به گزارش خبرنگار ایرنا، یلدا تنها یک دقیقه طولانیتر است، اما جشن شب چله نیاکان ایرانی شب نه که برای آغاز روشنایی بیشتر است.
خورشید در حرکت سالیانه خود، در آخر پاییز به پایین ترین نقطه در جنوب شرقی می رسد و این موجب کوتاه شدن طول روز و افزایش تاریکی شب می شود، اما از آغاز اولین روز زمستان خورشید دگربار به سمت شمال شرق برمی گردد و در نتیجه سبب افزایش روشنایی و کاهش شب میشود.
اساس زندگی مردم ایران در گذشته بر کشاورزی بنا بوده است و بهره بردن از نور خورشید و روشنایی روز برای آنها از اهمیت بالایی مردم برخوردار بوده، از سویی روشنایی در برابر اهریمن تاریکی، نماد پاکی و خوبی بوده است؛ برای همین شب یلدا برای نیاکان ایرانی پیروزی نور بر تاریکی است و این پیروزی تا سپیدهدمان جشن میگرفتهاند.
تشخیص یلدا پیش از تدوین تقویم؛ نگاه نیاکان ایرانی به چهارطاقیهای هنرمندانه
به گفته مورخان، در ایران باستان، بناهایی چهارطاقی برای برای سنجش رسیدن خورشید به مواضع سالانه و استخراج تقویم ساخته می شده که یکی از مهم ترین آنها این چهارطاقیها است؛ بناهاییکه یکی از کارکردهای آن، بررسی زاوریه تابش خورشید و در نتیجه استخراج تقویم از آن بوده است.
چنانکه رضا مرادی غیاث آبادی، درمطالعات تاریخی خود به گاهشماری در چارطاقیهای ایران اشاره کرده است؛ این بناها به یه گونه ای طراحیشده و ساخته شده که زمان رسیدن خورشید به نقاط مختلف آن، مواضع سالانه و شدن انقلاب زمستانی را مشخص میکند.
اکنون نیز یکی از این چهارطاقیها در نیاسر کاشان پابرجا است که تولد خورشید به گونهای ملموس و قابل مشاهده در آن دیده می شود.
پای سفره یلدای مردم ایران؛ آدبهایی برآمده از بوم
ایرانیان در شب چله یا همان شب یلدا که بلندترین و تاریکترین شب سال است، تا سپیده دم بیدار می ماندند تا روشنای خورشید را ببینند؛ آیینی که هنوز هم زنده و البته پویا و جاری در حال برگزاری است و حال و هوای این روزها را متفاوت کرده است.
ایرانیان از هزارههای دور تا امروز، در شب یلدا دور هم جمع می شوند، به شعرخوانی قصه گفتن و گرفتن فال گرفتن میپردازند، برای این همنشینی شبانه که تا سپیده دم ادامه مییابد، انواع میوه های رنگارنگ به خصوص آنهایی که به رنگ خورشید؛ یعنی طیف زرد، نارنجی، قرمز هستند مانند انار، هندوانه، خرمالو، سنجد، چغندر و کدو حلوایی تدارک میبینند و درازای این شب طولانی را به گفتوگو، کوتاه میکنند.
اگر چه همنشینی، قصهگویی و شعر خوانی و گفتوگو در دورهمیهای یلدایی سراسر ایران مشترک است اما برخی آداب و خوراک متفاوت هر بوم و خطه، شب چله را در هر گوشه از ایران پهناور رنگ و بویی متفاوت بخشیده است.
چنانکه در مناطقی که از تاکستان های پربار برخوردار بوده، انگور کیسه کرده میوه و نخودچی کشمش، آجیل یلدا بوده و در شهر و روستایی دیگر قیسی، جوز، انجیر خشک و گردو در میان تنقلات شب چله وجود داشته است.
به گفته مسئول ثبت میراث ناملموس فارس، این، بسته به محصولات کشاورزی هر منطقه دارد؛ چنانکه مردم هر میوهای که داشته اند را برای مصرف در شبهای سرد سال خشک و نگهداری کردهاند.
یلدای رنگین مردم سردسیر
به گفته مسئول ثبت میراث ناملموس فارس، آیینهای شب یلدا در مناطق سردسیر ایران و فارس، پررنگتر و آداب و آیینهای بیشتری برگزار میشود و دلیل آن هم جشن سپری شدن شبهای بسیار سرد است؛ چنانکه در آداب مردمان برخی نقاط کشور که برف و بوران سنگینی داشتهاند، در این شب، زمستان را قسم میدهند که خیلی سخت نگیرد و آسان بگذرد.
به گفته مژگان ثابت قدم، اگر امروز مراسم یلدا در مناطق جنوبی و گرمسیر نیز موردتوجه بسیار قرار گرفته و برگزار میشود ناشی از فراگیری رسانهها و معرفی آیینهای ایرانی در سراسر کشور است.
