یکم تیرماه بلندترین روز سال در نیم‌کره شمالی زمین است، زیرا در این روز خورشید نسبت به روزهای گذشته کمی بیشتر در آسمان خواهد ماند. این پدیده به انقلاب تابستانی شهرت دارد. جنوب خراسان اما یکی از جاهایی است که جشن چله تموز هنوز در آن کم و بیش وجود دارد. در تقویم محلی بیرجند «چله بزرگ» تابستان از اول تیرماه شروع می‌شود و تا دهم مردادماه ادامه می‌یابد و «چله خرد» تابستان از دهم مرداد شروع و تا سی‌ام این ماه ادامه دارد. در جنوب خراسان از اول تیرماه تا دهم مردادماه را «چله تموز»، از دهم مرداد ماه تا آخر این ماه را «چله خرد»، از اول دی‌ماه تا دهم بهمن ماه را «چله کلو»، از دهم بهمن‌ماه تا آخر این ماه را «چله خرد» می‌گویند.

در قدیم روزهای بعد از نوروز را به دو چهل تقسیم می‌کردند چل روز اول که چله معتدل است و چل روز بعد که روزهای گرما است، بعد از چله دوم چله تموز شروع می‌شود که داغ ترین روزهای سال است.

یکی از سنت‌های این جشن، آب پاشان یا آب پاشونک یا آب ریزگان است که آن را در جشن‌های قدیمی دیگری مثل تیرگان (13تیرماه) یا سیزده به در (13 فروردین ماه) هم داریم.

پس از ورود اسلام به ایران، جشن تموز همچون بسیاری از جشن‌ها و آیین‌های ایرانی بی فروغ شد، گرچه ایرانیان به دلیل علاقه‌ای که به آیین خود داشتند، آن را حفظ کردند، تا این‌که در زمان دیلمیان که خود را وارث حکومت‌هایی مانند اشکانیان و ساسانیان و هخامنشیان می‌دانستند، دوباره رونق گرفت و به نام نوروز بل میان مردم رواج پیدا کرد.

در زمان قدیم در این فصل کشاورزان توان پرداخت باج و خراج را داشته و می‌توانستند با فروش محصول خود زندگی‌شان را سامان دهند و از همین رو سال نوی خود را در این زمان برگزار می‌کردند.

امروزه نیز زرتشتیان در ۱۲ تا ۱۶ مرداد ماه به گونه‌ای دیگر به اجرای این جشن می‌پردازند و همه در یزد به زیارتگاه پیر نارکی می‌روند و با سرود و نیایش اهورامزدا را به فردید دادن مهر و نعمت و زندگی می‌ستایند و سرودهایی از اوستا را زمزمه کرده و به نیایش اهورامزدا (دانای هستی‌بخش) خداوند یگانه می‌پردازند.