سیاهه بلندبالای میراث سیاست خارجی ترامپ برپایه تنش‌های بی‌سرانجام و پرخاشگرایانه تنظیم شده بود که حتی در آخرین دقایق حاکمیتش، از افزودن بر آن، ابایی نداشت و به‌اذعان بسیاری از تحلیل‌گران، به‌رغم شعار «اول آمریکا» هرگز استراتژی منسجمی را در عرصه سیاست خارجی که منجر به تجدید قدرت، تقویت اقتصاد، اتحاد و حفاظت از امنیت ملی آمریکا شود، ارائه نکرد. آنچه میراث سیاست خارجی ترامپ را در ذهن و خاطره مردم ایران ماندگار کرده، خروج او از توافق بین‌المللی برجام در سال ۱۳۹۷، اعمال سیاست «فشار حداکثری» در قالب سخت‌ترین تحریم‌های چندلایه علیه ملت و دولت ایران به‌رغم ادعای مذاکره، ترور سردار سلیمانی در سال 98 و نیز اعمال محدودیت‌های سفر به آمریکا برای کشورهای مسلمان؛ ازجمله ایرانیان است. بایدن 78‌ساله که مسن‌ترین رئیس‌جمهوری تاریخ آمریکا به‌شمار می‌رود، روز اول بهمن‌ماه (۲۰ ژانویه ۲۰۲۱) در نخستین سخنرانی خود پس از ادای سوگند، گفت: «من به فراسوی مرزها می‌گویم آمریکا درمعرض آزمایش قرار گرفت و قوی‌تر شد. ما اتحادمان را بازسازی می‌کنیم و باردیگر با دنیا تعامل خواهیم کرد تا نه‌تنها بر چالش‌های گذشته؛ بلکه بر چالش‌های امروز و فردا فائق شویم. ما با قدرت مثال‌زدنی خود، رهبری صلح و امنیت را در جهان به‌عهده خواهیم گرفت و یک شریک خوب برای صلح در جهان خواهیم بود». چهل‌و‌ششمین رئیس‌جمهوری آمریکا تأکید کرد:‌ «چیره‌شدن بر چالش‌ها و تضمین امنیت آمریکا، با حرف ممکن نیست و نیاز به‌عمل و اتحاد دارد».
جن ساکی؛ سخنگوی جدید کاخ سفید نیز بلافاصله پس از آغازبه‌کار دولت بایدن در نخستین نشست خبری خود درباره سیاست دولت بایدن در قبال ایران،‌گفت: «انتظار داریم بخشی از اولین گفت‌وگوها با همتایان خارجی و رهبران کشورهای دوست و متحد دراین‌خصوص باشد». او که در دولت اوباما، سخنگویی وزارت امور خارجه کشورش را عهده‌دار بود، بدون اشاره به اینکه کشورش از برجام خارج شده است،‌ از ایران خواست به اجرای تعهدات برجامی خود بازگردد. او درپاسخ‌به‌سؤالی درباره آینده برجام گفت: «رئیس‌جمهوری بایدن ‌دنبال تقویت محدودیت‌های هسته‌ای ایران و همچنین دیگر مسائل موردنظر است». آنتونی بلینکن؛ وزیر پیشنهادی بایدن برای تصدی وزارت امور خارجه نیز یک‌روز پیش از آغازبه‌کار دولت جدید آمریکا در برابر اعضای کمیته روابط خارجی سنا و پرسش‌های آنان برای تائید صلاحیتش، گفت: «نمی‌توانیم مشکلات دنیا را به‌تنهایی حل کنیم. نیاز به همکاری کشورهای دیگر داریم. آمریکا بیش از هر کشور دیگری این توانایی را دارد که دیگران را برای حل چالش‌های دنیا گرد هم بیاورد». وزیر خارجه پیشنهادی دولت بایدن، رهبری ایالات متحده در نهادهای چندجانبه را ضروری می‌داند. او در سال ۲۰۱۶ گفته بود: «به‌زبان خیلی ساده، جهان برای مردم آمریکا امن‌تر است؛ به‌ویژه وقتی همه‌جا دوستان، شرکا و متحدانی داشته باشد». بلینکن که در نیویورک و پاریس بزرگ شده، اروپا را «شریک حیاتی» برای آمریکا می‌داند و درباره سیاست‌های ترامپ گفته: «او ناتو را ضعیف می‌کند، به پوتین کمک می‌کند و به آلمان، مهم‌ترین متحد ما در اروپا آسیب می‌رساند». او درمورد موضوعات مهم حوزه سیاست خارجی؛ ازجمله تروریسم، تغییرات آب‌و‌هوایی، همه‌گیری ویروس کرونا، تجارت بین‌الملل، رابطه با چین و توافق هسته‌ای ایران بارها تکرار کرده که «آمریکا باید با متحدانش در چهارچوب معاهدات و مقررات سازمان‌های بین‌المللی کار کند».
