اختتامیه کنگره بزرگداشت پنجاهمین سال رحلت آیتاللهالعظمی سید محمدهادی میلانی(ره)، مرجع بزرگ جهان تشیع، عصر پنجشنبه چهارم دیماه ۱۴۰۴ با حضور تولیت آستان قدس رضوی و جمعی از علما، اندیشمندان و استادان برجسته حوزه علمیه به صحنهای برای بازخوانی میراث فقهی، علمی و اجتماعی مرجعی بدل شد که فقاهت را از حجره به متن جامعه آورد و حوزه علمیه مشهد را وارد مرحلهای نوین از حیات علمی و تمدنی کرد.
پایان یک کنگره، آغاز یک بازخوانی
اختتامیه این کنگره، عصر پنجشنبه در تالار شیخ طوسی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد؛ آیینی که بیش از آنکه پایان یک رویداد باشد، تأکیدی دوباره بر ضرورت بازشناسی مکتب فقهی و اجتماعی آیتالله میلانی(ره) در روزگار معاصر بود. در این مراسم، آیتالله سید جعفر سیدان، آیتالله احمد مروی تولیت آستان قدس رضوی، حجتالاسلام والمسلمین علی خیاط مدیر حوزه علمیه خراسان، دکتر احد فرامرز قراملکی رئیس بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی و جمعی از استادان و فضلای حوزه علمیه حضور داشتند. سخنرانیهای اختتامیه، واجد رویکردی تحلیلی و مسئلهمحور بود و تلاش داشت نشان دهد چرا نام آیتالله میلانی همچنان در منظومه فقاهت شیعه زنده و اثرگذار است.
فقیهی در متن جامعه
در ادامه مراسم پایانی، بُعد اجتماعی و مبارزاتی شخصیت آیتالله میلانی(ره) نیز مورد توجه قرار گرفت؛ بُعدی که مرجعیت را از جایگاه صرفاً فقهی به نهادی فعال در صیانت از مرزهای اعتقادی تشیع ارتقا داد. آیتالله سید جعفر سیدان، استاد سطوح عالی حوزه علمیه خراسان با توصیف جایگاه علمی این مرجع فقید، او را شخصیتی کمنظیر و در برخی جهات منحصربهفرد در تسلط بر فقه، اصول و علوم حوزوی دانست و تأکید کرد: دیدن آیتالله میلانی، بهمثابه دیدن همه مردم در یک نفر بود؛ شخصیتی جامع که علم، تقوا، شجاعت و مسئولیت اجتماعی در او بههم پیوسته بود. وی با اشاره به حساسیت شدید آیتالله میلانی نسبت به انحرافات عقیدتی، مبارزات جدی و سازمانیافته ایشان با فرقههای منحرف و تبلیغات وهابیت را از جلوههای مرجعیت مسئولانه دانست؛ مرجعیتی که برای صیانت از عقاید شیعه، به اعزام مبلغ و تقویت جریان تبلیغ دینی اهتمام ویژه داشت.
آغاز یک خیزش علمی تمدنی
یکی از برجستهترین محورهای اختتامیه، واکاوی هجرت تاریخی آیتاللهالعظمی میلانی(ره) از نجف اشرف به مشهد مقدس بود؛ هجرتی که از نگاه سخنرانان، اقدامی راهبردی در راستای احیای جایگاه فقاهت شیعه در خراسان به شمار میرفت. حجتالاسلام والمسلمین علی خیاط، مدیر حوزه علمیه خراسان با تأکید بر پیشینه هزارساله فقاهت در این خطه، حضور آیتالله میلانی در دهه ۳۰ شمسی را نقطه عطفی در تاریخ معاصر حوزه علمیه مشهد توصیف کرد و گفت: این هجرت، پایان یک دوره رکود نسبی و آغاز «رنسانس علمی» در خراسان بود. وی افزود: آیتالله میلانی با انتقال سنت عمیق فقاهت نجف، استقلال علمی حوزه و نگاه مسئولانه به جامعه را در مشهد نهادینه کرد؛ نگاهی که فقه را از سطح آموزش صرف فراتر برد و آن را به دانشی هدایتگر در مواجهه با استبداد، انحراف و بحرانهای اجتماعی بدل کرد.
