل قبول کشیده شوند باز هم شرایط آنها بهتر از شرایط کنونی خواهد بود. این بدین معنی است که از شرایط بدتر به شرایط بد ورود می‌کنند.»
احمدرضا بهره‌مند، فوق تخصص ژنتیک میکروب‌های عفونی چندی قبل در رابطه با خطر زباله گردی برای کودکان، به سپید گفت: «زباله محل تجمع انواع عفونت‌ها، قارچ‌ها و میکروب‌ها است، متاسفانه افراد بیماری که در خانه‌ بستری هستند، زباله‌هایشان در این سطل‌ها جای‌ می‌گیرد، به همین دلیل احتمال ابتلای زباله‌گردها به انواع بیماری‌های عفونی و شیوع آن در سطح شهرها وجود دارد.»
حسین گودرزی متخصص میکروبیولوژی نیز در این باره اظهار کرد: «پسماندهایی که در سطل‌های زباله مکانیزه ریخته می‌شود دارای انواع میکروب‌ها، باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها است و بسیاری از بیماری‌های عفونی و انگلی را منتقل می‌کند. با انتشار این میکروب‌ها بیماری‌های فراوانی به کودکان و افرادی که دارای بیماری‌های زمینه‌ای هستند منتقل می‌شود، پس بهترین کاری که می‌توان در این خصوص انجام داد شست و شوی روزانه این سطل‌ها با مواد ضد عفونی کننده است. با توجه به اینکه کودکان کار اغلب کیسه‌های زباله را برای جمع آوری برخی اقلام بازیافتی پاره می‌کنند، این کار باعث انتشار ویروس و بیماری می‌شوند.»
ممنوعیت زباله‌گردی کودکان در قوانین
بر اساس بندهای «ز» و «ژ» ماده (3 )قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوبه 1399 زباله‌گردی کودکان مصداق وضعیت مخاطره‌آمیز تلقی می‌شود و برحسب ماده (6 ) این قانون سازمان بهزیستی مکلف است با استفاده ازمددکاران اجتماعی در قالب فوریت‌های خدمات اجتماعی با همکاری شهرداری یا دهیاری و نیروی انتظامی نسبت به شناسایی، پذیرش، نگهداری و توانمندسازی این کودکان اقدام کند.
بر همین اساس در خردادماه سال گذشته شهرداری تهران و برخی از شهرداری‌های دیگر کشور زباله‌گردی کودکان را ممنوع کردند، شهرداری تهران در ابلاغیه سال 99 خود برای ممنوع شدن کار کودکان نوشت: «در میان اشکال مختلف کار کودک، پدیده به‌کارگیری کودکان در فرایند جمع‌آوری و تفکیک پسماند خشک، مصداقی از کار کودک در مشاغل سخت و زیان‌آور محسوب می‌شود. این نقد همواره به مدیریت شهری در طول سال‌های گذشته وارد بوده که نظارت کافی بر پیمانکاران خود در این بخش نداشته و در نتیجه زمینه‌ای برای سوء استفاده از کودکان فراهم شده است. راه‌حل‌نهایی از منظر شهرداری تهران، اصلاح الگوی جمع‌آوری پسماند شهر تهران است که برنامه‌ریزی برای آن انجام شده که با اجرای آن پدیده موسوم به زباله‌گردی به‌طور ریشه‌ای از میان خواهد رفت، اما تا آن زمان ضروری است برای منع به‌کارگیری کودکان در فرایند جمع‌آوری و تفکیک پسماند خشک اقدام جدی صورت گیرد. براساس طرحی که همکاران من در معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران با کمک معاونت خدمات شهری، سازمان پسماند و سازمان بازرسی شهرداری و مشارکت همه ذی‌نفعان در سطح استان و مدیریت شهری تهیه کرده‌اند، شهرداری تهران آمادگی دارد با تشدید نظارت خود بر پیمانکاران بازیافت مانع از به‌کارگیری کودکان در این بخش شده و مسئولیت قانونی خود در این بخش را ایفا کند. در این طرح، شهرداران مناطق، مسئول برخورد با پیمانکارانی هستند که از کودکان برای جمع‌آوری زباله خشک استفاده می‌کنند. از همشهریان تهرانی هم تقاضا می‌کنم هر مورد تخلفی را به ۱۳۷ اطلاع دهند.»