به‌نوشته «نیویورک‌تایمز»؛ بلینکن قبل از کار در وزارت امور خارجه در سال ۱۹۹۳، آرزو داشت تهیه‌کننده با روزنامه‌نگار باشد؛ ازاین‌رو مهارت‌های رسانه‌ای خود را با تبدیل‌شدن به نویسنده سخنرانی سیاست خارجی رئیس‌جمهوری بیل کلینتون و بعداً نظارت بر سیاست‌های اروپا و کانادا در شورای امنیت ملی کاخ سفید بهبود بخشید. بلینکن ۵۸‌ساله یک‌روز پیش از آغاز‌به‌کار رسمی دولت بایدن در برابر اعضای کمیته روابط خارجی سنا گفت: «چالش اینجاست که ما از برجام خارج شدیم و ایران محدودیت‌های اعمال‌شده با توافق را بازگردانده است؛ سانتریفیوژهایی را به‌کار گرفته که مطابق توافق ممنوع بود و نتیجه آن همچنان‌که در گزارش‌های عمومی مطرح است، زمان بیش از یک‌سال برای رسیدن به یک بمب اتمی، اکنون به کمتر از سه یا چهارماه کاهش یافته. این یعنی بازگشت به همان بحرانی که پیش از مذاکرات با آن مواجه بودیم. رئیس‌جمهوری معتقد است اگر ایران به این تعهدات برگردد، ما نیز بازخواهیم گشت؛ اما باید از آن به‌عنوان بستری برای بودن در سمت متحدان و شرکا برای دستیابی به توافقی محکم‌تر و طولانی‌تر استفاده کنیم». وزیر خارجه پیشنهادی دولت بایدن درعین‌حال خطاب به اعضای کمیته روابط خارجی سنا گفت: «حتماً با شما مشورت خواهیم کرد. باید با شرکای خود در منطقه شامل اسرائیل و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس تعامل داشته باشیم».
دنیل لاریسون در تارنمای «ریسپانسیبل استیت کرفت» درباره انتخاب بلینکن ازسوی بایدن که مشاور قدیمی سیاست خارجی اوست، نوشت: «بلینکن، از اعضای دارای احترام و اعتبار در نهاد سیاست خارجی حزب دموکرات است و سوابق پیچیده‌ای دارد. درحالی‌که برخی طرفداران خویشتن‌داری در انتصاب او می‌توانند چند یادداشت محتاطانه امیدوارکننده بیابند، مواردی هم وجود دارد که می‌تواند نگرانی آن‌ها را برانگیزد». بلینکن که از دانشگاه هاروارد و دانشکده حقوق کلمبیا فارغ‌التحصیل شده، همانند بایدن، یکی از حامیان اصلی برجام به‌شمار می‌رود. او که در دوره اوباما معاون وزیر خارجه بود، کار خود را در حوزه سیاست خارجی در زمان دولت کلینتون آغاز کرد و نزدیک به ۲۰‌سال در سمت‌های مختلف مثل دستیار ارشد در کمیته روابط خارجی سنا و بعداً مشاور امنیت ملی در کنار بایدن بود. او در نقش دوم خود، به توسعه واکنش آمریکا در برابر حوادث خاورمیانه کمک کرده است. ازهمین‌رو، سناتور جمهوری‌خواه «رند پال» در جلسه بررسی صلاحیت بلینکن خطاب به او گفت: «شما همانند جو بایدن و هیلاری کلینتون، از جنگ عراق تا جنگ لیبی و جنگ داخلی در سوریه، همواره طرفدار مداخله نظامی آمریکا در خاورمیانه بوده‌اید. درس عبرتی که از این جنگ‌ها گرفته می‌شود این‌است‌که تغییر رژیم، کارساز نیست. ایران، قوی‌تر شده و بهترین دوست آن‌ها در منطقه، عراق است؛ این ما بودیم که چنین‌کاری کرده‌ایم».