مکتب آیتالله میلانی؛ پیوند فقاهت و سیاست
مدیر حوزه علمیه خراسان، یکی از ویژگیهای کمتر تحلیلشده مکتب آیتالله میلانی را پیوند وثیق میان فقاهت و سیاست دانست و تصریح کرد: در این مکتب، فقیه نه کنارهنشین از اجتماع، بلکه ناظر، هدایتگر و مسئول در برابر سرنوشت جامعه اسلامی است. به گفته وی، آیتالله میلانی با حفظ استقلال حوزه از قدرتهای سیاسی، در عین حال نسبت به تحولات اجتماعی و سیاسی بیتفاوت نبود و مرجعیت را به نهادی پاسخگو و جریانساز تبدیل کرد. همین رویکرد بود که موجب شد حوزه علمیه مشهد از انزوا خارج شده و به نهادی اثرگذار در تحولات فکری و اجتماعی کشور بدل شود. خیاط با اشاره به تأثیر این مکتب بر نسلهای بعدی افزود: رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیتالله العظمی خامنهای در حساسترین سالهای شکلگیری شخصیت علمی و انقلابی خود، از محضر آیتالله میلانی بهره بردند و آثار این تربیت عمیق فقهی و سیاسی، بهوضوح در اندیشه و سیره ایشان قابل مشاهده است.
تأسیس هستههای اولیه حوزه علمیه خواهران
از دیگر محورهای مهم سخنان مدیر حوزه علمیه خراسان، نگاه آیندهنگر آیتالله میلانی به نقش زنان در صیانت از دین و فرهنگ اسلامی بود. وی پیشگامی این مرجع تقلید در تأسیس نخستین هستههای حوزه علمیه خواهران را نشانهای از درک دقیق نیازهای زمانه دانست. به گفته خیاط، در دورانی که رژیم پهلوی پروژه تهاجم فرهنگی و تضعیف باورهای دینی را دنبال میکرد، آیتالله میلانی با اهتمام به تربیت بانوان طلبه و گسترش آموزش دینی در میان زنان، گامی هوشمندانه و تمدنساز برداشت؛ اقدامی که ثمرات آن در دهههای بعد، بهروشنی نمایان شد.
دیدگاههای فلسفی آیتاللهالعظمی میلانی(ره) ابزار تعمیق کلام دینی
دکتر احد فرامرز قراملکی، رئیس بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، در نشست علمی تخصصی «دیدگاههای قرآنی، کلامی و فلسفی آیتاللهالعظمی میلانی» که در حاشیه همایش کنگره بینالمللی بزرگداشت پنجاهمین سالگرد رحلت آیتالله العظمی سید محمدهادی میلانی(ره) در بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد، گفت: گفتوگوی معرفتی نباید به ستیز کلامی یا چانهزنیهای غیرعلمی تبدیل شود، زیرا چنین رویکردی با روح معرفتجویی و وحدت علمی ناسازگار است.
وی با اشاره به تفاوت میان «دیدگاه» و «عقیده» افزود: دیدگاههای فلسفی، کلامی و عرفانی، جزمی و ثابت نیستند و ماهیتی رو به رشد دارند؛ ازاینرو نباید هر دیدگاه فلسفی را بهعنوان یک اعتقاد دینی تلقی کرد. اعتقاد دینی جایگاه و مبانی خاص خود را دارد و با تحلیلهای معرفتی و فلسفی متفاوت است.
قراملکی با تبیین جایگاه فلسفه در آثار آیتاللهالعظمی میلانی تصریح کرد: آیتالله میلانی در بحث عصمت، بدون استناد مستقیم به حدیث، با تحلیلهای دقیق فلسفی، تعارضات ظاهری آیات قرآن کریم با اصل عصمت را حل میکند. این روش نشان میدهد رویکرد فلسفی در آثار ایشان ابزاری برای تعمیق فهم کلامی است، نه جایگزین باورهای دینی.