شهرداری تهران در بخشی دیگر از ابلاغیه خود نوشت: «از طریق مجازات پیمانکاران متخلف باید به این پدیده مذموم پایان داده شود و کار کودکان در حوزه پسماند خشک، فقط جمع‌آوری زباله از مخازن سطح شهر نیست بلکه آنان در ساعات دیگری از روز در گاراژ‌ها و انبار‌هایی که بسیاری از آن‌ها خارج از محدوده شهر تهران است، مشغول به‌ کار هستند. اغلب این کودکان در همین گاراژ‌ها و گود‌ها زندگی می‌کنند و شرایط زندگی آنان در این اماکن بسیار تلخ و تکان‌دهنده است. هدف شهرداری تهران از ورود به حوزه زباله‌گردی و ممنوعیت کار کودکان، فقط رویت‌ناپذیر کردن آن‌ها از سطح شهر و بی‌توجهی به شرایط آن‌ها در گاراژ‌ها و کارگاه‌ها نیست. نظارت بیشتر بر پیمانکاران و جلوگیری از به‌کارگیری کودکان باید گاراژ‌ها و گود‌های اطراف تهران را نیز شامل شود و موفقیت در اعمال این ممنوعیت، همکاری سایر نهاد‌ها و ارگان‌های ذی‌ربط را می‌طلبد.»
چالش‌های پیش‌روی رفع زباله‌گردی کودکان
علی‌رغم این ممنوعیت‌ها همچنان حضور این کودکان در سطح شهرها وجود دارد و به نظر می‌رسد که قوانین نتوانسته این آسیب اجتماعی را کاهش دهد. در همین راستا روز گذشته مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی به چالش‌های موجود در رابطه با حل مساله کودکان زباله‌گرد پرداخت و نوشت: «حل مسئله زباله‌گردی کودکان در ابتدا نیازمند ترسیم و تبیین عوامل و عناصر موثر در شکل‌گیری و تداوم این مسئله است. بر حسب جلسات کارشناسی برگزار شده با ذی‌مدخلان و گزارشات میدانی دریافتی، عنصر اساسی یا به تعبیری بخش اصلی کودکان زباله‌گرد را کودکان اتباع به ویژه آن دسته از مهاجرانی شکل می‌دهند که به شکل غیرقانونی و از مبادی غیررسمی وارد کشور شده‌اند. حضور غیررسمی این قشر در کنار سکوت قانون و بی‌تفاوتی نهادهای مسئول، از اتباع خارجی -به‌ویژه کودکان و نوجوانان- نیرویی ارزان، پرکار و فاقد قدرت چانه‌زنی در مقابل پیمانکاران و سوداگرانِ بازیافت پسماند در سطح کشور ساخته است. پیمانکاران نیز به واسطه دسترسی به نیروی کار ارزان از میان کودکان اتباع، الگوی موجود و سنتی جمع‌آوری و تفکیک زباله را مناسب و سودآور می‌دانند و در برابر تغییر یا اصلاح آن مقاومت می‌کنند.»
در بخش دیگری از این گزارش آمده است: «در واقع، نیروی کار ارزان اتباع و الگوی سنتی بازیافت زباله در ایران به یک هم‌افزایی دو سویه منجر شده و هر کدام شرایط بقاء و بازتولید دیگری را فراهم ساخته‌ و به واسطه ضعف نظارت، سود قابل‌توجهی را نصیب پیمانکاران این بخش می‌کند. پیمانکاران نیز به منظور حفظ سود و منفعت خود از راه‌های مختلف درصدد حفظ و بازتولید این چرخه معیوب و آسیب‌زا هستند. حل مسئله زباله‌گردی کودکان در گام نخست نیازمند قطع و بریده‌شدن زنجیره منافع حاصل و حامی فرایند موجود بازیافت زباله است و برای این کار نیازمند اصلاحات ساختاری و ساماندهی اتباع با رویکرد ادغام اجتماعی در کشور هستیم. زیرا با ساماندهی اتباع و پرهزینه شدن استفاده از این قشر در الگوی ناکارآمد مدیریت پسماند، شرایط جهت تغییر الگوی بازیافت و استفاده از روش‌های نوین و کم هزینه در این حوزه فراهم خواهد شد.»