او گفت: فارس نیز از این قاعده مستثنی نبوده و معمولا شب یلدا در نقاط شمالیتر استان همراه با آداب بیشتری بوده است.
شب چله فارس به طعم آش الوک و ارده شیره و عطر نرگس
به گفته مسئول ثبت میراث ناملموس فارس، مردم شیراز، شب یلدا سفره ای از ترمه پهن می کردند و در آن قرآن، شاهنامه، حافظ و گاه شمایل حضرت علی (ع) و گل نرگس میگذاشتند.
ثابت قدم گفت: میوههای قرمز رنگ مانند انار، هندوانه، چغندر و آجیل شیرین و البته ارده و شیره خوراک یلدای مردمان شیراز بوده و هست.
به گفته او، شیرازیها معتقدند که اگر کسی طبع سرد داشته باشد؛ خوردن ارده و شیره در شب یلدا به اصلاح طبع او کمک میکند.
ثابت قدم گذری نیز بر سفرههای یلدایی مردمان شمال تا جنوب فارس کرد و گفت: مردم قیر و کارزین در این شب آش الوک (بادام کوهی) میخوردند و در روزهای منتهی به یلدا از خانه مردم این منطقه صدای هاون کردن اوک به گوش میرسیده است.
او ادامه داد: مناطق شمالی استان مانند منطقه ایزد خواست آشی به نام آش چارسیک شبیه آش رشته یا آش جو میخورند و در برخی دیگر از شهرهای شمای فارس «گردو آب گشا» برای این شب تدارک میبینند.
او گفت: برای آماده کردن این آجیل محلی، یک ترک بر روی گردو ایجاد میکنند در آب نمک و آویشن میخوابانند تا طعم دار شود و شب چله و نوروز از آن بخورند.
ثابت قدم ادامه داد: مردمان منطقه سپیدان و ارسنجان وبوانات برای یلدای خود حلوای سِهن میپزند؛ حلوای خوش طعمی که با جوانه گندم و انواع ادویه طبخ میشود.
او یادآور شد: ایرانی ها جوانه ی گندم را بسیار مقدس می شمردهاند، چرا که بسیار مقوی و دارای انرژی حیاتی است.
میراث یلدایی فارس در مسیر ملی شدن
برخی از آداب و میراث ناملموس مردم فارس برای شب یلدا در فهرست میراث معنوی ایران به ثبت رسیده و به گفته ثابت قدم، برخی دیگر در مسیر ملی شدن هستند.
مسئول ثبت میراث ناملموس فارس اعلام کرد: پرونده حلوای سهن، آش الوک و گردوی آب گشا اماده است تا برای ثبت در فهرست میراث ناملموس کشور ارائه شود.
چرا یلدای ایرانی ثبت جهانی شد؟
آیین شب یلدا یا شب چله بهعنوان نوزدهمین عنصر میراثفرهنگی ناملموس ایران، در هفدهمین نشست کمیته بینالدولی پاسداری از میراثفرهنگی ناملموس یونسکو که در آذرماه سال ۱۴۰۱ در شهر رباط مراکش برگزار شد، در پروندهای مشترک میان ایران و افغانستان به ثبت جهانی رسید.
اما یلدای ایرانی چه ویژگیهایی دارد که به عنوان یک میراث فرهنگی بشری به ثبت جهانی رسید؟
مسئول ثبت میراث ناملموس فارس معتقد است که نخستین عامل، پیوستگی تاریخی آن است؛ جشن یلدا از روزگاران باستان تا امروز بدون وقفه اجرا شده و مردم با آن حافظه جمعی و خاطره جمعی دارند.
به گفته او، عامل دیگر، انتقال شفاهی و سینه به سینه آداب آن از نسلی به نسل دیگر است و دیگر اینکه، یلدا برای مردم ایران هویت فرهنگی ایجاد می کنئ و نماد همبستگی خانوادگی، مهمان نوازی، دوستی و احترام خانواده و البته احترام به طبیعت است.
او اضافه کرد: نکته دیگر، اینکه یلدا آیینی اجتماعی است و مردم خودشان آن را انجام میدهند و نیازی به دخالت مسئولان دولتی نیست.
ثابت قدم گفت: ویژگی مهم دیگر، آن است که یلدا انعطاف پذیر است؛ یعنی اگر چه ماهیت آن ثابت است اما شیوه برگزاری آن متناسب با هر زمان تغییراتی داشته است.
شب چله ایرانی، عنصری پایدار در فرهنگ ایرانی است که نگاهی به گوشه و کنار شهر نیز پویایی و مانایی آن را تایید میکند؛ آیینی که از آن عطر همدلی و صدای مهر و دوستی به گوش میرسد.