به گزارش ایرنا، در شامگاه آخرین شب پاییز، زمانی که عقربهها از نیمهشب گذشته و سرمای زمستان کمکم رخت برمیبندد، ایرانیان در طول تاریخ، بلندترین شب سال را جشن گرفتهاند. این شب نه تنها یک انقلاب نجومی، بلکه فرصتی است برای گردهمایی، شادمانی و تجدید پیمان با خانواده و همسایگان. شب یلدا، با طعم انار و هندوانه و بوی آجیل، قصهای است که از دل تاریخ برآمده و هنوز در خانههای ما زنده است.
یلدا تنها یک شب تقویمی نیست؛ بلکه میراثی است که نسل به نسل، در دورهمیهای گرم خانوادگی منتقل شده و در حافظه جمعی ما حک شده است. شبنشینی و قصه خوانی، اهمیت حضور بزرگترها و شاهنامهخوانی یا حافظخوانی و پهن کردن سفره یلدا از آداب شب یلدا به شمار میرود.
در قلب کویری و گرم سیستان و بلوچستان، جایی که تاریخ در رگهای زمین جاری است، شب یلدا رنگ و بویی اصیلتر دارد. در اینجا، رسم بر آن است که گردهماییها حول محور قناعت، روایتگری و همبستگی اجتماعی شکل گیرد. بزرگان خانوادهها بیش از آنکه بر مصرف میوههای وارداتی تأکید کنند، بر اهمیت قصهگوییهای محلی، خواندن اشعار بلوچی و مرور تاریخ پرافتخار منطقه پایبندند. سفره سادهتر است اما از محبت پربارتر؛ هندوانه و انار نمادهایی جهانیاند، اما عمق معنایی این شب در نزد مردم این دیار، پاسداشت روشنایی در برابر تاریکی مطلق و یادآوری این نکته بوده که حتی در سختترین شرایط محیطی نیز، گرما و امید در کنار هم بودن زنده میماند.
در این راستا محمدعلی ابراهیمی، پژوهشگر ستاد میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان به بیان آداب و رسوم شب یلدا در این استان پهناور پرداخت.
ایرنا: با نزدیک شدن به بلندترین شب سال "یلدا" در ابتدا بفرمایید ریشه این سنت دیرینه در فرهنگ ایرانی و به طور خاص در سیستان و بلوچستان چیست؟
ابراهیمی: یلدا، یا همان شب چله در سیستان و بلوچستان، آخرین شب پاییز است؛ شبی که ایرانیان و اقوام بسیاری در آن تا سپیدهدم بیدار میمانند. هدف اصلی این بیداری جمعی، غلبه بر اندوه ناشی از تاریکی و سرمای طولانی شب بوده و پاسداشت روشنی و قدردانی از خداوند است. در سیستان و بلوچستان با توجه به تاریخ و تمدن کهن، ظرفیتهای بیشماری در میراث معنوی مرتبط با یلدا وجود دارد که هنوز هم باید معرفی شوند.
در استان ما، شب چله مترادف شب یلداست. این نامگذاری ریشه در تقسیمبندیهای فصلی دارد؛ ۴۰ روز نخست زمستان را «چله بزرگ» و ۲۰ روز پس از آن را «چله کوچک» مینامند. بنابراین، شب یلدا آغازگر این دوره چلههاست و به همین دلیل اهمیت ویژهای دارد.
ایرنا: این جشن تنها یک دورهمی سنتی است یا جنبههای فرهنگی عمیقتری دارد؟
ابراهیمی: این شب بسیار فراتر از یک دورهمی ساده است. در سیستان، خانوادهها گرد هم جمع میشوند و افزون بر آیین یلدا، به دید و بازدید و صله رحم نیز مشغول میشوند که خود یک ارزش اجتماعی بزرگ است. این شب ریشه در سنتهای گاهشماری بسیار کهنی دارد؛ ما حتی نامهای محلی برای ماههای قمری داریم که هنوز در میان مردم منطقه، به ویژه نسلهای قدیمیتر، رایج است و نشان از سنتهای تقویمی کهن در سیستان دارد.