جنت یلین؛ وزیر دارایی پیشنهادی بایدن نیز در کمیته مالی سنای آمریکا بااشاره‌به ضرورت استفاده مناسب از ابزار تحریم گفته است که تحریم‌های پیشین کاخ سفید موردبازنگری قرار خواهد گرفت. او بابیان‌اینکه تحریم‌ها ابزار مهمی برای پرداختن به حملات سایبری و سایر تهدیدهاست؛ درعین‌حال تصریح کرد که از این ابزار باید به‌صورت راهبردی و مناسب استفاده شود و به‌همین‌خاطر قصد دارد تا از معاونش بخواهد سریعاً سیاست‌های تحریمی آمریکا را بازنگری کند.
مقامات ایران نیز بارها گفته‌اند تنها درصورت رفع تحریم‌ها حاضر به ازسرگیری اجرای تعهدات برجامی خود هستند. رئیس‌جمهوری ایران، اول بهمن‌ماه در جلسه هیئت‌دولت، پیش از آغاز ریاست‌جمهوری بایدن و پس از سخنان بلینکن گفت: «اگر به تعهداتشان عمل کنند، ما هم به تعهدات خود عمل کنیم. امروز آمادگی داریم اگر طرف مقابل با صداقت به میدان بیاید این‌مسائل حل‌وفصل شود. خیلی‌سریع هم می‌تواند حل شود. هیچ پیچیدگی حقوقی هم ندارد. بگویند به تمام تعهدات عمل می‌کنیم، ساعت بعد، ما به همه تعهدات خود عمل می‌کنیم». حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسن روحانی تصریح کرد: «ملت بدانند آنچه در‌این‌سه‌سال رنج کشیدند، تکرار نمی‌شود. همه آمار و ارقام ما این واقعیت را می‌گوید دیگر آن شرایط تکرار نمی‌شود. امروز ارز ما به‌سمت تعادل می‌رود. آمار و ارقام فعالیت‌های ما نیز همین را می‌گوید؛ اما اینکه در آینده چه شرایطی پیش می‌آید، کمی باید صبر کرد». محمدجواد ظریف (وزیر امور خارجه ایران) نیز پیش از آغاز ریاست‌جمهوری بایدن گفت: «وظیفه بایدن این‌است‌که تحریم‌ها را بردارد. اگر این تحریم‌ها برداشته شد، همان‌طورکه رهبری و رئیس‌جمهوری صریحاً گفتند ما هم به تعهدات خود برمی‌گردیم. تحریم‌ها، اسامی و نوع سرشاخه‌هایی که ترامپ اضافه کرده، همه آن‌ها باید رفع شود. این‌نیست‌که برگردند و بگویند در ماده فلان برجام نوشته شده که قانون شماره فلان و قانون شماره بهمان باید برگردانده شود». او بابیان‌اینکه دوست داریم تحریم‌ها سریع‌تر برداشته شود؛ اما عجله هم نداریم، افزود: «این امکان وجود دارد که اگر آمریکایی‌ها تعهداتشان را اجرا کردند، با فاصله بسیارکمی ایران هم تعهدات خود را اجرا کند». او درپاسخ‌به‌این‌سؤال‌که آیا آمریکا باید همه تعهدات خودش را انجام دهد و بعد ما؛ یااینکه تعهدات گام‌به‌گام خواهد بود؟ گفته: «باید کل تعهداتشان؛ یعنی تحریم‌های بازگشته یا تحریم‌هایی که ترامپ وضع کرده، رفع شود؛ اما اینکه چطور و در چه‌زمانی انجام شود بحث فنی‌ست که حتماً انجام خواهد شد». مجید تخت روانچی سفیر و نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد پس از پایان‌یافتن دوره چهارساله ترامپ در حساب کاربری خود در توئیتر نوشت: دوره کسانی‌که به سیاست «فشار حداکثری» به‌امید زانو زدن ایران افتخار می‌کردند، به پایان رسید. واقعیت ایران را نمی‌توان نادیده گرفت و همه تلاش‌ها برای تضعیف آن بی‌نتیجه مانده است. آیا دولت جدید آمریکا از خصومت، نادانی و شکست‌های گذشته درس می‌گیرد؟ زمان قضاوت خواهد کرد.
جوسپ بورل؛ مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز روز چهارشنبه در پارلمان اروپا پیش از آغاز ریاست‌جمهوری بایدن، با استقبال از پایان‌یافتن دوره ترامپ گفت: «دولت توئیتری به پایان می‌رسد و رویکرد چندجانبه‌گرایی در اولویت قرار می‌گیرد و اتحادیه اروپا و دولت جدید آمریکا باید دست‌کم بر سه محور کلیدی تغییرات آب‌و‌هوایی، توافق هسته‌ای ایران و قانون‌گذاری برای شرکت‌های بزرگ فناوری همکاری نزدیک باهم داشته باشند». این سیاستمدار اسپانیایی که مسئول هماهنگی سیاست‌های اتحادیه اروپا در قبال برجام است، از بایدن خواسته است تهدید کسانی را که در روابط تجاری با ایران نقش دارند، متوقف و به‌جای تلاش برای مذاکره درمورد یک توافق جدید کنترل تسلیحاتی، با بازگشت به برجام در زمان صرفه‌جویی کند. به‌گزارش خبرگزاری فرانسه؛ بورل در نامه‌ای به وزرای خارجه اتحادیه اروپا هشدار داده که برجام در «وضعیت حیاتی» قرار دارد و ما در بُعد هسته‌ای و نیز باتوجه‌به تحریم‌های جدید آمریکا شاهد تحولات بسیار نگران‌کننده‌ای هستیم که تلاش‌های دیپلماتیک ما را؛ از‌جمله تسهیل بازگشت آمریکا به برجام و بازگرداندن ایران به اجرای کامل تعهداتش دراین‌توافق تضعیف می‌کند.
ظریف پیش‌ازاین خطاب به رهبران اروپایی در حساب کاربری خود در توئیتر گفته بود: «رهبران سه کشور اروپایی که برای اجرای تعهدات خود ذیل برجام بر امضا و اجازه کارگزاران اوفک متکی هستند، هیچ‌کاری برای حفظ برجام انجام نداده‌اند. آیا ابتکار مرده زاده‌شده امانوئل مکرون یا خودداری انگلستان از پرداخت بدهی مقرر در حکم دادگاه را به یاد دارید؟ این به‌خاطر ایران است که برجام زنده است؛ نه سه کشور اروپایی».
