سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - علی بیگدلی، استاد تمام تاریخ دانشگاه شهید بهشتی در یادداشتی برای زندهیاد علیاصغر مصدقرشتی چنین نوشت: تقریباً سال ۱۳۶۲ بود که مصدق در فرانسه تحصیلاتش را به پایان و در دانشگاه شهید بهشتی همکار ما در رشته تاریخ شد. بسیار استاد پرکاری بود خیلی دانشجویان از او راضی بودند بسیار تلاشگر بود و تلاشش بیشتر در ارتباط با این مساله بود که دانشجویان را منابع قدیم آشنا کنند. اگرچه موضوع تخصصیاش در تاریخ معاصر ایران بود اما از صفویه به این طرف را آگاهی داشت و با منابع بسیار زیادی آشنا بود. کارشناسی رشته تاریخ را در دانشگاه مشهد خوانده بود اما کارشناسی ارشد و دکترا را در فرانسه تحصیل کرده بود.
مصدق آثار قلمی که به نام خودش باشد نداشت اما مقاله نوشته بود که مقالههایش در کتابهایی چاپ شد. با درجه دانشیاری بازنشسته شد و ضرورت نداشت که برای بازنشسته شدن کتابی داشته باشد. اما از نظر کلاسی امتیاز بسیار بالایی داشت و بسیاری از دانشجویان علاقهمند بودند که با او کلاس داشته باشند زیرا بسیار خوشاخلاق و خوشبیان بود.
همسر و دو دخترش در پاریس زندگی میکنند و همسرش به من خبر داد که در فرانسه به خاک سپرده میشود زیرا دسترسی به او در فرانسه بیشتر ایران است.
حدود تقریباً ۱۰ و ۱۱ سال پیش بود با هم از دانشگاه شهید بهشتی میآمدیم و ایشان سوار ماشین من بود، در میدان تجریش گفت قلبم درد میکند، نگران شدم و به بیمارستان شهدای تجریش رفتیم. دکتر کوهی او را معاینه کرد و کمی حالش بهتر شد. زمانی که میخواستم او را به منزلش برسانم مدارک و کیف پولش را به من داد و گفت قلبم خیلی خوب کار نمیکند و وضعیت خوبی ندارم و یک نیمچه وصیتی به من کرد. من او را به منزلش رساندم و یکی دو ساعت کنارش نشستم و این سرآغاز بیماری او بود. مصدق در انتهای اتوبان ارتش که برای دانشگاه شهید بهشتی (ساختمان ارغوان) ساکن بود و من که در لواسان زندگی میکنم هنگامی که به دانشگاه شهید بهشتی میرفتم سر راه به سراغش میرفتم و احوالپرسی میکردم.
تقریباً از هفت و هشت سال پیش یک مرتبه دچار سکته مغزی شد و دخترش پرستار در ایران بود و مدتی در بیمارستان از او مراقبت کرد. پس از مدتی که در ایران بود قابلیت اداره کردن خودش را نداشت به همین دلیل خانمش از پاریس آمد و او را با خودش برد و پیش از رفتن یک بزرگداشتی هم در دانشگاه شهید بهشتی برای او گرفتند. خانم شایستهای داشت که در سخنرانی درباره مسیر زندگی شخصی و علمی او گفتم: من در زندگی هفتاد و چند ساله خودم، کمتر زنی را به این زحمتکشی و وفاداری دیدهام و به نوبه خود قدردان زحمات وی هستم. اگر قرار بود خانمها پیغمبر میشدند باید همسر مصدق پیامبر میشد که اینقدر وفادار و زحمتکش برای همسرش بود.
او با یادآوری مراسم بزرگداشت مصدق و آشنایی ۳۵ ساله خود با خانواده او گفت: دکتر مصدق و همسرش هر دو دانشجوی تاریخ در دانشگاه فرودسی مشهد بودند که همانجا با یکدیگر آشنا شدند و هر دو برای ادامه تحصیل به پاریس رفتند. همسر وی دو سال پس از استاد موفق شدکه از رساله دکترای خود با موضوع گویشهای خراسانی دفاع کند و هم اکنون نیز غیر از تدریس در دانشگاه، در حال نگارش کتاب «قصههای ایرانی» برای کودکان فرانسوی است.
