رضا رسالت * با آغاز به کار دولت جدید آمریکا، این سوال در افکار عمومی و محافل سیاسی و بین‌المللی مطرح است که با توجه به تاکید طرفین بر بازگشت به تعهدات برجامی، آیا آغاز ریاست‌جمهوری بایدن به معنای پایان سریع سیاست شکست‌خورده فشار حداکثری ترامپ علیه ایران و گشایش در شرایط تحمیل شده بر اقتصاد و سیاست ایران خواهد بود؟ آیا بلینکن وزیر خارجه آمریکا می‌تواند در مدت زمان کوتاهی با همراهی سایر اعضای تیم سیاست خارجی و امنیت ملی دولت بایدن به ویژه وندی شرمن که رهبری تیم مذاکره‌کننده آمریکا با ایران را برعهده داشته و اکنون معاون کلیدی او خواهد بود، ساز ناکوک اسلافشان را کوک کنند تا هم آهنگ موزونی از سیاست خارجی ایالات متحده به گوش برسد و هم داعیه دولت جدید خود مبنی بر رهبری صلح و امنیت آمریکا را اثبات کنند؟ البته بسیاری از ناظران و تحلیلگران بین‌المللی معتقدند پایان دوره ترامپ می‌تواند به معنای تغییر نسبی در عرصه بین‌الملل تلقی شود و فضاهای تنفسی جدیدی در منطقه و جهان ایجاد کند که به شروط مختلفی بستگی دارد، از جمله آنکه سیاستمداران دموکرات از شکست‌های سیاست خارجی دوره ترامپ درس بگیرند و تعامل در عمل را پیشه خود سازند.
آنتونی بلینکن یک روز پیش از آغاز به کار دولت جدید آمریکا در برابر اعضای کمیته روابط خارجی سنا و پرسش‌های آنان برای تایید صلاحیتش گفت: «نمی‌توانیم مشکلات دنیا را به تنهایی حل کنیم. نیاز به همکاری و مشارکت کشورهای دیگر داریم. آمریکا بیش از هر کشور دیگری این توانایی را دارد که دیگران را برای حل چالش‌های دنیا گرد هم بیاورد.» بلینکن تصریح کرد: «رییس‌جمهوری معتقد است اگر ایران به این تعهدات برگردد ما نیز بازخواهیم گشت، اما باید از آن به عنوان بستری برای بودن در سمت متحدان و شرکا برای دستیابی به توافقی محکم‌تر و طولانی‌تر استفاده کنیم.» از سوی دیگر مقامات ایران نیز بارها گفته‌اند تنها در صورت رفع تحریم‌ها حاضر به ازسرگیری اجرای تعهدات برجامی خود هستند. رییس‌جمهور اسلامی ایران روز چهارشنبه اول بهمن ماه در جلسه هیات دولت، پیش از آغاز ریاست‌جمهوری بایدن و پس از سخنان بلینکن گفت: «اگر به تعهدات‌شان عمل کنند، ما هم به تعهدات خود عمل می‌کنیم. امروز آمادگی داریم اگر طرف مقابل با صداقت به میدان بیاید این مسائل حل‌و‌فصل شود. خیلی سریع هم می‌تواند حل شود. اصلا هیچ پیچیدگی حقوقی ندارد. بگویند به تمام تعهدات عمل می‌کنیم، ساعت بعد ما به همه تعهدات خود عمل می‌کنیم.»
می‌دانیم که جمهوری اسلامی ایران در ازای «پذیرش حق غنی‌سازی»، «رفع کامل تحریم‌ها» و لغو قطعنامه‌های شورای امنیت و آژانس انرژی اتمی، حاضر به پذیرش اعمال محدودیت در زمینه برنامه هسته‌ای طبق برجام شد. طبق ۱۵ گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به عنوان مرجع راستی‌آزمایی اجرای تعهدات ایران (حتی تا یک‌سال پس از خروج آمریکا از برجام) جمهوری اسلامی ایران در بخش فنی به تمام تعهدات خود از جمله در زمینه سطح غنی‌سازی، تحقیق و توسعه، حجم انباشت و ذخیره مواد هسته‌ای، تعداد سانتریفیوژ، تغییر ماهیت تاسیسات فردو و بازطراحی رآکتور آب سنگین اراک به صورت کامل پایبند بوده و در بخش (شفافیت و اقدامات اعتمادساز) افزون بر نظارت‌های پادمانی و دسترسی‌های مبتنی بر پروتکل الحاقی، همکاری‌های فراپروتکلی را از جمله در زمینه شفاف‌سازی تولید قطعات سانتریفیوژ با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی داشته است. با این همه، آمریکا افزون بر ممانعت از بهره‌مندی ایران از منافع اقتصادی برجام، با اتمام بازه پنج‌ساله از آغاز اجرای برجام و لغو تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل در ۲۷ مهر ۱۳۹۹، همچنان در پی ممانعت از بهره‌مندی ایران از مزایای امنیتی و دفاعی برجام بوده است. در نهایت با توجه به آنکه رییس‌جمهور ایران در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ در نامه به کشورهای اروپایی و اتمام حجت نسبت به اقدام غیرمسوولانه از جمله «ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل و بازگشت قطعنامه‌های شورای امنیت یا اعمال تحریم‌های بیشتر» هشدار داده، به صراحت نوع واکنش جمهوری اسلامی ایران اعم از «خروج از برجام، توقف اجرای پروتکل الحاقی و بررسی خروج از پیمان منع اشاعه هسته‌ای» را خاطرنشان کرده است.
در همین راستا با تایید طرح دوفوریتی «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها» در شورای نگهبان، رییس مجلس شورای اسلامی این قانون را برای اجرا به دولت ابلاغ کرد؛ قانونی که می‌تواند «در صورت عدم پایبندی اعضای باقی‌مانده در برجام به تعهدات خود»، دو ماه پس از لازم‌الاجرا شدن، اجرای پروتکل الحاقی از سوی ایران را متوقف کند. به نظر می‌رسد سیاست منطقی و اصولی جمهوری اسلامی ایران حاکی از آن است که آمریکا به عنوان ناقض تعهد ابتدا باید به تعهدات خود ذیل برجام برگردد و خسارات ناشی از ترک تعهدات خود را به طور کامل جبران کند. این سیاست اعلامی که مورد اتفاق و اجماع مقامات جمهوری اسلامی ایران است فرصت هرگونه بهانه‌جویی و فرافکنی را از ایالات متحده آمریکا سلب می‌کند و می‌تواند تعادل از‌دست‌رفته در مکانیسم تعهدات برجامی را تا حدودی بازیابی کند.
* کارشناس روابط بین‌الملل
∎