کاترین اشتون؛ مسئول پیشین سیاست خارجی اتحادیه اروپا که در دوره مسؤولیتش در مذاکرات هسته‌ای با ایران نقش داشت، در مقاله‌ای در مجله «تایم»، سه پیشنهاد برای حفظ برجام به بایدن ارائه کرد و نوشت که نخست، گروهش را تقویت کند. اتحادیه اروپا را برای گرد‌هم‌آوردن گروه ۱+۵ متقاعد کند. با رهبران هر‌یک از کشورها مشخصاً درباره این‌موضوع صحبت کرده و از آن‌ها بخواهد که وزرای خارجه خود را برای ملاقات با وزیر خارجه جدید آمریکا آماده کنند. او همچنین باید تصمیم بگیرد که چه‌کسی مذاکرات را هدایت کند. دوم‌آنکه برجام را به‌عنوان توافق اول قرار دهد؛ نه توافق آخرین. هرگز قرار نبود توافق سال ۲۰۱۵ نقطه پایانی مذاکرات باشد. این توافق به یک نگرانی بزرگ و خاص می‌پرداخت؛ یعنی برنامه غنی‌سازی اورانیوم ایران؛ و نسبتاً موفق بود. سوم‌آنکه برجام را بر پایه قوی‌تری قرار دهد؛ یعنی همکاری با کنگره، یافتن راه‌هایی برای اطمینان‌بخشی به توافق تازمانی‌که همه به آن پایبند هستند، ایجاد اهداف بلندمدت‌تر به‌عنوان ابزاری برای جلب حمایت از آن. بازگشت به برجام ازطریق اختیارات ریاست‌جمهوری برای حفظ آن شاید در کوتاه‌مدت کارساز باشد؛ اما یک رویکرد پایدار نیست.
میخائیل اولیانوف؛ نماینده دائمی روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین در مصاحبه با «روسیه ۲۴» دولت بایدن را عمل‌گرا دانسته و درباره زمان احتمالی بازگشت آمریکا به برجام گفت: «همه ما باید فوری به عادی‌سازی برجام برگردیم؛ زیرا طبق قانونی که مجلس ایران تصویب کرده، درصورت بی‌توجهی طرف‌های برجام به تعهد خود تا ۲۱ فوریه، تهران اجرای پروتکل الحاقی توافق‌نامه‌های مربوط به پادمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را لغو خواهد کرد و این به‌شدت امکان بررسی وضعیت امور در برنامه هسته‌ای ایران را محدود می‌کند». او همچنین باتوجه‌به انتخابات آتی ریاست‌جمهوری ایران گفته است که فرصت بسیارمحدود است. ولادیمیر چیژوف؛ نماینده دائمی روسیه در اتحادیه اروپا نیز دراین‌برنامه تلویزیونی خاطرنشان کرد؛ ازسرگیری مجدد مشارکت آمریکا در توافق هسته‌ای ایران تحت ریاست جو بایدن (رئیس‌جمهوری جدید ایالات متحده) نباید مشروط به پیش‌شرط باشد. هایکو ماس؛ وزیر امور خارجه آلمان روز پنج‌شنبه در پیامی در صفحه رسمی توئیتر وزارت خارجه آلمان، از چراغ سبز دولت بایدن برای گفت‌وگو درباره موضوع هسته‌ای ایران و برجام با متحدان خارجی استقبال کرد و گفت: «بازگشت آمریکا به سازمان جهانی بهداشت و توافق اقلیمی پاریس و همچنین دورنمای آغاز سریع مذاکرات درباره آینده برجام در اولین‌روز کاری بایدن، نشان‌گر نوع جدیدی از همکاری‌ست». این‌درحالی‌ست‌که به‌گزارش رسانه‌ها؛ تلویزیون اسرائیل از قول یک مقام ارشد اسرائیلی اعلام کرده که اگر بایدن به‌دنبال احیای سیاست اوباما باشد، تل‌آویو دیگر با او حرفی برای گفتن نخواهد داشت. به‌اعتقاد ناظران بین‌المللی؛ این‌گونه اظهارنظرها حکایت