دکتر علیاصغر مصدق رشتی در سال ۱۳۲۴ در مشهد به دنیا آمد. تحصیلات خود را در رشته تاریخ پی گرفت و موفق به اخد مدرک دکتری رشته مذکور از دانشگاه سوربن پاریس در سال ۱۳۵۹ شد. زمینههای تحقیقاتی مصدق رشتی به قرار زیر است: تاریخ ایران در قرن سیزدهم هجری تا آغاز مشروطیت، روش تحقیق در تاریخ، خاندان نجم یزدی در مجله studia iranica صادرات و واردات بوشهر نیمه اول قرن نوزدهم فرانسه مقدمهای بر تثبیت حکومت قاجارها انگلستان- دانشگاه کمبریج (مطالعات ایرانشناسی )
کتاب «مبانی روش تحقیق در تاریخ» در ۶ فصل با عناوین «مفاهیم نظری تاریخ»، «اصول و مبانی روش تحقیق در تاریخ»، «درس گفتار: استاد دکتر علیاصغر مصدق رشتی (۱) و (۲)»، «درس گفتار: استاد دکتر عطاءالله حسنی» و «دانستیهای روش تحقیق در تاریخ» به کوشش سینا فروزش از سوی انتشارات سمت به چاپ رسیده است.
نخستین فصل کتاب تعریفی از مفاهیم نظری تاریخ ارایه میدهد. در این فصل همچنین مولفههای اصلی شکلدهنده علم تاریخ، ادوار تطور فلسفههای نظری تاریخ، دلایل تمایز میان علوم طبیعی با علوم انسانی، ویژگیهای تاریخنگاری علمی، دلایل طرفداران و مخالفان نظریه علم بودن تاریخ بیان میشود.
مولف در این فصل با برشمردن دلایل عمده تمایز میان علوم طبیعی با تاریخ مینویسد: «مورخان به رویدادهایی که تنها یکبار رخ دادهاند میپردازند، نه طبیعتی که تکرار شونده است. مورخان از انقلابها و تحولات به صورت عام سخن نمیگویند بلکه انقلابها و تحولات خاص و مشخص را مدنظر دارند و چون این رویدادها یگانه و منحصر بهفردند نمیتوان براساس قوانین عام تبیینشان کرد. در نتیجه روششناسی آن دو نیز باید متمایز باشد.»
فروزش در فصل بعدی ابتدا برخی از اصطلاحات روش تحقیق را به صورت مختصر تعریف میکند و در ادامه مراحل تحقیق شامل انتخاب موضوع، کتابشناسی تحقیق، تهیه طرح تحقیق، تعریف اصطلاحات و واژهها، فیشبرداری، ترتیب نوشتن، استناد به منابع، ارجاع منابع در پانویسها، نوشتن فهرست منابع و ماخذ را تشریح میکند. نکات مهم در بررسی کتاب، تصحیح متون خطی، طرق نسخهبرداری در قدیم و اشکالات وارد بر نسخهبرداریها از دیگر مطالبی است که در این فصل بررسی میشوند.
فصل سوم، چهارم و پنجم کتاب به صورت درس گفتار، مبانی و شیوه روش تحقیق در تاریخ را از زبان دو تن از استادان روش تحقیق دانشگاه شهید بهشتی، دکتر علیاصغر مصدق رشتی و دکتر عطاءالله حسنی بیان میکند. چینش منابع و ماخذ در کتابنامه، شیوههای شناخت، محدوده و شرایط چارچوب نظری، بومیسازی چارچوب نظری، چارچوب نظری و مدل تحقیق و اصول اساسی در استفاده از روشهای تاریخی عناوین فصل پایانی کتاب را تشکیل میدهند.
در بخشی از کتاب آمده است: «با پیدایی دانشمندانی بسیار از جمله ولتر، تاریخ علمی تولد یافت. تاریخ کنش متقابل و پیوستهای بین مورخ و حقایق او، و یک بحث بیپایان بین گذشته و حال است. این مجموعه، باید به صورت جریانی از حوادث تعریف و تبیین گردد، زیرا تعریف و توصیف وقایع گذشته، اگر به صورت جدا از هم انجام گیرد، بیوگرافی (شرححال) خواهد بود نه تاریخ. مطالعه پدیدههای مرتبط با گذشته حیات اجتماعی از اهمیت بسیاری برخوردار است، دلایل این اهمیت بسیارند: نظریه پیوست، نظریه حضور، نظریه بقا و جابجایی، نظریه انباشتپذیری، نظریه فراگیری. در خصوص ماهیت پدیدههای تاریخی باید گفت که غیرزندهاند، تکرار ناپذیرند، از ما دورند، تماماً در اسناد و مدارک جای نمیگیرند، امکان استفاده از روشهایی همچون مشاهده، مصاحبه و… در آنها نیست، امکان مطالعه بیواسطه آنها نیست و بالاخره در ابهام جای دارند.»
∎