رئیس بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ادامه داد: اگر در تحلیل مسائل کلامی، رویکردهای فلسفی آیتاللهالعظمی میلانی را نادیده بگیریم، تصویر ناقصی از اندیشه ایشان ارائه دادهایم. همانگونه که در تاریخ کلام شیعه، از شیخ طوسی تا خواجه نصیرالدین طوسی، متکلمان بزرگ برای تبیین معرفت کلامی از بنیانهای فلسفی بهره بردهاند، در آثار معاصر نیز این پیوند ضروری است. وی با اشاره به آثار منتشرشده در این حوزه گفت: مجموعهای از آثار تکمیلی در بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شده که با افزوده شدن پژوهشهای جدید، به غنای مباحث کلامی و فلسفی کمک کرده و در نمایشگاههای علمی نیز در دسترس علاقهمندان قرار دارد. اندیشه کلامی آیتاللهالعظمی میلانی، بهویژه در مباحثی غیر از امامت، مبتنی بر تحلیلهای عقلی و فلسفی است و همین ویژگی، آثار ایشان را به الگویی ماندگار برای گفتوگوی علمی، معرفتی و وحدتبخش در جهان اسلام تبدیل کرده است.
فقاهت زنده و مسئلهمحور
یکی از محورهای مهم اختتامیه، تبیین جایگاه نوآورانه آیتالله میلانی(ره) در فقه و اصول، بهویژه در مواجهه با مسائل بنیادین عصر غیبت بود. در این بخش، حجتالاسلام والمسلمین سید احمد حسینی خراسانی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با تمرکز بر مسئله خمس، از نقش محوری این مرجع تقلید در تثبیت استحکام فقهی یکی از احکام مهم اقتصادی اسلام سخن گفت. وی با اشاره به وجود اقوال متعدد تا ۱۶ دیدگاه فقهی درباره سرنوشت سهم امام(ع) در عصر غیبت، یادآور شد: برخی فقها قائل به سقوط وجوب خمس شده بودند؛ دیدگاهی که براساس برداشت خاصی از خطابهای قرآنی شکل گرفته بود. اما آیتالله میلانی با طرح نظریه «خطابات قانونیه»، این بنبست فقهی را گشود و نشان داد احکام شرعی از سنخ جعل قانوناند و اختصاصی به مخاطبان حاضر در زمان نزول ندارند. حسینی خراسانی تأکید کرد: آیتالله میلانی با این مبنای اصولی، اثبات کرد خمس، حکمی دائمی و زمانمند به حضور امام معصوم نیست و غیبت، خللی در اعتبار این قانون الهی وارد نمیکند؛ رویکردی که از منظر فنی و صناعت اصولی، کاملاً قابل دفاع و استوار است.
اختتامیهای برای بازخوانی یک میراث زنده
فضای اختتامیه، تنها محدود به بحثهای علمی نبود؛ بلکه تصویری جامع از مرجعیتی ارائه شد که علم، عمل، مبارزه و مسئولیت اجتماعی را در هم آمیخته بود. مرجعیتی که به تعبیر برخی سخنرانان، «رحلتش، درگذشت یک فرد نبود، بلکه فقدان یک جریان بود». از احیای حوزه علمیه مشهد و تربیت شاگردان جریانساز گرفته تا مقابله با انحرافات عقیدتی، گفتوگوی بینمذهبی، توجه به بانوان، تأسیس نهادهای علمی و خیریه و ایستادگی در برابر طاغوت، همگی در منظومهای واحد تعریف میشد که نام آن «مرجعیت جامع» بود. در پایان این آیین، حاضران بر این نکته تأکید داشتند که کنگره پنجاهمین سال رحلت آیتالله العظمی میلانی(ره)، تلاشی آگاهانه برای بازخوانی یک میراث زنده است؛ میراثی که امروز نیز میتواند الهامبخش حوزههای علمیه در مواجهه با مسائل نوپدید جهان اسلام باشد.
کنگره بزرگداشت پنجاهمین سال رحلت آیتاللهالعظمی سید محمدهادی میلانی(ره) به کار خود پایان داد، اما پرسشها، الگوها و افقهایی که این مرجع بزرگ پیشروی حوزههای علمیه گشود، همچنان گشوده است؛ افقهایی که از نجف آغاز شد، در مشهد بالید و امروز، بیش از هر زمان دیگری، آماده تداوم و بازخوانی است.