ایرنا: آیا سندی تاریخی دال بر این گاهشماری ویژه در سیستان وجود دارد؟
ابراهیمی: بله، یکی از اساسیترین جنبههای فرهنگی هر مناسک، تعیین زمان دقیق آن است. مردمان سیستان روزگاری به درجهای از تمدن رسیده بودند که گاهشماری ویژه خود را داشتند. ابوریحان بیرونی نقل میکند که مردم سیستان ماههای خورشیدی را به نامهای دیگری میخواندند که از فروردینماه آغاز میشده است. این نشاندهنده عمق دانش نجومی و زمانی آنان است.
ایرنا: در مورد رسوم پذیرایی و خوراکیهای این شب بگویید. نمادگرایی خاصی در میوهها وجود دارد؟
ابراهیمی: بله، جشن شب چله با گرد هم آمدن خانوادهها برگزار میشود و خوراکیهای اصلی آن شامل آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینیها است. این میوهها و تنقلات همگی جنبه نمادی دارند و نشانهای از برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند. مردم منطقه، به ویژه در سیستان، برای استقبال از نخستین روز سردترین فصل سال، تا حد توان مالی خود در تهیه این میوهها و خوراکیها کوتاهی نمیکنند
ایرنا: در گذشته، آداب خاصتری در لحظات اولیه ورود به شب چله در سیستان وجود داشته است؟
ابراهیمی: شامگاه آخرین روز پاییز، "کِی بانوی" یا همان بزرگ بانوی خانواده هیزم را در تنور میگذاشته و آتش را روشن میکرده تا برای پخت نان آماده شود. همچنین بزرگ خانواده یا "مُلای روستا" که از جایگاه محترمی برخوردار است، "سی پاره" میخواند؛ یعنی تلاوت آیات کلام خداوند و قرائت داستانهای قرآنی برای کودکان و جوانان. درست کردن نان روغنی، چَنگالی، بورَک، لندو، کلوچههای خرمایی و همچنین تفال با دیوان حافظ، آسوکههای محلی، سیتک (دوبیتی) و چیستانگویی از دیگر رسوم این شب در سیستان است.
ایرنا: وضعیت این آداب در منطقه بلوچستان، یعنی جنوب استان، چگونه است؟ آیا تفاوتهایی دیده میشود؟
ابراهیمی: در جنوب استان، یعنی بلوچستان، گاهشماری خورشیدی با روند تولید و طبیعت پیوند عمیقتری دارد؛ مثلاً با زمان رسیدن میوههای خودرو یا جفتگیری حیوانات وحشی که از طریق شکار تأمین میشده است. در فرهنگ بلوچی نیز دو چله داریم: چله کوچک که ۴۰ شبانهروز از ۱۵ آذر است و چله بزرگ یا چله پدر که از اوایل بهمن تا ۱۵ اسفند ادامه دارد.
در گذشته، مردم روستاها دور آتش جمع میشدند و به داستانهای بلند بزرگترها گوش میدادند که در زبان محلی به آن "چاک چاکَر" میگفتند. در آن زمان، خوردنیها عموماً تولید خود روستاها بود؛ مردم محصولات مزارعشان مثل سیبزمینی و حبوبات را مصرف کرده و چای آتشی مینوشیدند.
ایرنا: آیا خوراکیهای مخصوص شب یلدا در میان اقوام بلوچ شناخته شده هستند؟
ابراهیمی: بله، چند خوراکی معروف داریم، یکی "دانکو" است که از مخلوط برنج و کنجد تهیه میشود. خوراکی معروف دیگر "چنگالی" است که از خرما، نان و روغن محلی درست میشود. خوراکی میانوعده "کورهِل" نام دارد که همان باقلا پخته با گندم است. همچنین نوعی آش جوانه گندم دارند که به آن "سَبزوک" میگویند؛ این جوانه در تابستان خشک میشود، در زمستان و شب چله مصرف میشود.
به گزارش ایرنا، یلدا به زمان بین غروب آفتاب ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته میشود که خانوادههای ایرانی در شب یلدا، معمولا شامی فاخر و همچنین انواع میوهها به ویژه هندوانه و تنقلات رایج را مهیا کرده و با اجرای یکی از مهمترین دستورات دینی که همانا بجای آوردن صله رحم است، نشست فامیلی در منزل بزرگتر فامیل و خانواده برای همه به ویژه نوجوانان و کودکان جذاب و شیرین می کنند.