از عمق نگرانی تل‌آویو درخصوص روابط خود با دولت جدید آمریکا و نیز آینده برجام و مناسبات میان تهران-واشینگتن دارد که در دولت اوباما به‌رغم سنگ‌اندازی‌ها و کارشکنی‌های نتانیاهو و هم‌پیمانان منطقه‌ای خود نتوانستند مانع رسیدن طرفین به‌توافق هسته‌ای شوند و حالا بیمناک از تکرار دوباره کابوس‌های خود هستند. رسانه‌ها گزارش داده‌اند مقامات امنیتی اسرائیل با موضع‌گیری سرسختانه نتانیاهو مخالف و معتقدند درصورت بازگشت آمریکا به برجام نباید رابطه تل‌آویو با بایدن را آشکارا تیره کنند. روزنامه «لوفیگارو» نیز درهمین‌زمینه نوشت: «مطبوعات سلطنت‌نشین‌های عرب خلیج فارس از تحلیف رئیس‌جمهوری جدید ایالات متحده از بیم دنباله‌روی او از سیاست‌های اوباما، در احیای برجام و برقراری روابط سازنده با تهران، به‌سردی استقبال کردند. سران بحرین، امارات متحده عربی، قطر و کویت، مراتب تبریک خود را به جو بایدن ارسال کردند؛ درحالی‌که رهبران عربستان سعودی و عمان، هنوز واکنشی نشان نداده‌اند». به‌نوشته این روزنامه فرانسوی؛ یک ستون‌نویس سعودی، فقط یک جمله ساده در «الشرق الاوسط» نوشت: «خداحافظ ترامپ، بایدن خوش آمدید». وی مانند بسیاری از مفسران و تحلیلگران کشورهای حاشیه خلیج فارس، عموماً نزدیک به محافل حاکم، نوشت که کشورهای عرب حوزه خلیج فارس، از تکرار سیاست باراک اوباما نسبت به ایران ازسوی دولت جدید ایالات متحده که اکثریت آن‌ها از منصب‌داران دوره ریاست‌جمهوری اوباما تشکیل شده، واهمه دارند. شاید ازاین‌روست که وزیر خارجه پیشنهادی بایدن، در کمیته روابط خارجی سنا از صحبت با اسرائیل و متحدان عرب آمریکا پیش از بازگشت به برجام سخن گفته است. با آغاز‌به‌کار دولت جدید آمریکا، این سؤال در افکار عمومی و محافل سیاسی و بین‌الملل مطرح است که باتوجه‌به تأکید طرفین بر پایبندی به تعهدات برجامی، آیا آغاز فعالیت بایدن به‌معنای پایان سریع سیاست شکست‌خورده فشار حداکثری ترامپ علیه ایران و گشایش در شرایط تحمیل‌شده بر اقتصاد و سیاست ایران خواهد بود؟ آیا بلینکن، این نوازنده گیتار و علاقه‌مند به فوتبال که سکان سیاست خارجی آمریکا را در دست خواهد داشت، می‌تواند در مدت کوتاهی با همراهی سایر اعضای گروه سیاست خارجی و امنیت ملی دولت بایدن؛ به‌ویژه وندی شرمن که رهبری گروه مذاکره‌کننده آمریکا با ایران را برعهده داشته و حال، معاون کلیدی اوست، ساز ناکوک اسلافشان را کوک کنند تا هم آهنگ موزونی از گیتار سیاست خارجی ایالات متحده به گوش برسد و هم داعیه دولت جدید خود مبنی‌بر رهبری صلح و امنیت آمریکا را اثبات کنند؟
بسیاری از ناظران و تحلیلگران بین‌المللی معتقدند که پایان ‌دوره ترامپ می‌تواند به‌معنای تغییر نسبی در عرصه بین‌الملل تلقی شود و فضاهای تنفسی جدیدی در منطقه و جهان ایجاد کند که به شروط مختلف بستگی دارد؛ ازجمله‌آنکه سیاستمداران دموکرات از شکست‌های سیاست خارجی ترامپ درس بگیرند و تعامل درعمل را پیشه خود سازند.
زهرا هژبری/ ایرنا